Научная статья на тему 'Тил сатҳлари ва сатҳларга ажратиш тамойиллари тадқиқи'

Тил сатҳлари ва сатҳларга ажратиш тамойиллари тадқиқи Текст научной статьи по специальности «Языкознание и литературоведение»

CC BY
998
173
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
сатх / тил ва нутқ ҳодисалари / умумийлик-хусусийлик / устпарадигма бирликлар / фонологик сатҳда / field / language and speech occurrence / generality and peculiarity / top-paradigmatic units / phonological field

Аннотация научной статьи по языкознанию и литературоведению, автор научной работы — Зебунисо Нуъмонова Усможон Қизи, Нодира Исмоилова Усможон Қизи

Ушбу мақолада системавий-структур тилшунослик ва тил сатхлари атрофлича ўрганилган. Сатҳ тушунчаси ва уларнинг пайдо бўлиши, турли сатҳ ва устпарадигма бирликлар масаласи тадқиқ қилинган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

STUDY OF LANGUAGE LEVELS AND TERRITORIAL DISTRIBUTIONS

This article is discussed systematica-structural linguistics and language fields. The notion of field and their origin, different fields and topparadigmatic units have been investigated

Текст научной работы на тему «Тил сатҳлари ва сатҳларга ажратиш тамойиллари тадқиқи»

ТИЛ САТХЛАРИ ВА САТХЛАРГА АЖРАТИШ ТАМОЙИЛЛАРИ

ТАДЦЩИ

Зебунисо Нуъмонова Усможон кизи Нодира Исмоилова Усможон кизи Андижон давлат университети linguistzebo@gmail .com

Аннотация: Ушбу мацолада системавий-структур тилшунослик ва тил сатхлари атрофлича урганилган. Сату тушунчаси ва уларнинг пайдо булиши, турли сату ва устпарадигма бирликлар масаласи тадциц цилинган.

Калит сузлар: сатх, тил ва нутц уодисалари, умумийлик-хусусийлик, устпарадигма бирликлар, фонологик сатуда.

STUDY OF LANGUAGE LEVELS AND TERRITORIAL DISTRIBUTIONS

Zebuniso Numanova Usmojon qizi Nodira Ismoilova Usmojon qizi Andijan State University linguistzebo@gmail.com

Abstract: This article is discussed systematica-structural linguistics and language fields. The notion of field and their origin, different fields and top-paradigmatic units have been investigated.

Key words: field, language and speech occurrence, generality and peculiarity, top-paradigmatic units, phonological field.

Тилнинг узаро боглик ва бир-бирини такозо этувчи бир неча катламлардан иборат эканлиги хдкидаги караш узининг узок тарихига эга. Хусусан, тил тузилишининг анъанавий тилшуносликда уч кисмга, лексик ва грамматик кисмларга булиниши ва бу кисмларни урганадиган тилшуносликнинг учта булимга ажратилиши тилни ана шундай катламлар бутунлиги сифатида тушунишнинг ёркин намунасидир.

Лекин системавий-структур тилшунослик шакллангунга кадар тилнинг бундай ички тузилишини катлам сифатида тушуниш амалий кузатишнинг илк натижалари булиб, тил стратификацияси илмий жихдтдан асосланмаган эди. Системавий-структур тилшуносликнинг шаклланиши ва ривожланиши тил ички тузилишининг узига хос хусусиятини, ички тузилиш бирликларининг оддийдан мураккабга караб боскичма-боскич ривожланиб бориши, куйи боскич

бирлиги узидан юкорирок боскич бирлиги таркибида уз функциясини курсатишини илмий асослаб берди.

Шундай килиб, ХХ асрнинг 50-йилларидан бошлаб тил сатхи (лингвистик сатх) тушунчаси майдонга келди. Бу тушунчанинг шаклланиши ва илмий асосланишида Л.Ельмслев хамда бир катор Америка дескриптив тилшунослари, хусусан, Дж.Трейжер, К.Пайк, Ч.Хоккет, З.Харрис сингари олимларнинг хизмати катта булди.

