Научная статья на тему 'ЎЗБЕК-ИНГЛИЗ ТИББИЙ ТЕРМИНЛАРИ ЛИНГВОМАДАНИЙ БИРЛИК СИФАТИДА («ҲОМИЛАДОРЛИК» СЕМАЛИ БИРЛИКЛАР МИСОЛИДА)'

ЎЗБЕК-ИНГЛИЗ ТИББИЙ ТЕРМИНЛАРИ ЛИНГВОМАДАНИЙ БИРЛИК СИФАТИДА («ҲОМИЛАДОРЛИК» СЕМАЛИ БИРЛИКЛАР МИСОЛИДА) Текст научной статьи по специальности «Языкознание и литературоведение»

CC BY
76
23
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
БОШИ қОРОНғУЛИК / БЎЙИДА БЎЛИШ / ОғИРОЁқЛИК / МЕҲМОН КУТИШ

Аннотация научной статьи по языкознанию и литературоведению, автор научной работы — Қосимова Ф. Х.

Мазкур мақолада “ҳомиладорлик” семали бирликлар лингвомаданий жиҳатдан тадқиқ қилинган. Улар тиббий терминологияда гестация ва ҳомиладорлик сингари терминлар орқали ифода қилинса-да, иккала халқ нутқида ўзига хос тарзда метафоралар воситасида ёритиб берилиши асосланган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «ЎЗБЕК-ИНГЛИЗ ТИББИЙ ТЕРМИНЛАРИ ЛИНГВОМАДАНИЙ БИРЛИК СИФАТИДА («ҲОМИЛАДОРЛИК» СЕМАЛИ БИРЛИКЛАР МИСОЛИДА)»

УЗБЕК-ИНГЛИЗ ТИББИЙ ТЕРМИНЛАРИ ЛИНГВОМАДАНИЙ БИРЛИК СИФАТИДА («Х.ОМИЛАДОРЛИК» СЕМАЛИ БИРЛИКЛАР МИСОЛИДА)

Ф.Х. Косимова1

doi: 10.15350/24103586.2022.2.6

Аннотация

Мазкур маколада "домиладорлик" семали бирликлар лингвомаданий жидатдан тадкик килинган. Улар тиббий терминологияда гестация ва домиладорлик сингари терминлар оркали ифода килинса-да, иккала халк нуткида узига хос тарзда метафоралар воситасида ёритиб берилиши асосланган.

Таянч суз ва иборалар: боши коронгулик, буйида булиш, огироё;лик, медмон кутиш, being knocked up, being in the pudding club, being up the duff, being up the pole, tin roof rusted.

Камалакнинг етти хил ранги булгани каби, дар бир тилнинг лексикаси узига хос ва ранг-барангдир. Бу эса лингвомаданият тушунчасининг асосини ташкил килади. Таъкидлаш лозимки, узбек дамда инглиз лингвомаданиятининг негизида шар; ва гарб тафаккури яширинган. Таникли инглиз ёзувчиси Рудярд Киплинг ;айд этганидек, «Шар; бу шар;, гарб бу гарб, уларнинг иккаласи деч ;ачон тукнашмайди». Биз узбек дамда инглиз тилидаги «домиладорлик» семали бирликларни узаро киёслаганимизда дам, бу фикрнинг туррилиги уз тасдигини топди.

Мазкур ифодаларнинг тад;и;и дали узбек тилшуносларининг алодида тад;и;от объекти булмаган, инглиз тилшуносларининг дам кам эътибор каратган содасидир. Фа;ат И.Макензи, И.Мелькук ва М.Маркуслар инглиз тилидаги «pregnancy (домиладорлик)» лексик майдонига мансуб бирликларни узларининг илмий ма;олаларида лингвистик жидатдан тадлил килганлар [I.Mackenzie, I.Mel'cuk, 2005: 7-12]. Уларда мазкур бирликларнинг маданий аспекти ёритиб берилмаган. Вадоланки, ушбу мавзу инсоннинг дунёга келиши билан боглик Колаверса, дар бир халк уз дунёкараши, маданиятидан келиб чикиб, домиладорлик долатини тилда ифода этади. Шундай экан, уларни лингвокультурологик жидатдан тадкик этиш долзарб дисобланади.

