Научная статья на тему 'Об узбекском искусстве аския'

Об узбекском искусстве аския Текст научной статьи по специальности «Языкознание и литературоведение»

CC BY
621
85
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
АСКИЯ / НЕМАТЕРИАЛЬНО-КУЛЬТУРНОЕ НАСЛЕДИЕ / ИГРА СЛОВ / НАЦИОНАЛЬНЫЙ ЖАНР / ASKIYA / THE ART OF WIT / GAME OF WORD / NATIONAL GENRE

Аннотация научной статьи по языкознанию и литературоведению, автор научной работы — Дусматов Хикматулло Хаитбоевич

Аския жанр узбекского устного народного творчества основанный на демонстрации красоты языка посредством игры слов, образования от прямого значения слова к переносному. Жанр аския не встречается ни в одном из фольклоров народов мира. Одним из самых уникальных жанров мирового и узбекского фольклора является аския, которая совершенствовалась на протяжении многих веков и поднялась до уровня словесного искусства. Аския как нематериальное культурное наследие человечества была внесена в Репрезентативный список ЮНЕСКО. В статье рассматриваются специфические особенности национального фольклорного жанра аския, анализируется ее изучение и признание на мировом уровне. Игра слов узбекского языка также изучается на уровне лингвистической проблемы. Доказывается актуальность изучения игры слов в рамках текстов аскии как национального литературного жанра и юмора.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

ASKIYA IS A GENRE OF UZBEK VERBAL FOLK ART

Askiya is the distinct genre of Uzbek verbal folk art, essential component of the folk amusement and widely popular spectacular entertainment, with a deep-rooted history. Being an original eloquence and witticism contest, it is organized predominantly in the form of dialogue between two or more participants around particular theme. At the center of askiya is humor created by its practitioners, whose talent is observable in skillful use of words (in different meanings and for different purposes), in giving impromptu and meaningful reply to certain opinions or questions (based on solid knowledge of various life situations, thorough thinking, performance and speech culture) and making effective use of body movements. The article deals with the specific features of the national folklore genre Askia. It analyzes its study and recognition on a global level. The Uzbek pun is studied at the level of linguistic problems. It proves the relevance of studying pun within the framework of askia text as a national literary genre.

Текст научной работы на тему «Об узбекском искусстве аския»

УДК 80: 40+398.54+413.11

ОБ УЗБЕКСКОМ ИСКУССТВЕ АСКИЯ

© 2017

Дусматов Хикматулло Хаитбоевич, преподаватель кафедры узбекского языкознания

Ферганский государственный университет (150100, Узбекистан, Фергана, улица Мураббийлар 19, e-mail: dusmatov1984@inbox.ru)

Аннотация. Аския - жанр узбекского устного народного творчества основанный на демонстрации красоты языка посредством игры слов, образования от прямого значения слова к переносному. Жанр аския не встречается ни в одном из фольклоров народов мира. Одним из самых уникальных жанров мирового и узбекского фольклора является аския, которая совершенствовалась на протяжении многих веков и поднялась до уровня словесного искусства. Аския как нематериальное культурное наследие человечества была внесена в Репрезентативный список ЮНЕСКО. В статье рассматриваются специфические особенности национального фольклорного жанра - аския, анализируется ее изучение и признание на мировом уровне. Игра слов узбекского языка также изучается на уровне лингвистической проблемы. Доказывается актуальность изучения игры слов в рамках текстов аскии как национального литературного жанра и юмора.

Ключевые слова: аския, нематериально-культурное наследие, игра слов, национальный жанр.

ASKIYA IS A GENRE OF UZBEK VERBAL FOLK ART

© 2017

Dusmatov Khikmatullo Khaitbayevich, lecturer of the chair Uzbek linguistics'

Fergana State University (150100, Uzbekistan, Fergana, Murabbiylar street, 19, e-mail: dusmatov1984@inbox.ru)

Abstract. Askiya is the distinct genre of Uzbek verbal folk art, essential component of the folk amusement and widely popular spectacular entertainment, with a deep-rooted history. Being an original eloquence and witticism contest, it is organized predominantly in the form of dialogue between two or more participants around particular theme. At the center of askiya is humor created by its practitioners, whose talent is observable in skillful use of words (in different meanings and for different purposes), in giving impromptu and meaningful reply to certain opinions or questions (based on solid knowledge of various life situations, thorough thinking, performance and speech culture) and making effective use of body movements. The article deals with the specific features of the national folklore genre - Askia. It analyzes its study and recognition on a global level. The Uzbek pun is studied at the level of linguistic problems. It proves the relevance of studying pun within the framework of askia text as a national literary genre.

Keywords: askiya, the art of wit, game of word, national genre.

