Научная статья на тему 'Тилшуносликда илмий тафаккур ривожи'

Тилшуносликда илмий тафаккур ривожи Текст научной статьи по специальности «Языкознание и литературоведение»

CC BY
153
31
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
Тил / сўз бирикмаси / тафаккур / грамматика / морфология / лексика / луғат / нутқ. / Language / word combination / thought / grammar / morphology / lexis / vocabulary / speech.

Аннотация научной статьи по языкознанию и литературоведению, автор научной работы — Жўраева Сарвиноз Жахонгир Қизи

Ушбу мақолада тил, сўз хосил бўлиши, тилнинг луғат состави ва тафаккурнинг узвий боглиқлик жихатлари кенг ёритилган

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

DEVELOPMENT OF SCIENTIFIC THINKING IN LINGUISTICS

The article widely covers the interdependent aspects of a language, word formation, vocabulary composition of a language and thought.

Текст научной работы на тему «Тилшуносликда илмий тафаккур ривожи»

"Oriental Art and Culture" Scientific-Methodical Journal - (SI) II/2020 ISSN 2181-063X

ТИЛШУНОСЛИКДА ИЛМИЙ ТАФАККУР РИВОЖИ

Жураева Сарвиноз Жахонгир кизи

НамДУ

Аннотация: Ушбу мацолада тил, суз хосил булиши, тилнинг лузат состави ва тафаккурнинг узвий боглицлик жихатлари кенг ёритилган.

Калит сузлар: Тил, суз бирикмаси, тафаккур, грамматика, морфология, лексика, лузат, нутц.

DEVELOPMENT OF SCIENTIFIC THINKING IN LINGUISTICS

Juraeva Sarvinoz Jahongir qizi

NamSU

Abstract: The article widely covers the interdependent aspects of a language, wordformation, vocabulary composition of a language and thought.

Key words: Language, word combination, thought, grammar, morphology, lexis, vocabulary, speech.

Маълумки инсонда узликни англаш, миллий онг ва тафаккурнинг ифодаси, авлодлар уртасидаги рухий-маънавий богликдик тил оркали намоён булади. Миллий истиклол шарофати билан жамиятимизда амалга оширилаётган маънавий янгиланишлар, таълим тизимига тубдан эътибор каратиш, узлуксиз таълим тизимининг барча бугинларида ушбу соха буйича инновацион технологияларни жорий килиш, хамда бу оркали ёш авлод онгига маънавий-ахлокий анъаналар, инсонпарварлик ва демократик кадриятларни сингдиришга хам хизмат килмокда. Булгуси авлодни ахлокий, гоявий, сиёсий, жихатдан хар томонлама етук хамда маданиятли килиб тарбиялаш хамма замонларда давлат ва жамиятнинг асосий максади булган. Жисмонан ва маънан етук шахсгина жамият ривожи, юрт тараккиёти учун сидкидилдан хизмат кила олади. Жамиятимиз ривожи ва тараккиётида, шуни айтишимиз мухимки, эртанги кунимиз, бугунимиз хамда келажагимиз пойдевори булган эртанги давомчиларимизнинг урни бекиёсдир.

Тилда миллатнинг рухи намоён булар экан, хар бир суз маълум психик-хиссий восита булиб хизмат килади. Айникса, инсон рухиятини ифода этувчи сузлар инсон фаолиятининг бир кисми саналади. Инсон тирик жонзот сифатида борликдаги турли холатларга, узатилган маълум ахборотларга муносабат билдиради ва бу жараён инсон рухияти, хиссиётида намоён булади. Келажак

авлодга таълим-тарбия беришнинг энг мухим вазифаларидан бири уларда илмий дунёкарашни шакллантиришдир Бу вазифани хал килишда максадга мувофик ишлашнинг етакчи шарти укувчини шахс сифатида камол топтиришдан иборат. Х,ар бир укув предмети уз мазмунига мувофик равишда укувчиларда илмий дунёкараш элементларини шакллантиришга маълум хисса кушади.

