Научная статья на тему 'ЎЗБЕК ТИЛИДА БЕЛГИНИНГ АБСТРАКТЛАШУВИ'

ЎЗБЕК ТИЛИДА БЕЛГИНИНГ АБСТРАКТЛАШУВИ Текст научной статьи по специальности «Языкознание и литературоведение»

CC BY
110
9
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
абстракция / метафора / когнитив метафора / метонимия / номинация / полисемия / лексик маъно тараққиёти. / абстракция / метафора / когнитивная метафора / метонимия / номинация / полисемия / развитие лексическогозначения.

Аннотация научной статьи по языкознанию и литературоведению, автор научной работы — Муҳайё Хакимова

инсоният эришган энг катта ютуқлардан биридир. Абстракция жараёнининг натижаси ўлароқ фикрлаш осонлашди, тушунча вужудга келди, тил шаклланди. Ҳар қандай тилнинг асосида абстракция жараёни мавжуд бўлади.Ушбу мақолада ўзбек тилидаги конкрет белги ифодаловчи сўзларнинг абстракт белгилар ифодалай бошлаши таҳлил қилинган. Бундай когнитив метафоралардаги миллий онг, семантик маъно тараққиёти мисоллар билан аниқ очиб берилган.ORIENTAL JOURNAL OF SOCIAL SCIENCESjournalhomepage:https://www.supportscience.uz/index.php/ojss

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

АБСТРАКЦИЯ ЗНАКА НА УЗБЕКСКОМ ЯЗЫКЕ

является одним из величайших достижений человечества. В результате процесса абстрагирования стало легче думать, появилось понимание, сформировался язык. Будет процесс абстракции, основанный на любом языке. В данной статье анализируется начало абстрактных символов слов в узбекском языке. Развитие национального самосознания, смыслового значения в таких когнитивных метафорах наглядно иллюстрируется примерами.

Текст научной работы на тему «ЎЗБЕК ТИЛИДА БЕЛГИНИНГ АБСТРАКТЛАШУВИ»

Oriental Journal of Social Sciences SJIF for 2022: 5.908

ORIENTAL JOURNAL OF SOCIAL SCIENCES

journal homepage: https://www.suppQrtscience.uz/index.php/oiss

ABSTRACTION OF THE SIGN IN THE UZBEK LANGUAGE

Muhayyo Khakimova

Associate Professor, Doctor of Philology

Tashkent State University of Uzbek Language and Literature named after Alisher Navoi

Tashkent, Uzbekistan

E-mail: mabdullajonova2002@,mail.ru

ABOUT ARTICLE

Key words: abstraction, metaphor, cognitive metaphor, metonymy, nomination, polysemy, lexical meaning development.

Received: 02.05.22 Accepted: 04.05.22 Published: 06.05.22

Abstract: is one of the greatest achievements of humanity. As a result of the process of abstraction, thinking became easier, understanding came into being, language was formed. There will be an abstraction process based on any language. This article analyzes the beginning of abstract symbols of words in the Uzbek language. The development of national consciousness, semantic meaning in such cognitive metaphors is clearly illustrated by examples._

УЗБЕК ТИЛИДА БЕЛГИНИНГ АБСТРАКТЛАШУВИ

Му^айё Хакимова

Доцент, филология фанлари доктори

Алишер Навоий номидаги Тошкент давлат узбек тили ва адабиёти университети

Тошкент, Узбекистон

E-mail: mabdullajonova2002@mail.ru

_МА^ОЛА ^А^ИДА_

Калит сузлар: абстракция, Аннотация: инсоният эришган энг

метафора, когнитив метафора, метонимия, катта ютуклардан биридир. Абстракция номинация, полисемия, лексик маъно жараёнининг натижаси уларок фикрлаш тараккиёти. осонлашди, тушунча вужудга келди, тил

шаклланди. Х,ар кандай тилнинг асосида абстракция жараёни мавжуд булади. Ушбу маколада узбек тилидаги конкрет белги ифодаловчи сузларнинг абстракт белгилар ифодалай бошлаши тах,лил килинган. Бундай когнитив метафоралардаги миллий онг, семантик маъно тараккиёти мисоллар _билан аник очиб берилган._