УЗБЕК АСКИЯ САНЪАТИ ХДКИДА

© 2017

Дусматов Хикматулло Хаитбоевич, узбек тилшунослиги кафедраси укитувчиси

Фаргона давлат университети (150100, Узбекистон, Фаргона, Мураббийлар кучаси 19, e-mail: dusmatov1984@inbox.ru)

Аннотация. Узбек тилшунослигида шу кунга кадар яратилган катор тадкикотларда тил миллат менталитетининг инъикоси эканлиги дакидаги илмий карашлар узбек тили бирликларини тадлил этиш оркали курсатиб берилди. Бирок узбек тилининг асл ифода имкониятларини намоён этувчи суз санъати - аския матни тадкикот объекти сифатида эътибордан четда колди. Илм-фан содасидаги ушбу бушликларни тулдириш, бойитиш дамда такомиллаштириш эдтиёжи мазкур маколанинг мавзуси ва объектининг долзарб эканлигини тасдиклайди. Аскиянинг лингвостилистик хусусиятларини урганишнинг мудим жидати шундаки, аскиячилар нутки узига хос услубий ифодаларга бой нутк куриниши дисобланади, унда дар бир суз бир неча маънода уткир поэтик куч билан жаранглайди.

Калит сузлар: аския,номоддий-маданий мерос, суз уйини, миллий жанр.

Суз уйини прагматика ва стилистика содасига дахлдор масала булиб, Fарб илмида мазкур дидиса махсус таджик этилган (Е.Ф.Болдарева [1], С.К.Лохова [2], О.Е.Вороничев [3]).

Суз уйини контекстида ифоданинг умумяширин мазмуни куринишлари билан вобаста ахборот ифодаланади. Ифоданинг умумяширин мазмуни куйидаги куринишларга ёки услубий шаклларига эга булади: "импликация, тагмаъно, аллюзия, пресуппозиция, номатниймаъно ("затекст")". Имплицитлик "тил-нинг яширин котегориялари" сифатида талкин килиниб, бу суз ва ибораларнинг аник (эксплицит) морфологик ифодаси булмаган, аммо фикрни тушуниш, идрок килиш учун мудим булган семантик ва синтактик белгилари сифатида изодланади.

Кенг камровли суз уйини додисаси узининг ифода этиш комплекси (анекдотларда - комик таъсир этиш во-ситаси; шеъриятда - эстетик таъсирга эришиш куроли; бадиий адабиётда - ёзувчи максадини ифодалаш восита-си; рекламаларда - диккатни тортиш, кизиктириш воси-таси; газеталарда - жамиятнинг умумиий карашларини ифода этиш воситаси; аскияларда - суз усталари нуткининг зийнати - закийлик воситаси)га эга.

Сузловчи баъзан суз уйинидан махфий ахборот етказиш, сирли максадини амалга оширишда фойдаланиши мумкин: "Кадрдон дустим, Назарчик/

Анъанага кура дар йили йигитлар янги йил кечасида Толстойникида йигилишади. Уларга менинг табригимни етказ, хизматингни аяма Fарибликда битган ушбу шеъримни доим ёдингда тут/ Тазарру Онгимда кузгалган уйлардан, Йиглайман инграниб нетайин, Родатни истадим майлардан, Топмадим илинжлар кайтмайин.

Шеърда фонографик восита: пастдан юкорига караб туртликнинг дар бир сузи бош дарфларини териб олиш билан "Китмирни йукот" деган яширин курсатма юзага чикади.

Узбек тилининг узига хос табиатини намоён этувчи матннинг махсус куриниши - суз уйини матни узбек матн тилшунослигида урганилмаган. Ушбу матн куриниши узининг махсус синтактик шакллар тизимига, матнни шакллантирувчи воситаларига эга булиши билан бирга, «тилнинг ширасини куюклаштирувчи», «таъсир кувватини оширувчи», «эстетик вазифа ижроси имкониятларига замин булувчи» дамда «тил ривожини даракатлантирувчи кучи» (аллофрония)га эга, «икки турли хил талкин ва шардга эга булган долда ифоданинг ноаниклиги» (амфиболия) негизида яратилган «икки маъноли ифода» (Аристотель)ларга бой. Шунга кура, айтиш мумкинки, кенг камровли додиса дисобланган суз уйинлари ва унинг узбек тилшунослигидаги лингвистик талкини уз тадкикотчисини кутаётган мудим масалалар-дан бири дисобланади.

Узбек халк огзаки ижодида суз уйини кенг маънода кулланади. Улар кушиклар (ёр-ёр, лапар, улан, алла ва бошкалар), эртаклар, достонлар, латифалар, халк драмалари (таклид-пантомима, гап-гаштак, медмонхона уйинлари, кугирчокбозлик каби халк кизикчиликлари), аския-пайров, чандишларда ишлатилади.

