Научная статья на тему 'ЎЗБЕК ТИЛИДА ШАРТЛАНГАНЛИК МУНОСАБАТИ'

ЎЗБЕК ТИЛИДА ШАРТЛАНГАНЛИК МУНОСАБАТИ Текст научной статьи по специальности «Медицинские технологии»

CC BY
43
9
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Журнал
Research Focus
Ключевые слова
тилнинг системаси / тилнинг элементлари / тилнинг таркибий қисмлари / language system / language elements / language components

Аннотация научной статьи по медицинским технологиям, автор научной работы — Ҳ.Р.Закирова.

Мазкур мақолада ўзбек тилшунослигида долзарб масалалардан ҳисобланган шартланганлик муносабати мазмуний гуруҳларга ажратиб тадқиқ қилинган. Бу муносабатни юзага чиқарувчи қолипларни моделлаштириш орқали шартланганлик муносабатнинг шаклий ва мазмуний боғлиқлиги кўрсатилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

CONDITIONAL RELATION IN UZBEK LANGUAGE

In this article, the relationship of conditioning, which is considered as one of the current issues in Uzbek linguistics, is studied by dividing it into meaningful groups. By modeling the patterns that create this relationship, it is shown that the relationship is formal and meaningful.

Текст научной работы на тему «ЎЗБЕК ТИЛИДА ШАРТЛАНГАНЛИК МУНОСАБАТИ»

УЗБЕК ТИЛИДА ШАРТЛАНГАНЛИК МУНОСАБАТИ

Х,.Р.Закирова.

АДУ Тилшунослик кафедраси доценти. https://doi.org/10.5281/zenodo. 7337791

Аннотация: Мазкур мацолада узбек тилшунослигида долзарб масалалардан щсобланган шартланганлик муносабати мазмуний гуру^ларга ажратиб тадциц цилинган. Бу муносабатни юзага чицарувчи цолипларни моделлаштириш орцали шартланганлик муносабатнинг шаклий ва мазмуний боглицлиги курсатилган.

Калит сузлари: тилнинг системаси, тилнинг элементлари, тилнинг таркибий цисмлари

CONDITIONAL RELATION IN UZBEK LANGUAGE

Abstrackt: In this article, the relationship of conditioning, which is considered as one of the current issues in Uzbek linguistics, is studied by dividing it into meaningful groups. By modeling the patterns that create this relationship, it is shown that the relationship is formal and meaningful.

Keywords: language system, language elements, language components

УСЛОВНОЕ ОТНОШЕНИЕ В УЗБЕКСКОМ ЯЗЫКЕ

Аннотация: В данной статье исследуется связь условности, которая рассматривается как одна из актуальных проблем в узбекском языкознании, путем разделения ее на содержательные группы. Путем моделирования паттернов, создающих эти отношения, показано, что отношения являются формальными и содержательными.

Ключевые слова: языковая система, языковые элементы, языковые компоненты.

КИРИШ

Системавий-структур тилшуносликнинг шаклланиши ва ривожланиши тил ички тузилишининг узига хос хусусиятини ёритишга, ички тузилиш бирликларининг оддийдан мураккабга кдраб боск;ичма-боск;ич ривожланиб бориши, к;уйи боск;ич бирлиги узидан юк;ориро; боскич бирлиги таркибида уз функциясини курсатишини илмий асослаб берди.

Узаро богли; ва шартланган икки ва ундан орти; элементларнинг муносабатидан ташкил топган ва янги сифатга эга булган баркарор бутунлик система саналади. Тил бирликлари вокеаланиш белгисига кура х,ам, тузилиш (онтологик) табиатига кура х,ам системадир. Бундан таш;ари тил бирликларнинг хдммаси тузилиш (онтологик) табиати жихдтидан курилма (конструктив) бирликларнинг узаро баркарор синтагматик муносабатидан ташкил топган система х,исобланади.