Иккала маданиятнинг узига хослиги «домиладорлик» семали бирликларнинг халк тилида вербаллашишида дам кузга ташланади. Ушбу долатни ифодаловчи сузлар асосан метафорик усулда ясалганлиги бир томондан иккала тил учун умумий булса, бошка томондан уларнинг негизида англашиладиган семантик ва стилистик маънолар киёсланаётган халкларнинг менталитети фаркли эканлигини намоён килади. Фикримизни далиллаш максадида куйида бир нечта «домиладорлик» семали бирликларнинг мазмунига эътиборимизни каратсак.

Маълумки, домиладорлик бошланиши билан купчилик аёлларда кунгил айниши, уйкучанлик, таъсирчанлик, кайт килиш ва шу каби белгилар кузатилади. Тиббий жидатдан айтганда, бу токсикоз долатидир. Халк тилида боши цоронгилик деб юритилиб, «домиладорлик» семасини узида ифода килади. Шунингдек, домиладорликнинг белгилари яна бир катор халк атамаларида дам метафорик тарзда акс этганлигини куришимиз мумкин. Хусусан, «домиланинг аёл жуссасида пайдо булиши» - буйида булиш, «аёл организмида яна бир тирик мавжудот шаклланиши» - иккицатлик, «аёл кишининг бу даврда жисмоний кувватсизлиги» - огироёцлик каби ифодаларнинг мазмунини ташкил килади:

Сацро воцеасидан уч ойутганда, буйимда булиб цолганига ортиц гумоним цолмади, деди Х,ожи хола. (М.Исмоилий, Фаргона тонг отгунча)

Кискаси, юкорида келтирилган ифодалар уз номида домиладорлик даврида юз берадиган узгаришларни акс эттиради. Бу жидат инглиз тилидаги

1^осимова Феруза Хурсанали цизи - Фаргона давлат университети, Узбекистан.

«домиладорлик» семали бирликлар ичида дам кузатилади. Чунончи, Манфред Маркус узининг кичик тадк;ик;от ишида аёлнинг мазкур пайтда «катталик» ва «огирлик» хусусиятига ишора к;иладиган 16 та суз ва ибораларни келтириб утган [M.Markus, 2005: 13]. Узбек тилида дам шундай характерга эга икки иборани санаб утиш мумкин: юкли булиш дамда отироёцлик. Тупланган лисоний далилларни синхрон тадлил к;илганимизда, инглиз тилидаги ифодаларнинг барчаси дозирги кунда архаиклашганлигини, узбек тилидаги бирликлардан эса фа;атгина биттаси (юкли булиш) истеъмолда кулланилмаётганлигини исбот этди. Бундан келиб чи;адики, инглиз хал;и домиладорликни катталик дамда огирлик характеридаги сузлар ор;али ёритиб беришдан бутунлай воз кечган, узбеклар эса дали дам давом этмокда. Бу эса узбек ва инглиз лингвомаданиятидаги яна бир фар;ни курсатади.

Маълумки, узбек хал;и медмондустлиги билан бутун дунёга машдур. Бу унинг маданиятида мехмон тушунчаси "жуда дам улур, азиз инсон" сифатида эътироф этилишидадир. Шу боис, узбек фразеологиясида дам мехмон сузи иштирок этган бирликлар талайгина. Улар ичидан янги мехмон кутиш ибораси «домиладорлик» маъносини ифодалаш учун хизмат ;илади. Унда «оилага медмон каби янги келадиган боланинг дунёга келишига куз тикиш» маъноси англашилади:

Мумтоз «янги медмон» кутаётган севимли рафицаси Амални хам унутиб куярди. (С.Азимова, О, Лайло!)

Фарзанд тугилганлигини маълум ;илиш ма;садида дам медмон компоненти ;атнашган - янги медмон курмоц ибораси кулланилади: Усмонхужаев огзининг танобн цочибжавоб берди:

- Янги мехмон курдим, урток

- Ия, ия, кутлуг булсин! Угилми?