Суз уйини матни шаклий ва мазмуний узига хосликка эга. Унда мазмун канчалик мухдм булса, шакл хам шунчалик фавкулодда адамиятлидир. Матнда шакл мазмун даражасига кутарилиши, мазмун макомини олиб, дакикий мазмуннинг кийматига дахл килиши мумкин. Аскиячиларнинг мазмунни шаклга солишдаги мадорати, бундаги индивидуал хусусиятлар алодида кимматга эга. Суз уйини контекстда шакл ва мазмун номувофиклигини юзага келтиради. Бу тасодифий додиса булмай, аник бир максадга ишора килувчи вербал сигналлардир. Нуткда асимметрик дуализм додисаси эдтиёжи ва талаблари билан суз уйини юзага келади.

Узбекона суз уйини санъати, бу аския жанридир. «Аския» арабча суз булиб, Мудаммадгиёсиддин ибн Жалолиддин тузган лугат [4, -Б. 24] да «азкиё» - " " «закий» - нинг куплиги пок зеднли, тиник

зеднга эга деган маъноларда таъриф берилади. «Узбек тилининг изодли лугати»да белгиланганидек, «зийрак, аклли, зеднли, кобилиятли» маъноларини ифодаловчи закий сузининг куплик шакли (азкиё)дир. Азкиё сузи эса даврлар утиши билан фонетик жидатдан узгариб, аския куринишига келган. Уз асл маъносини (зийраклар, закийлар) мумтоз адабиётимизда саклаган долда, дозирги узбек тилида миллий огзаки ижод жанри номи сифати-да кулланмокда: Аския - узбек халк огзаки ижодининг бир жанри булиб, унда суз уйинига, кочирикларга асос-ланган долда икки ёки ундан ортик киши ёки тарафлар мусобакалашади. Аския, одатда, туй-томоша, сайл, зиё-фат каби йигинларда утказилади [5, -Б.106].

Аския узбек халк огзаки жанри сифатида асрлар давомида шаклланган, такомиллашиб борган, миллий суз санъати даражасига кутарилган ва халкаро микёсда тан олинган. Аскиянинг дастлабки шакли уругчилик даврида майдонга келган, деб фараз килиш мумкин. Алодида жанр сифатида, асосан, XV асрдан шакллана бошлаган. "Аския" атамаси, тахминан, XVII асрдан бошлаб истеъмолга кирган. Ундан олдин "айтиш", "зарофат" атамалари кулланган. Мумтоз адабиётдаги топишмок, чистон, туюк, муаммо жанрлари, тажнис, ийдом, мувашшад, таърих санъатларидаги топкирлик, тафаккур теранлиги аскиянинг шаклланишига асос булган. Аския, даставвал, сузнинг ботиний, тагмаъносини топишга каратилган суз уйини асосига курилган жанр сифатида шаклланган. Дастлабки эътибор суз шакли (ёзма ифодаси, талаффузи)га каратилган ва шу шаклдаги бошка лексик бирлик маъносига ишора килинган. Юмористик вазиятларга ишора килиш натижасида дамда томошабинларни кизиктириш максадида жанр кулдириш хусусиятига эга булган. Жанр такомили натижасида кулгу досил килиш аскиянинг энг мудим белгиларидан бири сифатида каралган.

Аския кенг камровли нутк куриниши булгани учун матн, асосан, суз уйини, тагмаъно, презуппозиция, амфиболия, аллофрония, ирония унсурлари асосида шакллантирилади. Мазкур додисаларнинг айримларини урганиш буйича узбек тилшунослигида муайян ишлар амалга оширилган (М.Х,акимов [6], У.Радимов [7], Э.Ибрагимова [8], А.Нурмонов, А.Радимов [9], Н.Мадмудов, Ё.Одилов [10]) булиб, уларни куллаш билан лингвопрагматик контекстда турли хил маъно-мазмун англашилади.

Суз санъаткори - аскиячилар суз уйини воситасида беллашадилар. Беллашувчилар "ракиб" (дариф) сифатида саднага тайёрларликсиз чикадилар. Пайров бош-ланиши билан маълум бир мавзу доирасида суз уйини воситасида субъектив муносабат баён этилади. Суз усталаридан лисоний бирликларнинг имкониятларини нуткда намоён эта олиш, нуткий вазиятда ранг-баранг