Система атамаси ички тузилиш бирликларнинг узаро муносабати асосида вужудга келган бутунликни ифодаласа, структура атамаси бутунликнинг ички тузилишини онтологик табиатини ифодалайди.

А.Нурмонов тилнинг система эканлигини таъкидлаб, системанинг куйидаги мух,им белгиларини курсатиб утади:

1) таркибий кисмларга булиниш;

2) таркибий кисмларнинг бутун таркибидаги узаро ва бутун билан булак, тур билан жинс уртасидаги шартланган муносабатнинг булиши;

3) купинча бутуннинг таркибий кисмларида мавжуд булмаган янги сифатга эга булишидир.

ТАДЦЩОТ МАТЕРИАЛЛАРИ ВА МЕТОДОЛОГИЯСИ

Биринчи белгига кура, хар кандай система муайян курилиш бирликларидан ташкил топади. Бу эса унинг ички булакларга булиниш хусусиятларига эга эканлигини курсатади. Масалан, ёрдамчи суз туркуми бирлиги аналитик, синтетик ва составли конструкцияларга эга булганлиги сабабли улар фонема, морфемаларга булинади.

Иккинчи белгиси бутун таркибидаги элементларнинг бир-бири билан ва элементларнинг бутун билан булган муносабатини ифодалайди. Х,ар икки муносабат зарурий ва узаро шартлангандир. Масалан, булак билан бутун муносабатига морфема ва суз муносабатини келтириш мумкин. Бундан ташкари булак билан булакнинг, бутун билан бутуннинг муносабати хам мавжуд.

Учинчи белгига кура, система каралаётган бутунлик таркибий кисмларининг оддий йигинсидан иборат эмас. У таркибий кисмларда системага киргунча мавжуд булмаган янги сифатга хам эга булади. Шунинг учун хар кандай системада намоён булувчи белгилар мавжуд.

Тилнинг икки томонлама мохият эканлигининг эътироф этилиши, шаклий ва мазмуний томонларнинг хар бири узига хос ички тузилишига эга эканлиги, уларнинг хар кайсиси уз ички узвлари муносабатидан ташкил топган кичик система эканлиги хакидаги карашларнинг майдонга келиши лингвистик сатх тушунчасининг пайдо булишига туртки булди. Куринадики, сатх тушунчаси хам тил онтологиясига, хам тилнинг системалаштириш ва таснифлаш усулига мансубдир.

Тилнинг киммат жихатдан бир хил бирликларининг йигиндиси лингвистик сатх дейилади. Лингвистик сатх, тушунчаси хозирги тилшуносликда кенг таркалган булса хам, лекин тилни сатхларга булишда хилма-хиллик кузга ташланади. Шундай булишига карамасдан, деярли барча тилшунослар тилнинг куйидаги сатхларини бирдек тан оладилар: 1) фонологик сатх, 2) морфемик сатх, 3) лексик сатх, 4) морфологик сатх, 5) синтактик сатх, 6) устсинтактик сатх (суперсинтактик) сатх.

Бу сатхлар тилнинг товуш томони, лугат таркиби, суз ясалиши, морфем хамда грамматик курилишдир. Грамматика (синтаксис) фонетик хамда лугавий материални, морфемаларнинг бирикиш жараёнини ташкил этувчилик, бошкарувчилик вазифасини бажаради. Лекин хар бир сатх уз доирасида нисбий мустакиллиги, лингвистик мохияти билан ажралиб туради.

ТАДЦЩОТ НАТИЖАЛАРИ

Турли сатхга мансуб, мураккаблик даражасига кура бир хил булган тил бирликлари муносабатидан ташкари, турли сатхга мансуб, турли мураккабликдаги бирликлар хам узаро муносабатга киришади. Бундай муносабат поганали муносабат саналади. Тил бирликларининг погонавийлик белгиси лингвистик сатхни белгилашнинг асосий тамойилидир, яъни лингвистик сатх деганда погонавий муносабатда булмаган нисбий бир хил бирликлар муносабати англашилади.