Лингвистик сатх тушунчасининг пайдо булишига тилнинг икки томонлама мохият эканлигининг эътироф этилиши, шаклий ва мазмуний томонларнинг хар бири узига хос ички тузилишга эга эканлиги, уларнинг хар кайсиси уз ички узвлари муносабатидан ташкил топган кичик система эканлиги, шундай килиб, тилнинг тузилиши системалар системаси тартибида булиши, улар уртасидаги муносабат тил механизмини харакатга келтириши хакидаги карашларнинг майдонга келиши туртки булди. Гарчи лингвистик сатх тушунчаси кейинчалик бир катор тилшунослар томонидан эътироф этилган булса хам, лекин бу атама жуда кенг маънода кулланила бошланди.

Шундай булишига карамасдан, тилнинг онтологик табиатини нисбий автоном системалар (кичик системалар) мажмуаси сифатида тасаввур килиш лингвистик сатх концепцияси тарафдорларини бирлаштириб турган умумий жихатлардан саналади. Х,ар бир кичик система чегараланган микдордаги элементлардан ташкил топади ва бу элементлар шу кичик система нуктаи назаридан майда булакларга булинувчанлик хусусиятига эга деб эътироф этиш, шунингдек, хар бир кичик система уз ички элементларининг бир-бири билан богланиш конун-коидаларига эга эканлигини эътиборга олишдир.

Куринадики, сатх тушунчаси тил онтологиясига хамда тилнинг системалаштириш ва тавсифлаш усулига мансубдир.

Сатх тушунчасининг маълум тил бирликлари йигиндиси тушунчаси билан алокаси борлиги шубхасиз. Лекин сатхни белгилашда кандай лингвистик белгиларга таяниш масаласини аниклаш катта ахамиятга эга.

В.М.Солнцев фикрича, тилда ясама сузлар йигиндиси кушма сузлар ёрдамида хосил булган бирликлар йигиндисидан фарк киладиган бирликлар йигиндисини хосил килади. Шунингдек, узак морфемалар ёрдамида хосил булган бирликлар йигиндиси аффикс морфемалар ёрдамида хосил булган бирликлардан фарк килади. Ана шу бир-биридан фарк киладиган бирликлар йигиндисига асосланиб, «ясама сузлар сатхи», «кушма сузлар сатхи», узак морфемалар сатхи», «аффикс морфемалар сатхи» ва бошка сатхларни ажратиш сатх тушунчасини чегарасиз бир тушунчага айлантириб юборади. Тилда нечта тил бирликлари гурухланиши мавжуд булса, шунча тил сатхини ажратишга олиб келади. Хусусан, Н.А. Слюсареванинг хам ёрдамчи сузлар гурухини

мустакил сузлар гурухидан ажратган холда сервологик сатхни, шунингдек, Э.Бенвенистнинг фонемаларнинг фаркловчи белгилари учун меризматик сатхни ажратганини эслаш кифоя.

Тилнинг ички тузилишини сатхларга ажратишда ана шундай бошбошдокликни бартараф килиш учун тил бирликларининг доимий, баркарор сатхларини ажратишга имкон берадиган белгиларига таяниш лозим. Ана шундай белги тил бирликларининг погонавийлик белгисидир. Худди ана шу белги дескриптив тилшунослик вакиллари томонидан тилни сатхларга ажратишнинг асосий белгиси сифатида эътироф этилган эди. Лингвистик бирликнинг ана шу погонавийлик белгиси лингвистик сатхни белгилашнинг асосий тамойили сифатида эътироф этилганда, тил ички тузилишининг погонавийлик табиати тугри очилган булади.

Бунга мувофик, лингвистик сатх тушунчаси остида узаро погонавий муносабатда булмаган нисбий бир хил бирликлар муносабати англашилади. Бир сатх бирликлари бошка сатхга мансуб (узидан катта ёки узидан кичик) булган бирликлар билан погонавий муносабатда булади. Бунда куйи сатх бирлиги юкори сатх бирлигидан ташкил топади, куйи сатх бирлиги юкори сатх бирлиги таркибига кириш хусусияти акс этади.