маънони сирли тарзда ифодалай олиш, дозиржавоблик, экспромт, сузамоллик ва зукколик талаб этилади. Акс долда, мусобакада "ракиб"идан енгилади. Нуткий вази-ятда вокеа-додиса ёки у дакидаги фикрга булган хусу-сий муносабат купинча очик айтилмай, яширин тарзда ифода этилади. Яширин маъноларни суз уйинига ураган ^олда бадиий ифодалаш билан тингловчи-ни топкир, зийрак килиб тарбиялаш сузловчининг маданий савияси юкорилигидан далолат бериди. Сукиш, ^акорат сузларни ишлатиш, купол, дисфе-мистик баён маданий савиянинг пастлигидан далолат беради. Айникса, аскиячилар томонидан порнографик тушунчаларни кулги кузгатувчи восита сифатида куллаш нуткнинг кашшоклиги, маданий савиянинг пастлигини намоён этади. Бу ^олат бора-бора халкнинг закийлик санъатига^ порнографик жанр сифатида карашга олиб келади. Узбек халк тилида маданий савиянинг эрта уйгонганлигини шун-дан билиш мумкинки, эртак, достон, латифалар-да порнографик тушунча ифодаловчи бирликлар кулланмаган.

Аския элементларининг узбек тилида куп кулланилиши узбек тилининг полисемантик табиати билан изодланади. Полисемантик сузлар, омофон, омограф, пароним, омоним бирликларнинг узбек тилида куплиги суз уйинлари яратишга кенг имконият яратади. Серкирра инсон рудий олами, тушунчаларини тил унсурлари билан меъёрий долатда (атрофроник) ифодалаш мушкул вазифа дисобланади. Натижада нормал долатдан чекинишга эдтиёж сезилади. Бунинг учун суз усталари узбек тилининг полисемантик табиатидан унумли фойдаланадилар. Асимметрик дуализм (мазмуннинг чексизлиги ва уни ифодаловчи лисоний воситаларнинг чекланганлиги уртасидаги карама-каршилик), амфиболия (икки турли хил талкин ва шардга эга булган долда ифоданинг ноаниклиги), аллофрония (купталкинлилик каби маъновий силжишлар), контаминация (лингвистик жидатдан янги суз, янги маъно досил килиш билан бевосита алокадор суз уйини куриниши), аллюзия (яширин семантик структураларда дазил, кочирик, пичинг каби маънолар кулланувчи, бирор-бир фактга ишора килишга асосланган стилистик усул), ирония, лисоний аномалия, пресуппоция, тагмаъно додисалари суз уйини матнининг турлича талкин килинишига замин яратади. Бундай чекинишларга нуткий камчилик ёки нуксон сифатида эмас, балки нуткни безатадиган чекинишлар, поэтик долатлар сифатида караш лозим булади.

Аския матни, аскиячилар нутки, суз уйинлари матннинг турлича талкин килинишига асосланади. Ана шу турлича талкин килиш амфиболия, аллофрония додисалари номи остида урганилади. Ифоданинг турлича талкин килинишига асосланган матнларда тил бирликлари, хусусан, гап булаклари уз семантик имкониятларини кенгайтиради, контекстдаги функциясини узгартиради.

Аския, анекдот каби жанрларга хос матнларда аллюзия додисаси куп учрайди, яширин семантик структураларда дазил, кочирик, пичинг каби маънолар кулланади. Аллюзия додисаси бадиий адабиётда дам мавжуд булиб, "лот. а11шю - ишора, дазил" - барчага таниш деб дисобланган реал сиёсий, маиший, тарихий ёки адабий фактга ишора килишга асосланган стилистик усул сифатида талкин килинади... Аллюзада ишора объектининг доираси талмедга нисбатан кенгрок [11, -Б.36].

Аскиядан лаззатланиб кулиш пресуппозиция додисаси туфайлидир. Пайровлардаги суз уйинларини тушунишда сузларнинг маъно кирралари асосидан чикариладиган хукм пресуппозицияга кура англашилади [12, -Б.87].

Аския матни мазмун жидатдан киноявий тарзда шакллантирилади. Чунки мусобакада "ракиб"лар бир-бирига аксарият долларда салбий муносабатини

баён этадилар. Шунга кура, ироник мазмун ифодалаш усуллари салбий муносабатнинг кай даражада юзага чикишига караб, хилма-хил куринишларга эга булади: кесатик, пичинг, кочирим, задархандалик, киноя, кулиш, масхаралаш, мазахлаш, учурук, истедзо, эрмак, калака, шама, лукма, майна, таъриз, илмок.

Халк огзаки ижодида кизик, дазил, масхара, мазах, эрмак деб аталувчи кулгили додисалар узбек мумтоз адабиётида дазил-мутойиба, лутф, дажв деб аталган. Мазах, масхара, дазил, эрмак каби сузлар бир-бирининг синонимларидек куринса-да, дар бирининг ифодалайдиган маънолари орасида фарк киладиган нозик оттенкалар бор.