Тил бирликларининг системавий тадкики учун бевосита сезги аъзоларимизга берилган реал синтактик ходисаларни абстракт конструкт даражасига кутариш, реал тил бирликлари замирида яширинган мохиятни, константани белгилаш мухим ахамиятга эгадир. Гегель таъкидлаганидек, мохият - бу чин борликдир. Реал бирликлар таркибидаги ана шу чин борликни аниклаш хар кандай илмий билишнинг бош максади хисобланади.

Умумийлик-хусусийлик, мохият-ходиса, имконият-вокелик категориялари тил ва нутк зидланиши оркали намоён килинади.

Демак, тил тизими узаро богланган, бири иккинчисини таказо этувчи сатхларнинг мураккаб муносабатларидан иборат.

Х,.Неъматов ва Р.Расуловлар муносабатнинг куйидаги уч турини курсатади:

1. Ухшашлик (парадигматик) муносабатлар.

2. Погонали (иерархик) муносабатлар.

3. ^ушничилик (синтагматик) муносабатлар.

Бу муносабатларни А.Нурмонов иккига булади: 1) бир сатхга мансуб булган бирликлар муносабати, 2) турли сатхга мансуб булган бирликлар муносабати. Бир сатхга мансуб бирликлар узаро икки хил муносабатга киришади: 1) уядошлик (парадигматик) муносабат, 2) кетма-кетлик (синтагматик) муносабати. Бир сатхга мансуб булган, киммат жихатдат бир хил бирликларнинг маълум умумий белги асосида бир гурухга (уяга) бирлишуви парадигматик муносабат саналади. Лисоний бирликларнинг парадигматик муносабатини белгилашда купрок маъно умумийлиги белгиси хизмат килади.

Х,ар бир тил бирлигининг вазифаси кетма-кетлик (синтакматик) муносабатга киришганда намоён булади. Лисоний бирликларнинг маълум чизикда кетма-кет богланиши икки элементни хеч качон бир вактда талаффуз килишга имкон бермайди. Муайян чузикликка эга булган икки ва ундан ортик элементларнинг кетма-кет муносабати синтагматик муносабат саналади. Масалан, талабаларга суз шаклидаги та-ла-ба-лар-га морфемалари бир каторда кетма-кет жойлашган. Синтагматик муносабат ёрдамида тилнинг бош вазифаси - коммуникатив вазифаси амалга ошади.

"Шартланганлик - бу мураккаб тузилган комплекс, муносабатларнинг мураккаб системасидир". Грамматик анъанага кура шартланганлик муносабатлари уз ичига беш тип муносабатини олади, яъни шарт, сабаб, тусиксизлик, максад ва натижа муносабатлари. Шартланганлик муносабатларининг барчаси "сабаб-натижа" дан иборат булади. "Сабаб-натижа" шаклида буладиган муносабатдаги вокеаларнинг узаро алокаси жуда зич булади, зеро, сабабсиз окибат ва окибатсиз сабаб булиши мумкин эмас. Таъкидлаш лозимки, вокеалар уртасидаги мантикий муносабатлар бенихоя мураккаб ва хилма-хил. Бундай мураккаб муносабатларни урганиш катта билим ва тажриба талаб килади.

Шартланганлик муносабати уз ичида куйидаги турларга булинади:

а) сабаб муносабати

б) шарт муносабати ;

в) тусиксизлик муносабати ;

г) максад муносабати ;

д) натижа муносабати.

Сабаб муносабати.