Тил ва тафаккур узвий боглик булиб, тафаккур суз оркали юзага чикади. Тафаккур ташки дунёнинг тушунчадаги ифодаси хисобланади. Суз тушунчанинг шартли номини узида акс эттиради. Укувчилар материалларни урганиш жараёнида тилимизнинг янги сузлар билан бойиб бориши хакидаги мухим манбалар билан, суз ясалиши билан танишиб борадилар. Укитувчи назарий билим беришда хам, берилган билимларни амалиётга татбик этишда хам болаларнинг хаётий тажрибасига, нуткка оид практикасига таянади. Тилнинг лугат состави канчалик бой булса хам, грамматикасиз у улик хисобланади. Тилнинг лугат состави уз-узича коммуникатив функция бажармайди. Алока максадида хизмат килиш учун лугат составидаги сузлар бир-бири билан грамматик жихатдан узаро богланиб, гап хосил булади. Мана шу тузилган гап оркали фикр ифодаланади. Тилнинг хар бир томонининг хусусияти ундаги тил бирликларининг узига хослигида намоён булади. Суз тилнинг маъно билдирадиган асосий бирлигидир. Суз ва суз бирикмаси аник предметларни, мавхум тушунчаларни, эмоцияни билдиради.

Илмий тафаккурнинг ривожи тилшуносликда янги методларини яратишга, янги назарий хулосалар чикаришга асос булди ва тил илми боскичма-боскич ривожлана бошлади. Тилга янгича карашлар янги йуналишларни, янгича нуктаи назар тилнинг янги булимларининг хосил булишига олиб келди. Умуман олганда, барча тилнинг лугат таркибини лексемалар ифодалаган предметлар асосида гурухларга булиб урганиш буйича тилшуносликда улкан ишлар килинди, катта тажриба тупланди. Бу борада халкларнинг бебахо бойлиги, хазинасини уз ичига олган илмий асарлар, лугатлар вужудга келди.

Лексема-сузнинг узига ухшаш бошка белгиларидан асосий фарки шундаки, у узи ифодалаётган предмет билан узвий алокадорликда булади. Шу билан бирга, маълум бир предметлар тудасининг умумлашган хусусиятларини узида мужассам этган тушунчаларга мос равишда реал борликни бевосита акс эттиради. Сузнинг лексик-семантик хусусиятлари унинг лексик, грамматик ва семантик жихатларини узида мужассамлаштиради. Чунки сузлар тилнинг лугат составини шундайгина ташкил этмай, умуман, тилнинг система ва структурасидаги барча богланишларни такозо этади. Сузнинг лексик маъноси ва унинг куллаш хусусияти суз бирикмаси ёки гапда маълум булади. Суз таркибига кура морфологик тахлил килиш унинг лексик маъносини укувчилар

тушунишида, морфемаларни тугри ёзишда ёрдам берувчи мухим воситадир. Маълумки, тилшунослик фанида сузнинг умумий таърифи яратилган эмас. "Суз бир канча "маъно"га эга була олмайди, - деб ёзади В.А.Звегинцев. - Суз маъносида муаяйн умумлаштириш натижасида мустахкамланар ва бу умумлаштириш процесси тилнинг бутун хаёти ва тараккиёти давомида тухтамас экан, бир сузда бир канча йуналишдаги умумлаштириш параллеь амалга ошиши мумкин эмас". Шунинг учун сузда бирдан ортик маъно хам юзага келмайди. Суз тилнинг энг маъноли бирлиги булиб, гап тузишда нуткда эркин тикланиш хусусиятига эга. Суз тилнинг энг мухим бирлиги, чунки сузда тил структурасининг барча асосий элементлари бирлашади. Суз тугрисида айтилган мулохазалардан куйидагича хулоса чикариш мумкин. Суз тилнинг мустакилликка эга булган, айрим маъно ё эмоцияларни билдирадиган, фонетик ва грамматик жихатдан шаклланган, тугалликка эга булган бирлигидир. Демак, суз маъно ва шаклланиш жихатидан яхлитликка, махсусликка эга, у семантик ва фонетик, грамматик бутунликдир.