Юмористик матн сифатида аскиянинг анекдотга куйидаги ухшаш жидатлари бор: огзакилик (аския ва анекдот, аксарият долларда, огзаки шаклда мавжуд булади), оммавийлик (аския, анекдот жамоатда, кишилар даврасида айтилади), театраллик (аския, анекдотни дикоя килиб бера олиш баъзан актёрлик махоратини кузда тутади), синтетизм (аския, анекдотларда огзаки ва ёзма ижодиёт дамда ижро санъатининг хусусиятлари бирлаштирилади), комизм (аския, анекдотнинг асосий максади - кунгил очиш, завклантириш). Анекдот аскиядан куйидаги хусусиятлари билан фаркланади: умумий таркалганлик (анекдотлар дар бир маданиятда кенг таркалган булади, аския узбек халки орасида таркалган), назоратсиз пайдо булиш ва таркалиш (анекдот уз-узича яралади ва таркалади, аския суз усталари томонидан ижод килинади), вариативлик (анекдот матнлари доимий кайд этилмаган ва маълум омиллар таъсирида мунтазам узгариб туради, аския матнларида маълум даражада баркарорлик мавжуд булади), анонимлик (анекдот муаллифи номаълум, аскиянинг муаллифи аник). Аскияга хос куйидаги жидатлар анекдотда кузга ташланмайди: мусобакалилик ("ракиб"лар бир-бирини мот килиш учун беллашади), саднавийлик (аския, аксарият долларда, саднада ижро этилади), махсус тур ва куринишларга эгалик (аския узига хос шаклий-ифодавий турларга эга), гендер хусусиятга эгалик (аския эркакларнинг ижро санъати), суз уйини, купталкинли шархга эгалик (матн куп маънолилик, парономазия, шаклдошлик, амфиболия, аллофрония унсурлари асосида шакллантирилади), миллий-маданий узига хослик (аския узбекона тафаккур мадсули, миллий жанр).

Аскиячилик кизикчиликдан фарк килади: Аскиячилик: 1) суз уйинига асосланади; 2) "ракиб"лар беллашуви; 3) беллашув, бахс тарзида кечади; 4) аски-ячи дозиржавоб булиши лозим; 5) дариф ("ракиб")лар бирдан ортик булади; 6) нутк диалогик, полилогик шак-лда ижро этилади; 7) матн турлича талкин килинадиган унсурлар асосида шакллантирилади; 8) матн тагмаъно, пресуппозиция асосига шакллантирилади; 9) нутк ижро жараёнида кутилмаганда ифода этилади; аскиячилар сахнага тайёрларликсиз чикади. К^изикчилик: 1) купрок баёндан иборат булади; 2) ижрода "ракиб" булмайди; 3) аклий беллашув эмас; 4; кизикчилик учун дозиржавоблик шарт эмас; 5) ижрочи яккахон булади; 6) нутк асосан монологик шаклда булади; 7) нуткнинг мудим хусусияти куп талкинли булмайди; 8) кизикчилар нуткида тагмаъ-но ва пресуппозиция етакчилик килмайди; 9) нутк ол-диндан тайёрланади: кизикчилар сахнага махсус тайёр-гарлик билан чикади.

Аския - суз уйини санъати узининг купталкинли прагматик контекст эканлиги билан узида тилнинг «уз коидаларига эга булган уйин» (Л.Витгенштейн) каби хусусиятларини намоён эта олади.

Пайров - изчил фикрлар окими, аскиянинг мукаммаллашган ва мураккаб усулидир. Пайров узининг бадиийлиги ва структураси жидатдан алодида бир бадиий асар саналанади. Пайров, асосан, профессионал аскиячилар орасида ижро этилади. Унинг матни маълум бир мавзуни дар томонлама очиб бериш асосига шакллантирилади. Аскиячилар мавзу доирасидан четга

чикмайдилар. Матнда фикр ривожи дар икки томоннинг дозиржавоблиги, аклий дужуми ва фикрларининг бир-биридан устун тарзда ифодаланиши оркали амалга ошади дамда ушбу жараён матн охиригача давом этади, фикрлар хулосаси пайров матнига якун ясайди. Пайровда суз куллаш билан боглик узига хос талаблар булади: 1) суз уйинига амал килган долда беллашиш; 2) суз уйинини поэтик талаблар асосида бадиий ва сирли тарзда олиб бориш; 3) пайров мавзусини ёритишда мавзуга доир лингвистик бирликларни, атамаларни куллаш; 4) мавзу доирасидан четга чикмаслик; 5) дозиржавоблик, сузамоллик, экспромт; 6) фикрлар изчиллиги, мантикий баёнга амал килиш; 7) тил бирликлари ёрдамида бирдан ортик ахборот ифодалаш; 8) лисоний бирликларнинг нуткдаги имкониятларини курсата билиш; 9) суз куллаш талаби: а) пайров талаби; б) синтактик талаб. Пайров мавзусига доир атамаларни куллаш бирламчи талаб (пайров талаби), тилнинг грамматик конун-коидаларига амал килиб суз куллаш дамда кушимча ахборот ифода-лаш иккиламчи талаб (синтактик, стилопрагматик талаб) дисобланади.