Сабаб муносабатида биринчи вокеа сабаб, иккинчи вокеа эса натижани билдиради. Масалан: Хусайн Байцаро уам уз салтанати ва обрусини орттиришдан манфаатдор эди, шу сабабли у маълум вацтгача Навоийнинг уамма маданий тадбирларига хайрихоулик билан царади (дарслик). МУ^ОКАМА

Бу мисолда Хусайн Байцаро уам уз салтанати ва обрусини орттиришдан манфаатдор эди биринчи гап, шу сабабли у маълум вацтгача Навоийнинг уамма маданий тадбирларига хайрихоулик билан царади иккинчи гап. Бунда биринчи гап сабабни, иккинчи гап натижани билдиради. Аммо синтактик тахлил килганимизда, биринчи гапни эргаш гап, иккинчи гапни бош гап деб тахлил киламиз. Х,ар иккала гапни шу сабабли элементи боглаб

келаяпти. Энди бу мисолни систем тилшуносликка ёндашиб тахлил килсак, бу иккала гап сабаб муносабати билан богланаяпти.

Шарт муносабати

Шарт муносабатида иккинчи вокеанинг амалга ошиши учун биринчи вокеанинг булиши шарт эканлигини билдирилади.

Масалан, Уруш булмаганда эди,куп жойларни курар эдик (АДаххор). Агар хат тугрисида бир огиз гапирилганда, Саидий уша куни журнал идорасида булган гапларни бошдан-оёц айтиб берар эди (АД.) Болаларни царовсиз цолади деган цурцув булмаганда, Мусо ака бугдой гарамига ут цуйиб юборган булар эди (М.Ибр.) Агар булоц суви билан ерларни сугориш мумкин булганда, огойнилар, олимлар аллацачон топган булар эди, давлат дарров маблаг ажратарди (Ш.О.)

Модели: ЭГ+-ганда эди БГ-ганда эди богловчиси оркали шарт, афсус, ачиниш маънолари билан биргаликда вокеанингг юз бериб булганлигини, вактнинг утиб кетганлиги хам ифодаланаяпти.

3. -ар экан (-мас экан): К,из электрпайвандчилик касбини цунт билан урганиб, жон-дили билан ишлар экан, заводда мацтовга сазовор булади. Киз электрпайвандчилик касбини цунт билан урганиб, жон-дили билан ишламас экан, заводда мацтовга сазовор булмайди. ...агар Насибани уцишдан цолдириб, курортга олиб кетар экансан, сендай жияним йуц (А.К.) ... Кулимдан шунча иш келар экан, даданг %аёт вацтида нега ... утирган эканман (АДаххор).

Модели: ЭГ+-ар экан—► БГ (булишли+булишли) ЭГ+-мас экан ^ БГ (булишсиз+булишсиз) -ар экан (-мас экан) богловчиси оркали вокеанинг хали юз бермаганлиги, унинг кандай юз бериши шартнинг бажарилиш ёки бажарилмаслигига богликлиги ифодаланган.

4. -ми: Агар циз электрпайвандчилик касбини цунт билан урганиб, жон-дили билан ишласа борми, заводда мацтовга сазовор булади.

Модели: ЭГ+-ми- БГ

Бу мисолда хам вокеа хали юз бермаган, унинг юз беришига истак ифодаланаяпти.

5. -ки: Агар циз электрпайвандчилик касбини цунт билан урганиб, жон-дили билан ишласаки, заводда мацтовга сазовор булади.

Модели: ЭГ+-к^ БГ

Бу мисолда вокеанинг юз беришига ишонч ифодаланаяпти. Купинча шарт маъносини таъкидлаш учун агар, гар, башарти, борди-ю, мабодо, модомики каби ёрдамчилар хам ишлатилиши мумкин.

Шарт парадигмасидаги эргаштирувчи боFловчиларнинг умумий ва хусусий

маънолари.

№ Шарт боFловчилар Умумий маъно шарт Хусусий маъно

Аниц шарт Афсус ачиниш ишонч истак Булиши мумкин булган воцеа

1. -са + +

2. -да эди + +

3. -ки + +

4. -ми + +

5. -ар экан + +

Жадвалдан куриниб турибдики, бу парадигма узвларини шарт семаси бирлаштирувчи булса, афсус, ачиниш, ишонч,истак каби семалар фаркловчи сема хисобланади.