Турли сатх ва устпарадигма бирликлари узаро парадигматик муносабатга хам, синтагматик муносабатга хам киришмайди, яъни фонема ва морфемалардан ёки морфема ва сузлардан ташкил топган синфларнинг булиши мумкин булмаганидек, фонема билан морфеманинг, морфема билан сузнинг кетма-кет муносабатга киришиб, синтагматик занжирни хосил килиши хам мумкин эмас.

Тилнинг ички тузилишига бундай ёндашув композицион концепция деб юритилади. Композицион концепцияга мувофик, тилнинг ички тузилиши бир хил йуналишдаги погоналанишдан (иерархиядан) иборат. Бу шундан иборатки, фонема, морфема ва ундан катта бирликлар уртасида бир хил йуналишдаги погонали муносабат мавжуд. Куйи сатх бирлиги юкори сатх бирлиги учун курилиш материали булиб хизмат килади. Куйи сатх бирлиги юкори сатх бирлиги таркибида унинг таркибий кисми (конститутиенти) сифатида вазифа бажаради. Шунинг учун тил сатхлари уртасида куйидан юкорига йуналган муносабат эътироф этилади ва бу муносабат бир хил турдаги, конституентив муносабат саналади хамда «..га киради» схемасини узида намоён этади.

Тил ва нутк ходисалари умумийлик-хусусийлик, мохият-ходиса, инвариант-вариантлилик тушунчалари билан узвий богланади. Умумийлик ва хусусийлик диалектикаси тугрисида гапирганда, Гегелнинг бир иборасини эслаш уринлидир. Биз гилос, олма, урикни еймиз, хеч качон мевани ея олмаймиз. Ёки В.М.Солнцев таъкидлаганидек, йилки ичидаги кайси отни

бошка отга нисбатан инвариант деб хисоблаш мумкин. Табиийки, хеч кайсисини, факат уларнинг биттасини «намуна» деб эътироф этиш мумкин.

Бундан шу нарса маълум буладики, бир синфга мансуб булган моддий бирликларнинг хеч кайси бири билан шундай моддий бирликка нисбатан инвариант була олмайди. Х,ар кайси моддий бирлик бир синф (парадигма) доирасида бошка моддий бирликка нисбатан вариант саналади. Шу маънода инвариант-вариант гомоген булмаган объектдир. Конкрет отлар учун инвариант кандайдир мавхум от - умуман отдир. У моддий бирликлари каторида турмайди. Бундай от аклий предметлардир. Уни бокиш, миниш мумкин эмас. Лекин у хар бир алохида отда умумийлик ва хусусийлик диалектикасини намоён этган холда умумийликнинг белгиси сифатида мавжуд булади1. Фонологик сатхда умумийлик ва хусусийлик диалектикаси фонема ва унинг вариантлари (оттенкалари) оркали намоён булади2.

Хусусан С.И.Шаумян товушлар учун инвариант - бу эксплозив талаффузга эга булган ва шу белгиси билан иплозив талаффуз килинувчи бошка худди шундай товушлардан фаркланиб турувчи моддий субстратдир. Чунки моддий томондан эксплозив талаффуз мустакилрок позицияга эга булади. Бошкача айтганда, киёсланаётган икки товушдан мустакил позициядаги товуш инвариант, тобе позициядаги товуш эса инвариант варианти хисобланади. Шундай килиб, бир синфга мансуб реал предметлардан биттаси бошкаларига нисбатан намуна, эталон деб каралади ва шунинг учун хам у инвариант саналади.

Лекин инвариант ва вариантлар турли сатхга мансуб тушунчалар экан, эксплозив талаффуз хам, «намуна» хам инвариант була олмайди. Чунки улар хам муайян умумий бирликнинг бевосита кузатишда берилган турли моддий куринишларидан биттаси саналади.