АБСТРАКЦИЯ ЗНАКА НА УЗБЕКСКОМ ЯЗЫКЕ

Мухайё Хакимова

Доцент, доктор филологических наук

Ташкентский государственный университет узбекского языка и литературы имени

Алишера Навои

Ташкент, Узбекистан

E-mail: mabdullajonova2002@,mail.ru

_О СТАТЬЕ_

Ключевые слова: абстракция, Аннотация: является одним из

метафора, когнитивная метафора, величайших достижений человечества. В метонимия, номинация, полисемия, результате процесса абстрагирования стало развитие лексического значения. легче думать, появилось понимание,

сформировался язык. Будет процесс абстракции, основанный на любом языке. В данной статье анализируется начало абстрактных символов слов в узбекском языке. Развитие национального самосознания, смыслового значения в таких когнитивных метафорах наглядно _иллюстрируется примерами._

КИРИШ

Метафоранинг ало%ида турида абстракт маъноларни конкрет тушунчалар орцали ифодаланиши хусусидаги царашларни атоцли испан адиби ва файласуфи Хосе Ортега-и-Гассет узининг маш%ур «Икки буюк метафора» номли мацоласида илгари сурган. Унинг фикрича, метафоранинг иккинчи турининг мо%ияти абстракт психик %олатларни конкрет маъноли сузлар орцали метафорик номлашдан иборатдир. Мазкур мацолага узбек тилшунослигида Н.Ма%мудов муносабат билдирган. Хусусан, «Адибнинг кузатишича, метафоранинг иккинчи хил цулланиши купроц психик, абстракт тушунчаларни ифодалаш билан боглиц. Психик объектларни номлашгина эмас, %атто тасаввур цилишнинг узи %ам цийин, уларнинг жисмоний улчовлари йуц. Масалан, цалбнинг туби деганда туб сузи ифодалаган жойни, демак, маънони конкрет тасаввур цилиш мушкул, албатта, идишнинг туби ифодасида англатган жой аниц, айни суз тегишли ассоциация асосида психик объектга кучирилган ва уни тасаввур цилишга имкон яратган. Адибнинг таъкидлашича, худди шу ерда метафоранинг билишдаги теран ва му%им вазифаси намоён булади, "метафора фацат номлаш, ифодалаш воситаси эмас, айни пайтда тафаккурнинг му%им цуроли эканлигида куринади».

АСОСИЙ ЩСМ

Узбек тилида конкрет белги ифодаловчи лексемалар абстракт белги ифодалаши куп кузатилади. Бунда мураккаб х,исобланган абстракт белги осонрок булган конкрет белги оркали аникрок тасаввур килина бошлайди. Бу каби когнитив метафораларни куйида куриб утамиз.

Белгининг абстракциялашишига енгил, оц, цора, нозик, огир, яцин сузларининг маъно тараккиётини мисол килиб курсатиш мумкин. Масалан, «енгил» лексемасининг бош маъноси вазннинг камлигини билдиради. Ушбу конкрет маънонинг тараккиёти натижасида асосида эса енгил сезмоц, енгил му%ит каби контекстларда реаллашувчи «рухдн эркин, тетик х,олатли, ёкимли х,ис-туйгули» маъноси, енгил фикр, енгил муло%аза каби бирикмаларда ойдинлашувчи «жиддий, расмона булмаган, енгил-елпи» маъноси, енгил аёл, енгил булма каби куршовларда намоён булувчи «юзаки фикр юритадиган, уз иши, гап-сузига жиддий эътибор билан карамайдиган; оёги кингир» маъноси шаклланган.

Нозик лексемасининг бош маъноси инсон хджмининг меъёрдан озлигини ифодалаши маълум. Унинг «мулойим, майин, назокатли» маъноси абстракциялашиш оркали х,осил булган.

Оц лексемасининг маъно тараккиётини куриб чикамиз. «Ок» лексемасининг лексик маънолари:

1. сфт. Кор, сут, пахта рангидаги. Оц дока. Оц нон. Оц цогоз.

2. Оц тусга мойил, тиниц. Оц бадан. Оц юзли.

3. Оцлик. Оцца етмоц.

4. Ароц. Оцидан ичмоц.

5. Чор Россияси подшосига тегишли; унинг тарафдорлари; контр-революцион.

6. Охирги, тоза (цулдан чицариш ёки пардозлаш учун цилинган охирги иш %ацида). Оцца кучирмоц.

7. Гуно%сиз, шаънига дог тушмаган; тугри, %ацицат. Текширамиз: оцни оцца, цорани цорага ажратамиз.