Тусиксизлик муносабати парадигмаси Тусиксизлик муносабати биринчи вокеа иккинчи вокеанинг бажарилиши учун шарт булса-да, бу шарт тусик булолмаслигини билдиради. Тусиксизлик муносабатида вокеалар реал булади, шарт маъноси эса имплицит тарзда булади. Бу парадигма аъзолари узаро маънодошлик муносабатида булади, уларни тусицсизлик семаси бир уяга бирлаштиради. Булар куйидагилар:

1.-са хам: Циз электрпайвандчилик касбини цунт билан урганиб, жон-дили билан ишласа уам, заводда мацтовга сазовор булмади. Обиджон можародардан бехабар булса %ам, акасининг бу кетиши илгариги кетишидан эмаслигини сезар эди, шунинг учун хайрлашганда йигламади (АД.) Сатторцул янги раис булса уам, шошмасдан кукламни тизгинлаб олди... (АД.)

Модели: ЭГ+ -са хам БГ

Бу гапда "жон -дили билан ишлагандан кейин мацтовга сазовор булиши керак" деган шарт маъноси бор.

2. -са -да: Циз электрпайвандчилик касбини цунт билан урганиб, жон-дили билан ишласа-да, заводда мацтовга сазовор булмади.Циз %али ёш булса-да, буйчан эди (О.)

Модели: ЭГ+ -са-да БГ

3. -хамки: Циз электрпайвандчилик касбини цунт билан урганиб, жон-дили билан ишласа %амки, заводда мацтовга сазовор булмади.

Модели: ЭГ+хамки>- БГ

4. Царамай (карамасдан): Циз электрпайвандчилик касбини цунт билан урганиб, жон-дили билан ишлашига царамай, заводда мацтовга сазовор булмади. Эгни-бошлари куримсиз, йиртиц- ямоц булишига царамай, башараларидан цаур-газаб ёгилиб, шиддат билан цадам ташларди (П.Турсун). Январнинг охирги кунлари булишига царамай, ерда цор цолмаган (Р.Файз.) Модели: ЭГ+карамай БГ

5. -ган билан: Циз электрпайвандчилик касбини цунт билан урганиб, жон-дили билан ишлагани билан, заводда мацтовга сазовор булмади.

Пиёз яхши битгани билан, нархи арзон,

Сотолмасдан чорбозорда бупти сарсон.

(Г.Е.Танланган асарлар,330-бет)

Модели: ЭГ+-ган билан ^ БГ

6. -ганда хам: Киз электрпайвандчилик касбини цунт биланурганиб, жон-дили билан ишлаганда %ам, заводда мацтовга сазовор булмади. Отанг мироб булганда %ам, тугон бошида бул (Макол)

Модели: ЭГ+-ганда хам-^ БГ

7. -син (ай) -масин(май) : Киз электрпайвандчилик касбини цунт билан урганиб, жон-дили билан ишласин-ишламасин, заводда мацтовга сазовор булмайди. Мен уларнинг бетларини курай-курмай, лекин щр бирининг иши менга аён (О.)

Модели: ЭГ+-син-маси№> БГ

Тусиксизлик маъносини бурттириб курсатиш максадида агар, агарчи, гарчанд, гарчи, мабодо, фацат, барибир, %ар %олда, аммо, лекин, бироц сузлари хам ишлатилиши мумкин.

Максад муносабати парадигмаси

Максад муносабатида иккинчи вокеа биринчи вокеани амалга оширишнинг максадли натижаси сифатида юзага келади. Шартланганлик муносабатларининг сабаб ва шарт турларида келтириб чикарувчи вокеа "1-вокеа"нинг табиати асосий булади, максад муносабатида келиб чикувчи "2-вокеа"нинг табиати биринчи асосга бирлашади. Максад муносабатида шартланганлик муносабатининг бошка барча турларидан фаркли уларок, вокеалар уртасидаги муносабат йуналиши бошкача, яъни бошка турларда "1-вокеа - 2-вокеа" тарзида демак, тугри йуналиш, максад муносабатида эса "2-вокеа-1-вокеа" тарзида, демак, унга тескари йуналишда булади. Ана шу иккинчи вокеани амалга оширишдан кузатилган максад булади. Максад муносабатида максадни ифодалайдиган вокеа ирреал, фаразий, асосий вокеа эса хамиша реал булади. Бу парадигма аъзолари хам маънодошлик муносабатида булади, уларни мацсад семаси бир уяга бирлаштиради. Булар куйидагилар:

1. -(иш) иши учун: Заводда мацтовга сазовор булиши учун, циз электрпайвандчилик касбини цунт билан урганиб, жон-дили билан ишлади.

Модели: ЭГ+-иши учун-^ БГ

2. деб: Кун цорайгунча %арна териб цолганимиз деб, Тансиц ва уртоцлари ишдан цул узмас эдилар ( О.) Мен, огзимнинг катталиги билинмасин деб, муйлов цуйганман (Н.Аминов) Модели: ЭГ+ деб

3. -(а)ай деб: Заводда мацтовга сазовор булай деб, циз электрпайвандчилик касбини цунт билан урганиб, жон-дили билан ишлади.

Модели: ЭГ+-ай деб- БГ

4. -са деб: Теварак-атрофни куриб, шояд ба^ри очилса деб, касал отасини далага олиб чицди (О.) Модели: ЭГ+-са деб БГ

5. учун: Чанг чицсин учун, деразаларни очди ( А. М.)

Модели: ЭГ+учун —► БГ

6. -чи: Энди иккинчиуйни царайчи, нима сирлар бор экан (Эртак).

Модели: ЭГ+-чи —► БГ

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

Адабиётларда токи сузи максад (сабаб) богловчиси деб берилса-да, у бошка бирликлар билан ифодаланган максад маъносини таъкидлайди, яъни юкламалик вазифасини бажаради.

Натижа муносабати парадигмаси.

Натижа муносабати иккинчи вокеа биринчи вокеанинг уз-узидан воке буладиган натижаси сифатида юзага келади. Натижа эргаш гапли кушма гапларнинг бош гап таркибида шундай, шунаца, шунацаям, шу цадар, чунонам каби сузлар булади ва улар бош гапдаги вокеанинг натижаси борлигига, яъни эргаш гапга ишора килиб туради. Бундай сузларни А.Нурмонов щвола булаклар деб атайди. «Х,авола булаклар» деганда умумий тилшуносликдаги "дейксис белгилар"ни назарда тутамиз. Дейксис белгиларнинг мохияти шундан иборатки, улар мазмунни - вокеа, белги, нарсаларни бевосита ифодаламайди, балки уларга ишора килади, шунга кура уларни мазмунан кучсиз, буш сузлар сифатида караш мумукин. Узбек тилидаги олмош ва бошка нисбий сузлар ана шундайм дейксис белгилар булиб, улар кушма гапларда хавола булаклар сифатида иштирок этиши мумкин.

Натижа муносабатида вокеаларнинг мазмуний хусусиятлари асосан икки хил булади. М.А.Аскарова курсатгандай, "1) натижа эргаш гапдаги фикр реал булади", "2) натижа эргаш гапдаги фикр мулжалланган ва тахмин килинган булади". Бошкача килиб айтганда, натижа муносабатида баъзан реал вокеалар уртасидаги, баъзан эса ирреал вокеалар уртасидаги муносабат ифодаланади. Бу парадигма аъзолари узаро маънодошлик муносабатида булиб, уларни натижа семаси бир уяга бирлаштиради. Улар куйидагича реаллашади:

1. шундай(шунака,шунакаям,хам) -ки: Киз электрпайвандчилик касбини цунт билан урганиб, шундай жон-дили билан ишладики, заводда мацтовга сазовор булди. Модели: БГ+ шундай -ки ЭГ

Шунацаям хавола булаги аслида шунаца %ам шаклидир. Шунаца %ам инвариант булса, шунацаям унинг нуткдаги вариантидир. Яъни шунацаям шакли асосан сузлашув услубиятида кулланади. Шундай ва шунаца хавола булаклари хакида хам шундай хулоса чикариш мумкин, шундай сузи купрок адабий тилда ишлатилса, шунаца хавола булаги сузлашув услубида кулланиб, шундай сунинг варианти хисобланади.Демак, хар бир парадигма узвларининг хам инварианти ва вариантлари мавжуд экан.