Хасанхон: Ошхонада ичкилик ичишни таъкиклаганингиз яхши бупти, бемаза нарсадан маст тавба килгани дуруст-да!

Комилжон: Овкатларига энди маза кирипти, илгарилари шур ва совук буларди.

Хасанхон: Мудир ака дейман, ошпазларингизнинг даммаси пазанда булса керак, уларнинг орасида чучварани хом санайдиганлари йукдир-а?

Комилжон: Афтидан, даммалари хурандаларга манзур куринадилар, агар биронтаси хамирнинг тошидан урса-чи ундан юз угир-а!

«Таомлар» пайрови. Аския. 69-бет.

Пайров таомлар дакида булаётганлиги учун суз устаси томонидан таомлар номи (мастава, шурва, чучвара, угра)ни ифодалаш бирламчи талаб (пайров талаби), синтактик алокани бузмаган долда суз уйини килиш («мастнинг тавба килиши», «ракиб» овкатининг илгарилари шур ва совук булиши», тил бирликларини кучма маънода ибора сифатида куллаш дамда «юз угирмок» каби маъноларни ифодалаш) учун тил бирли-клари ёрдамида турли грамматик комбинациялар яра-тиш иккиламчи талаб (синтактик ва стилопрагматик та-лаб) дисобланади.

Пайровда атамалар икки хил долатда кулланилади: 1. Ишора бирлиги пайров атамасига ишора килади. 2. Пайров атамаси ишора бирлиги сифатида. Мисолдаги маст тавба «мастнинг тавба килиши», шур ва совук «ракиб» овкатининг илгарилари шур ва совук булиши», угир-а «юз угирмок» маъносида кулланган булиб, улар пайров атамаси мастава, шурва, уграга ишора килмокда. Шунинг учун улар, биринчи долатга кура, ишора бирликлари дисобланади. Шур ва совук иккинчи долатга дам мисол була олади. Чунки контекстда шакл ва мазмун мувофиклиги (симметрия) юзага келган: шур ва совук - шурва совук.

Узбек халк огзаки ижодининг аския-пайров, колаверса, кизикчилик, латифа каби турларида лакаб ишлатиш асосий урин эгаллайди. Бу содада, деярли, барча аскиябозлар уз лакабига сазовор булган. Бундай лакаблар баъзан кишининг жисмоний нуксони (кал, кур, чулок, кар, чутир, букок), баъзан характери, феъл-атворига караб турли предмет, дайвонлар, паррандалар (от, туя, эшак, мол, лайлак, эчки, ит, мушук, товук) номи билан аталади.

Лакаб тушунчасининг лисоний-тадрижий ривожлантирилиши, услубий узига хосликлар билан ифодага стилистик сайкал берилиши натижасида «лакаб аскияси» деган тур шаклланиб, такомиллаша борган. Аскиячилик мусобакасида лакаб ишлатиш кадимги анъана булиб, лакаб аскиячининг шахсига путур етказиш максадида ишлатилмайди, балки улардан аския мазмунини очиш, вокеа-додисаларни тавсифлаш, шахслар тимсолини яратиш дамда суз уйинлари ёрдамида

кулги чикариш максадида фойдаланилади. Лакаб ишлатиш аския мавзусини тулдиради, чукурлаштиради, халкимизнинг янги даёт йулидаги максади ва курашини ифода килади, даётимиздаги салбий долатларни танкид килиб, халкимизни эстетик томондан тарбиялаш вазифасини енгиллаштиради.

Лакабга шаъма килиш, лакабнинг лингвопрагматик контекстдаги ифодаси турли усул ва воситалар билан амалга оширилади: 1. Фоностилистик, морфонологик, морфосинтактик усул ва воситалар: бу кок, бу как, бу кат, бу кок уртаси; бу каF демайди; бу кок одам (букок) 2. Лексик-семантик усул ва воситалар: галвир (чутир), шувок (чутир), гувалак (кал) 3. Фразеологик усул ва воситалар (латифабанд кочирим): киш оладан, ёз моладан (кал) 4. Морфологик усул ва воситалар: а) атамалар: кал аска (кал); кал бура тур (кал); б) стилистик такрор: дар жой-дар жойи тешик (чутир) 5. Синтактик усул ва воситалар: а) суз бирикмаси: накш солмок; б) гап: курмайсизми (кур); найингизга хашак тикилиб колипти(пучук).