8. Оцарган тук, муй. Сочнинг оци.

9. Кузнинг цорачицни ураган, тиниц рангли, шаффоф цисми.

10. Тухумнинг оцсил моддаси. Оцини емоц. (УТИЛ, 5 жилдли, 3-жилд, 187-бет).

Оц лексемасининг маъно тараккиётини шартли равишда куйидагича белгилаш мумкин. Зеро, миллатнинг кайси маънони качон ва кандай богликлик асосида х,осил килганини аниклаш мушкул ва хдтто, иложсиздир.

1 - расм. Оц лексемасининг маъно тараккиёти

Оц лексемасининг «Гунох,сиз, шаънига дог тушмаган; тугри, хдкикат» маъноларини ифодаловчи 7-маъноси 6-маъносидан келиб чиккан булиши мумкин. Оц лексемасининг 6-маъноси «Охирги, тоза» маъноларини англатиб, асосан, когозга нисбатан кулланади ва оцца кучирмоц, оцца ёзмоц каби асосий лексик контекстда реаллашади. Агар 7-маънонинг «дог тушмаган» ва 6-маънонинг «ёзилмаган» семемаларини киёсласак, буларнинг биридан иккинчисини келиб чиккан, дейиш мумкин. Зеро, халкимизда боланинг калбини ёзилмаган ок когозга ухшатилиши х,ам фикримизни далиллайди. Шунда 6-маъно конкрет денотатлар учун кулланади: когоз ёки шувок учун. 7-маъно эса абстракт тушунчани ифодалайди.

Белгининг абстракциялашувини муз лексемаси мисолида х,ам кузатиш мумкин. Муз сузи туртта маъно англатади:

1. Сувнинг ноль даражагача совиши натижасида котган полати; ях. Муз парчаси. Муз ёрмоц.

2. Муз каби совук. Унинг бошига муз югуриб, асаблари тиришди.

3. Кучма с. т. Жуда совук, ёкимсиз нарса, одам ва ш. к. хдкида. Суфат муз булиб кетди. Ме^монлар ичкиликка зур беришди.

4. От. Совук. ..элликка яцин киши беш-унтадан навбат билан кириб-чищунча, оёгимдан муз утиб кетди (УТИЛ, 5 жилдли, 2-жилд, 629-бет).

Муз лексемасининг 3-маъноси абстракт булиб, узбек халки ёкимсиз абстракт белгини совук белгисига ухшатиши асносида мазкур маъно шаклланган. Бу уринда узбек халки яшаш жойининг географик узига хослиги, иссиксевар миллат эканлиги белгиловчи ахдмиятга эга булган. Муз лексемасининг маъно тараккиётини куйидаги жадвал оркали куриш мумкин:

1-жадвал. Муз лексемасининг маъно тараккиёти

Муз 1 Муз 2 Муз 3 Муз 4

Предмет Белги Белги предметлашган белги

сувнинг котган полати -

Совук Совук ёкимсиз Совук

метонимия абстрактлашиш

Метонимия

Белги маъноли сузларнинг маъно тараккиётини тах,лил килар эканмиз, абстрактликнинг х,осила маъноларда акс этиши улчов номларида узига хос кечади. Маълумки, -лик аффикси билан ясалган улчов номлари от суз туркумига хос булса-да, маълум бир белгини англатади. Яъни «катталик» предметни эмас, хджм жихдтдан катта белгисини англатади.

Предметнинг улчовини билдирувчи лексемалардан -лик ёрдамида х,осил булган катталик, кичиклик, узунлик, баландлик, пастлик, огирлик, енгиллик каби лексемалар конкрет ва абстракт маъно англатиши масаласи чукур илмий тах,лилни талаб килади. Тепа, паст, чуцур каби предметнинг вертикал улчовини белгиловчи сузларга -лик аффиксининг кушилиши билан х,осил булган пастлик, тепалик, чуцурлик рельефонимлари конкрет номлардир. Зеро, улар бевосита кузатиш мумкин булган, яхлит объектни номламокда.

Огирлик сузининг семантик структурасига назар ташласак, унда конкрет ва абстракт маъноларнинг мавжудлиги, бири иккинчисидан шаклланганлигини кузатиш мумкин:

1. Вазннинг ортиклиги: тошнинг огирлиги.

2. ^ийинлик, мушкуллик: масаланинг огирлиги, тестнинг огирлиги.