2. шу кадар -ки: Ибодатхон сафдоши Хидоятхон опа %ацида шу цадар завцланиб гапирдики, суфатдошлари унинг сузига ма%лиё булиб цолди (Х,.Назир) Модели: БГ+шу кадар -ки ЭГ

3. шунчалик(шунча), шу даражада -ки: Асцар ота унинг от чопиши куриб шунчалик завцланиб кетдики, отига устма-уст цамчи босганини узи %ам билмай цолди (АД.) Хосилдор узумнинг донаси шунча тулганки, курган куз чиройдан цамашар (А.У.)

Модели: БГ+ шунчалик -ки ЭГ БГ+ шунча -ки ЭГ

Баъзан эргаш гапнинг мазмуни бош гапдан англашилган мазмуннинг натижаси, хулосаси эканлигини янада бурттириб ифодалаш учун натижада, оцибатда, %атто, нщоят каби сузлар хам ишлатилади: Замбаракнинг гумбирлашидан %айбатли бир гувиллаш %осил булдики, натижада бу ерда ало%ида тупнинг овози буткул эшитилмай цолди.

Модели: БГ+ -ки / (натижада) ЭГ

Шартланганлик муносабатининг сабаб, шарт, тусиксизлик, максад натижа турлари реал ёки ирреал вокеани ифодалаши билан; бош гапдан кейин ёки бош гапдан олдин келиши билан; хавола булакнинг мавжудлиги ёки мавжуд эмаслиги билан приватив зидланишга эга.

Шартланганлик муносабати парадигмасининг приватив зидланиши.

№ Шартланганлик муносабати маънолари Реал вокеа Ирреал вокеа Бош гапдан кейин Бош гапдан олдин Х,авола булак мавжуд Х,авола булак мавжуд эмас

1. Сабаб + + + +

2. Шарт + + +

3. Тусиксизлик + + +

4. Максад + + +

5. натижа + + +

ХУЛОСА

Демак, эргаштирувчи богловчилар бир парадигмада турлича муносабатлар асосида яхлит бутунликни ташкил этади. Бу парадигма узвлари - сабаб, максад, натижа, шарт, тусиксизлик маънолари шартланганлик муносабати асосида системани ташкил этади. Лекин нуткий жараёнда хусусий маънолари билан даражаланади.

ФОЙДАЛАНИЛГАН АДАБИЁТЛАР

1. Нурмонов А., Шах,обиддинова Ш., Искандарова Ш., Набиева Д. Узбек тилининг назарий грамматикаси. Морфология.Тошкент: Янги асар авлоди, 2001. 6 -бет

2. Нурмонов А., Шах,обиддинова Ш., Искандарова Ш., Набиева Д. Уша асар. 7 -бет

3. Солнцев В.М. Язык как системно-структурное образование.М., «Наука»,1971,стр.80

4. Нурмонов А., Шах,обиддинова Ш., Искандарова Ш., Набиева Д. Уша асар. 9-бет.

5. Сайфуллаева Р., ^урбонова М. ^олиплаштириш усули ва унинг тилшуносликда кулланиши.- Тилшунослик ва адабиётшунослик масалалари.Андижон, 2002,29- бет

6. Неъматов X,., Расулов Р. Узбек тили систем лексикологияси асослари.-Тошкент: Укитувчи.1995.14-15- бетлар.

7. Нурмонов А., Шах,обиддинова Ш., Искандарова Ш., Набиева Д. Уша асар. 11-бет.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.