Кишининг лакаби, характеридаги аломатларини нолисоний воситалар билан дам ифодалаш мумкин. Дустлик гурунгларидан бирида "гилай" лакабли бир киши сурида чой ичиб утирганида "бурун" лакабли дазилкаш уртоги келаётганини куриб колган ва уни мот килиш максадида дардол урнидан туриб, билмагандай килиб, сурининг бурчагига утириб олган. Буни сезган "гилай" унга жавобан, сурининг бурчагига етар-етмас, журтага кокиниб кетган. Сузсиз даракатлар дустларнинг кулгисига сабаб булган.

Асоси битта суздан иборат аскияларда ийдом ва тажнис санъати етакчилик килади. Баъзан бу санъатлар шу кадар мураккаблашиб кетадики, аския айтилгани задоти контекстда баён килинган маъноларни англаб олиш кийин булади. Аскиянинг ушбу турида суз уйинининг мураккаб шаклий-мазмуний ифодаси юзага чикарилади. Бир сузни ранг-баранг тарзда куллаш билан контекстда турли-туман маъноларни ифодалаш дамда суз тартибини узгартириш усули билан сузларнинг нуткий имкониятларини намоён килиш сузловчининг максадига айланади.

Нуткнинг етакчи хусусиятини узида камрай олган хушодангликни таъминловчи кофияни аския матни мисолида махсус урганиш унинг узига хос янги тури -суз уйини кофиясининг лингвистик табиати, уни юзага чикарувчи омилларни дар томонлама тавсифлаш им-кониятини яратади. Аскиячилар нуткида одангдорлик, кофияли суз уйини закийлик санъатининг узига хосли-гини намоён этади.

Кофиябозликка асосланган суз уйинларининг такомиллашуви натижасида аскиянинг «Кофия» деб аталувчи махсус тури пайдо булган. Аския матнида кофия адабиёт илмидаги сажъ санъатига ухшайди. Матнда кофия суз уйинини юзага чикарувчи услубий восита булиб хизмат килади. Аскиячилар нуткида одангдорликни юзага чикарувчи омиллар поэтик нуткдаги кофиядан фарк килади: биринчидан, кофия маз-муни билан, иккинчидан, уткир ва уйноки кофиясидан юзага келган узига хос одангдорлиги билан тингловчи-ларни узига жалб этиб келган.

Суз усталарининг кофиябозлиги мусобака-беллашув тарзида олиб борилади. Шу боис кофиябозлик суз уста-лари олдига мудим талаблар куяди: беллашувчилар узаро жавоб фикр айтишда асосий эътиборни дозиржавоблик ва зукколикка каратишлари талаб этилади; сусткашлик-ка йул куйган томон енгилган дисобланади. Кофиябоз «ракиб»ининг дар «дамла»сига дардол кофияли шаклда муносиб жавоб бера олиши даркор. Бу эса донолик ва дозиржавобликдан ташкари кофия талабаларини яхши билишни, тезлик билан мазмунли ва кофияли бирли-кларни куллай олишни такозо этади:

Ибродимжон: Насрулла ака, келинг энди бир кофиябозлик килишайлик.

Насрулло: Бупти, кани бошланг, утирасизми

огзингизга нос солиб: бай-бай тахир, деб.

Ибродимжон: Бошингиз гаранг булганда айтмовдимми: мени чакир деб.

Насрулло: Битта шишани бушатибсиз: сувми, атир, деб.

Ибродимжон: Кулингиздан ушлаб йулга бошласам, юрмайсиз: йуллар какир, деб.

Насрулло: Узингизни журттага мастликка соласиз: бола пакир, деб.

Ибродимжон: Мени яна аврайсиз: шахир-махир,^деб.

Насрулло: Соч-муйловни шоп килиб юрасиз. Узим парикмахер, деб.

«Кофиябозлик» аскияси. Аския. 103-104-бет.

Аскиянинг «Кофия» деган турини гапларнинг мазмуни дамда танланган бирон-бир мавзу доирасида фикр билдирилишига кура пайров, суз уйини ифодасига кура «Кофия» деган махсус тур сифатида бадолаш лозим. Аскиячилар одангдорликнинг куйидаги воситалари билан суз уйинини юзага чикарадилар: 1) фоностилистик восита; 2) жуфт ё такрорий сузшакллар; 3) окказионал антонимлар; 4) окказионал бирикмалар; 5) содда гаплар; 6) кушма гаплар.