3. Жисмларнинг ерга тортилиш кучи: огирлик улчовлари.

4. Ташвиш, малоллик: огирлиги тушмоц.

5. ^ийинчилик, азоб-укубат: кунларнинг огирлиги, уаётнинг огирлиги.

6. Узини тута билиш, сиполик, босиклик, вазминлик: Кимнинг номуси, кимнинг ацли, кимнинг сабри, огирлиги уни шармандаликдан цутцариб цолди? (УТИЛ, 5 жилдли, 3-жилд, 200-бет).

Мазкур маъно тараккиётининг бир йуналиши нарса хажмининг ортиклиги, яъни огирлиги уни кутаришдаги кийинчиликка, мушкинликка асосланган. Нарсанинг огирлиги канча катта булса, уни кутариш шунча кийин булади. Шу йусинда масаланинг мушкунлиги, малоллик, азоб-укубат каби 2-, 4-, 5- маънолари шаклланган.

Ун бир ёшлиц Темур, туцциз ёшлиц Крбил ва Анварларни тарбия цилиш огирлиги Нодиранинг устига тушди. Абдулла ^одирийнинг «Мехробдан чаён» асаридан олинган мазкур гапда огирлик сузи «кийинлик» маъносида келмокда. Шу асардан олинган ушбу матнда эса «ташвиш, малол» маъноси реаллашган:

— Юра берайлик, — деди Раъно юзини четка угирган цолда, — уларга нима огирлиги

бор?

Раънонинг бу сузи Анварнинг устидаги юкни кутариб ташлагандек булди (АДодирий. Мехробдан чаён).

Кейинги гапда эса огирлик лексемасининг «азоб-укубат» маъноси реаллашган: Унинг бу кунларда кечириб турган холи жуда огир, бу огирлиц устига Раънонинг мазлумона ёрдам сураб киноялар ёзиши яна аламлик эди (АДодирий. Мехробдан чаён).

Нарса вазнининг огирлиги канча катта булса, унинг харакати шунча кам булади. Яъни катта вазнли нарсанинг тортилиш кучи катта булади ва унинг хдракати шунча секин булади. Соддарок килиб, айтганда, огир тошни силжитиш жуда хам кийин. Узбек тили эгалари мазкур белги асосида «вазмин, босик, сипо» абстракт маъносини хосил килганки, бу инсоннинг яхши фазилатларидан биридир. Вазмин одамда огир тош каби тили, хатти -харакатлари, «эмоциялари тезлиги» кам булади. Ушбу фикримизни куйидаги матндаги огир ва енгил сузларининг кулланиши билан исботлаш мумкин:

— Пойтахтни сенга, сени Халлоци оламга инониб кетяпман, — деди нщоят амир.

— Аммо хавотирим бор, — амир шундай деб углига савол назари билан тикилди.

— Нимадан? — деди амирзода ажабланиб.

— Енгилсан. Бошбошдоцликка мойилсан. Хукмни утказмоцда ожиз булиб

цолмасмикансан? Хукмни утказмоц учун цаттиццул, огир булмоц даркор. Кунгилбушлик фуцарони тузитиб юборади (Тохир Малик. Савохил).