Морфема - тилнинг энг кичик булакларга булинмайдиган маъноли кисмидир1. Морфема инвариант саналиб, нуткда турли вариантлар оркали моддийлашади. Морфемани моддийлаштирувчи вариантлар учун морф, алломорф ёки морфема вариантлари атамаларидан фойдаланилади.

Лексик сатхда инвариант лексемадир. Х,ар кандай лексема, бевосита кузатишда лексик-семантик вариантлар (ЛСВ) холида намоён булади. Х,ар кайси лексик-семантик вариант лексеманинг барча шакл (моддий куриниши) ва маъноларини (семаларини) эмас, балки шакл ва маъноларидан (семаларидан) биттасини гавдалантиради.

1 Солнцев В.М. Уша асар, 214-бет

2 Бу щакда каранг: Торсуев Г.П. Константность и вариантность в фонетической системе. М. 1977.

1 Морфемага турли хил ёндашувлар уакида каранг: Солнцев В.М. Язык как системно-структурное образование. М., 1961, С. 245; Мирзакулов. Узбек тили морфемикасининг асосий аспектлари ва уларнинг муносабатлари. Хужанд, 1991, 12-бет.

Фонологик сатхдаги фонема вариантларининг бундай таснифи тилнинг бошка сатх бирликлари учун хосдир. Хусусан, муайян лексеманинг худудий фаркланиши факультатив (пичан-бичан, ухшамок-ушхамок), сузловчининг индивидуал варианти саналади. Мажбурий вариант, уз навбатида, позицион, комбинатор ва услубий вариантларга булинади. Лисоний бирликларнинг позицион варианти унинг кандай позицияда (кучли ё кучсиз позицияда) жойлашишига кура вужудга келади. Комбинатор вариантлар эса лисоний бирликларнинг синтагматик муносабатида намоён булади. Услубий вариантлар лисоний бирликларнинг услублараро фаркланиши асосида пайдо булади. Масалан, кабутар - бадиий услуб учун хосланган вариант булса, каптар -сузлашув услубига мансуб вариантдир.

Лексемаларнинг ЛШВи ичида аббревиатуралар алохида урин эгаллайди. Аббревиатуралар суз ясалиши хосиласи булган ясама сузлар эмас. Унинг суз ясалишига хеч кандай алокаси йук2. Аббревиатура _илан тулик куриниш бир инвариантнинг икки хил варианти - бири тулик намуна, иккинчиси эса кискарган вариантдир.

Синтактик бирликларнинг модели инвариант, бу моделнинг конкрет лексик бирликлар _илан тулдирилиши эса вариантлар саналади. Шундай килиб, тилнинг хамма сатхлари учун умумийлик-хусусийлик, мохият-ходиса диалектикаси амал килади. Умумийлик, мохият - инвариант, хусусийликлар вариантлар оркали намоён булади. Инвариант ва вариантлар бир катордаги ходисалар эмас, балки турли катордаги икки боскичга мансуб ходисалардир. Инвариантнинг намоён булиш шакллари вариантлар экан, демак, инвариантлар-вариантлар умумлашмасидир. Бевосита кузатишда вариантлар намоён булади. Вариантлар каторида хеч бири бошкасига инвариант булолмайди. Лекин биттаси бошкалари учун меъёр булиши мумкин. Меъёр ва инвариант тушунчалари бошка-бошка тушунчалардир.

Фойдаланилган адабиётлар

1. Гардинер А. Различие между «речью» и «языком». - Звегинцев В.А. История языкознания XIX и XX веков в очерках и извлечениях. Ч.П. -М., 1960, с. 19.

2. Солнцев В.М. Язык как системно-структурное образование. -М.,1971.

3. Бенвенист Э. Общая лингвистика. -М., 1974.

4. Нурмонов А. Структур тилшунослик: илдизлари ва йуналишлари. Андижон. 2006.

5. Кодухов В.И. Общее языкознание. М.. 1974.

^аранг: Хаджиев А., Нурмонов А., Махмудов Н. Спорные вопросы словообразование тюркских языков. №3.

«Советская тюркология» , 1989,

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.