Анъанавий бошланмали аскияларга «Гулмисиз, райдонмисиз, жамбилмисиз?», «Буласизми?», «Умрин-гизда сартарошхонага кирганмисиз?», «Ухшат-дим», «Афсона» (огзаки нуткда «афсана»), «Билганлар... Билмаганлар...» каби аскиянинг турлари мансуб булиб, уларда нутк анъанавий бошланмалар билан бошлана-ди. Матннинг таркибий кисми сифатида микро мат-нларнинг дар бошланишида нуткий этикет такрорланиб туради. Бошланмалар одатий такрорланувчи нуткий этикет сифатида ижтимоий-лисоний хусусият касб этади. Аскиянинг ушбу турлари орасидан «Гулмисиз, райдонмисиз, жамбилмисиз?», «Буласизми?» дамда «Ухшатдим» куринишларида ухшатиш услубий восита сифатида мудим роль уйнайди. «Афсона» турида услу-бий таркор ва кофия асосида фикр ифодалаш етакчилик килади. «Умрингизда сартарошхонага кирганмисиз?» куринишидаги аския мазмунан сартарошхона дакидаги пайровга ухшаб кетади. Аскиянинг «Билганлар... Бил-маганлар...» куринишида тавсифий характердаги нуткдан иборат матнлар тузилади.

Анъанавий бошланмали аскиялар матни ихчам, савол-жавоб асосига курилган булиши, бир неча микро матнлардан таркиб топиши дамда улар купрок сурок гаплардан иборат булиши билан характерланади. Х,ар икки томон навбатма-навбат савол-жавоб килишади, максадга эришади. Икки томоннинг савол-жавобидан кейин мавзу очила боради, иккинчи бор савол-жавоб билан исталган мавзуда тортишиш мумкин булади. Суз усталари, асосан, колипли сурокларни такрорлаб, узининг асосий фикрини матн охирида баён этади. Матнлар мазмунидан ухшатиш, киёслаш, тенглаштириш, нисбат бериш, сифатлаш ва тавсифлаш каби долатлар англашилади.

Аския ментал хусусиятга эга. Унинг, асосан, эркаклар томонидан ижро этилиши бу жанрнинг гендер хусусиятини белгилайди. (ЮНЕСКО маълумотномасида дам аския эркакларга хос жанр сифатида келтирилган) Аскиянинг узбек аёллари уртасида кам кузатили-ши, аския табиатида порнографик унсурлар борли-ги билан белгиланади. Лекин халкимиз урф-одати ва коидаларининг каттик каршилигига карамай, узбек аёллари орасида аскиячилар дам етишиб чиккан. Аёллар аскияси узига хос ифодага эга. Матнда аёл-лар нуткига хос «жоним кокиндик», «тасаддук» каби лексик бирликлар, «вой», «айланай» ундов сузлари, «уртокжон», «дугонажон», «жонгинам», «жонидан» каби мурожаат шакллари куп ишлатилиб, эркаланиш, нозланиш мазмуни англашилади.

Хуллас, аскияни ёритишга багишланган илмий ишлар етарли даражада мавжуд эмаслиги, аския, унинг турлари, суз уйинларининг ифода имкониятлари, уларни шакллантирувчи усул ва воситалар тадкикот объекти

сифатида махсус текширилмаганлиги бу борада жиддий изланишлар олиб бориш зарурлигини белгилайди.

АДАБИЁТЛАР:

1. Болдарева Е.Ф. Языковая игра как форма выражения эмоций. Автореф. дисс. канд. филол. наук. Волгоград: гос. пед. ун-т, 2002.

2. Лохова С.К. Игра слов в политеческом дискурсе. Автореф. канд. наук. Москва. 2007.

3. Вороничев О.Е. Каламбур как фономен русской экспрессивной речи. Автореф. док. филол. наук. Москва, 2014.

4. ^¿j JlUil^ Навал Кушур нашри, 1889, - Б. 24. Лакаднав. УзР. ФА Шаркшунослик институти, инв №5133^

5. Узбек тилининг изодли лугати. 5 жилдли. Тошкент: Узбекистан миллий энциклопедияси, 2006.

6. Х,акимов М. Узбек иллий матнининг синтагматик ва прагматик хусусиятлари: Филол. фан. номз... дисс. -Тошкент, 1994.

7. Радимов У. Узбек тилида юкламалар пресуппозицияси: Филол. фан. номз... дисс. автореф. -Самарканд, 1994.

8. Ибрагимова Э. Узбек тилида ирония ва ироник мазмун ифодаланишининг усул дамда воситалари. Ф.ф.номз. дис. автореф., Т., 2001.

9. Нурмонов А., Радимов А. Лингво-синергетикага кириш. Т.: Академнашр, 2013.

10. Мадмудов Н., Одилов Ё. Суз маъно тараккиётида зиддият. Узбек тили энантиосемик сузларининг изодли лугати. - Тошкент: Академнашр, 2014.

11. Куронов Д., Мамажонов З., Шералиева М. Адабиётшунослик лугати. - Тошкент, 2013.

12. Радимов У. Узбек тилида юкламалар пресуппозицияси. НДА, Самарканд, 1994.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.