Катталик, кичиклик, узунлик, цисцалик, огирлик, енгиллик, баландлик, пастлик каби лексемалар англатаётган лисоний маъноларнинг конкрет ёки абстрактлигини аниклаш кийин ва хатто, иложсиз. Зеро, ушбу лексемалар томонидан номланаётган белги конкрет мохиятлар учун хам (тогнинг катталиги, тошнинг огирлиги, арконнинг узунлиги, дарахтнинг баландлиги), абстракт мохиятлар учун хам (вазифанинг катталиги, масъулиятнинг огирлиги, фикрнинг кискалиги, тафаккурнинг пастлиги) бирдай кулланади. Катталик бирор бир нарсанинг хажм, кулам, даража жихатдан меъёрдан ортиклигини билдиради. Бирон бир нарсанинг хажм, кулам жихатдан катталигини куриш оркали сезиш мумкин: бинонинг катталигини курдим. Худди шу тарика кичиклик, узунлик, цисцалик, баландлик, пастлик каби белгиларни бевосита кузатиш мумкин: уйнинг кичиклигини курмоц, арцоннинг узунлигини курмоц, йулнинг цисцалигини курмоц, бинонинг баландлигини курмоц, дарахтнинг пастлигини курмоц. Шу нуктаи назардан кузатиш мумкин булган мазкур белги номларини конкрет номлар дейиш мумкин. Лекин катталик, кичиклик, узунлик, кискалик, баландлик, пастлик алохида олинган объектнинг узига хос белгиси эмас. Ушбу белгилар ёки маълум бир меъёр билан ёки бир-бирига нисбатан олинадиган объектлар билан шартлангандир. Арчанинг яшиллиги унинг статик, бошка объектлар таъсирисиз факат узига хос белгисидир. Ушбу белгини бевосита куз оркали кузатиш мумкин. Арчанинг баландлигини билиш учун эса уни маълум бир бошка бир объект билан ёки маълум бир меъёр билан таккослаш, яъни улчаш лозим. Бундай кузатиш, таккослаш ва у оркали хукм чикариш бу бевосита кузатишдан анча мураккаб булган аклий идрок жараёнидир. Шу уринда иккита бир-бирини инкор килувчи холатга дуч келамиз. Бир томондан катталик, кичиклик, узунлик, цисцалик, баландлик, пастлик каби улчов номлари ифодалаётган белгиларни куриш мумкин булса, иккинчи томондан ушбу белгилар аввал хиссий, кейин аклий мушохада оркали идрок этилади. Демак, улчов номлари ифодалаётган белгилар хиссий ва аклий билишнинг хамкорлигида идрок этилади, деган мулохазага келиш мумкин. Бундай хамкорликда англанувчи белги номларини эса конкрет ва абстракт сузлар уртасидаги оралик ходиса сифатида бахоладик. Худди шу каби огирлик, енгиллик лексемалари номлаётган белгини ушлаб куриб хам билиш мумкиндек туюлса-да, у хам аклий жараён махсулидир.

ХУЛОСА

Предметнинг улчовини билдирувчи сифатлардан -лик аффикси оркали ясалган катталик, кичиклик, узунлик, цисцалик, огирлик, енгиллик, баландлик, пастлик, торлик, кенглик сузларининг барчаси полисемантик булиб, хосила маънолари орасида абстракт маъно ёки маънолар мавжуд. Бунга нарсаларнинг улчовларини инсон характери, хусусиятларига ухшатишимиз асос булган. Ушбу фикримизни куйидаги мисралар билан далиллаш мумкин:

Тор кунгуллик беклар, ман-ман деманг, кенглик цилинг, Туцсон икки бовли узбак юртидур, тенглик цилинг (Турди Фарогий). Енгиллик сузининг абстракт хосила маънолари хусусида фикр юритар эканмиз, тулик булмаган энантиосемияга дуч келамиз. Мазкур сузнинг семантик структурасида енгилликни %ис цилмоц каби контекстларда ойдинлашувчи «рухиятдаги ёкимли холат, хуш кайфият» ва енгиллик цилмоц каби куршовларда реаллашувчи «окибатини уйламай килинган харакат, енгилтаклик» маънолари мавжуд. Бу икки семеманинг бирида ижобийлик, иккинчисида эса салбийлик коннотатив маънолари мавжуд булиб, коннотатив энантиосемияни вужудга келтиради. Худди шу холат «огир», «пастлик» лексемаларида хам кузатилади.

ФОЙДАЛАНИЛГАН АДАБИЁТЛАР РУЙХАТИ

1. Махмудов Н. Тил тилсими тадкики. -Тошкент: Mumtoz so'z, 2017. - Б. 119-120.

2. Ортега-и-Гассет Х. Две великие метафоры / Теория метафоры. - М: Прогресс, 1990. - С. 68-81.

3. Чернейко Л.О. Лингво-философский анализ абстрактного имени. - М.: МГУ им.Ломоносова, 1997. - 320 с.

4. Шарипова К. Словообразующие аффиксы -лик, -ли, -чилик в узбекском языке: Автореф. дис. ... канд. филол. наук. - Ташкент, 1972. - 28 с.

5. Шаумян Себастьян. Абстракция в современной лингвистике// Вопросы языкознание. 2002, №1. - С. 34-57.

6. Hakimova M. Leveling lexical abstraction in uzbek language. Anglisticum. Journal of the Association-Institute for English Language and American Studies. May, 2019.

7. Hakimova M. Synesthetic metaphor in uzbek language. Asian Journal of Multidimensional Research (AJMR). 2021. Volume 10. Paje. 495.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.