Хулоса килиб айтганда, суз мустакил маънога эга булган бирликдир. Лекин бундай караш хамма тилларга хам тугри келавермайди. Узбек, рус, инглиз, немис, француз, испан бошка куп тилларда суз мустакил бирлик хисобланади. Суз форма (товуш формаси) ва мазмун бирлигиги эга булиб, семантик ва грамматик яхлитликни узида мужассамлаштирувчи бирликдир. У тил структурасида формал ва маъно жихати билан турт боскичда илмий тадкик этилади:

- фонологик жихатдан сузнинг фонемалар состави ва унинг акцент (ургу) структураси урганилади;

- морфологик жихатдан сузнинг морфемик тузилиши илмий анализ килинади;

- лексик жихатдан сузнинг атама бирлик эканлиги, яъни ном куйиш билан боглик томони каралади;

- семантик жихатдан сузнинг турли маъно томонлари тадкик этилади.

Лексик маъно сузнинг материал кисми оркали ифодаланади (сузнинг

материал кисми - асосий, лексик кисм), шунинг учун лексик маъно баъзан материал маъно деб хам юритилади. Сузнинг грамматик маъноси унинг формал кисми хисобланади (сузнинг формал кисми - асосий кисмдан, узак-негиздан колган кисми), шунинг учун сузнинг формал маъно деб хам юритилади. Лексик маъно - сузнинг асосий кисмининг маъноси - лексикологияда урганилади, грамматик маъно - сузнинг формал кисмининг маъноси эса грамматикада урганилади. Сузнинг лексик маъноси узак-негиз оркали ифодаланса, грамматик маъно, купинча аффикс оркали ифодаланади. Бу ходиса - грамматик маънонинг бундай воситалар оркали ифодаланишидан хосил булган форма - грамматик

форма саналади. Грамматик форма курсатилган типдаги воситалар оркали ифодаланган грамматик маънодир: грамматик формасиз грамматик маъно йукдир.

Тил буйича ухшатишлар жуда куп .. Бу ухшатишларнинг барчасида нисбийлик бор. Аслида, тилни дунёдаги хеч бир нарсага менгзаб булмайди. У чексиз имкониятга, улкан захирага эга булган, факат инсонлар уртасидаги мулокат жараёни туфайлигина юзага чикадиган муомала-муносабатларнинг мураккаб системасидир. Амеркалик олим У.Уитнининг фикрича, «тил бир турдаги кисмларнинг оддий бир агрегати эмас. У бир-бири билан чамбарчас холда богланиб кетган, бири иккинчисини тулдириб келувчи элементларнинг комплекс системасидир. Бу система яхлит булиб, симметрик структурага эга. Тилнинг хусусияти оламдаги маълумотларни ташкарида ва уз ичида камрай биладиган, сунгра мулокат жараёнида уларнинг хар биридан уз урнида унумли фойдалана оладиган онгнинг амалий фаолиятига бориб такал ади».

Дархакикат, тилдаги элементларнинг бири иккинчисига, иккаласи узаро бирикиб туриб учинчисига ва шу тарика барча элементлар бир-бирига узвий богланиб туриб тил системасининг яхлитлигини, бус-бутунлигини таъминлайди. Демак, тилни майдон сифатида урганиш олам, онг ва тил уртасидаги диалектик муносабатни илмий асосда тушунишга ёрдам беради. Майдон назарияси идеографик лугатлар тузишда хам мухим ахамият касб этади. Майдон назарияси тил сохибларига маълум бир сохада ишлатилувчи лексик бирликларнинг асосий жамгармасини бутун кулами билан англаш, мулокот жараёнида уларнинг энг зарурийсини куллаш имконини беради

Фойдаланилган адабиётлар

1. Ж.Жалолов. "Чет тили укитиш методикаси". Т.Укитувчи.1996й.

2. Ш.Нурмонов. Ш.Искандарова. Тилшунослик назарияси. Т., «Фан», 2008, 75-76-бетлар

3. С.Исмоилова. Бошлангич синф укувчиларига морфемани ургатиш. Морфемака, суз ясалиши ва уни укитиш муаммоларига багишланган анъанавий конференция материаллари. Андижон. 2010. 48-б.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.