- Саломат бул. Цизалок Ишцилибумрини берсин. (Саид Ахмад, Уфк)

Келтирилган фраземалар домиладорлик долатини узбек маданиятига хос тарзда мажозий ёритиб бермокда. Шу билан бирга, улар узбек хал;ининг даётида «медмон» тушунчаси алодида ;ийматга эга бирлик эканлигини яна бир бор тасди;лайди.

Инглиз тилида дам домиладорлик долатини метафорик тарзда ифодалайдиган бир ;анча фразеологизмлар учрайди. Компонент тадлил натижасида, уларнинг ижобий ва салбий коннотацияларга эгалиги, «домиладорлик» семали вулгар атамалар мавжудлиги ани;ланди. Бу долат узбек тилида кузатилмаган эди. Улар: being knocked up, being in the pudding club, being up the duff, being up the pole, tin roof rusted ва бош;алар. Мазкур ибораларда домиладорлик долати зурланиш натижаси эканлиги англашилади. Фикримизча, бу гарбча маданиятнинг, яъни биз ю;орида таъкидлаб утган «очик;лик» характерининг мадсулидир. Зеро, дунё;араш тилнинг мудим механизми булиб, лексикада акс этмай куймайди. Мисол учун:

- Yo u're what?!

- Tin roof rusted. (The B-52's, "Love Shack"song)

(- Сен ...;андайсан?!

-Калайли том занглади.)

Келтирилган куши; матни парчасида, ;из узининг домиладорлик долати исталмаган эканлигини ифодалаш ма;садида вулгаризмдан фойдаланганлигини куришимиз мумкин.

Инглиз тилида ижобий коннотацияга эга фразеологизмларда дам маданий аспект сезилиб туради. Жумладан, having a bun in the oven, having a pea in the pod, having a bat in the cave, the rabbit died, wearing the bustle wrong ва б.:

Never satisfied until his wife has a bun in the oven! (L.Brindley, Autumn comes to mrs. Hazell)

(Рафи;асида печкада нон булмагунича у деч ;они;мади!)

Having a bun in the oven идиомасида домиладорлик долати печда нон пишириш ифодаси ор;али ёритиб берилган. Яъни, домиланинг она ;орнида ривожланиши исси; печкада ноннинг пишиб, катталишишига ;иёсланган. Аслини айтганда, bun (юмало; шаклдаги шакар кушилган нон) дамда oven (печ) компонентлари ошхона бирликлари саналади. Улар ёрдамида бола (bun) дамда

онанинг бачадони (oven) маънолари англашилмо;да. Бундан маълум буладики, инглиз тилида ози;-ов;атга доир сузлардан домиладорлик долатини ифода ;илишда метафорик восита сифатида фойдаланилади (узбек тилидаги ифодаларда эса бу кузатилмади). Бу долат having a pea in the pod иборасида дам кузга ташланади. Унда домиланинг она ;орнида шаклланиши нухатнинг пустло; ичида пайдо булиб, пишишига мажозий ухшатилган.

Шунингдек, домиланинг куршапалакка ;иёсланганлигини having a bat in the cave идиомасида куришимиз мумкин. Она ;орнида боланинг боши пастга ;араб жойлашиши, куршапалакнинг уз инида шундай ухлашига ухшатилган. Кайд этиш лозимки, куршапалак узбек дунё;арашида ижобий буё;;а эга бирлик дисобланмайди: тунги куршапалаклар - ёмон хул;ли аёллар. Айни;са, унинг домилага тенглаштирилиши умуман ёт додиса сифатида кабул ;илинади. Мазкур семантик ;исмлар ор;али домиладорликнинг акс эттирилиши инглиз лингвомаданиятининг узига хос хусусиятини курсатади.

Wearing the bustle wrong (бастлни нотугри киймок) иборасида дам домиладорлик долати метафорик тарзда ёритиб берилган. Мазкур ифоданинг мазмуни bustle сузининг тарихий келиб чикиши билан боглик XIX асрда гарб модасида бастл номли кийиниш услуби урф булган. Бу аёллар куйлагининг орка тарафини озгина шишириб турувчи, куйлакнинг ичидан кийиладиган (такиладиган) махсус кийим ёки мослама. Хомиладор аёлнинг ташки куриниши бастлни худди олд томонга килиб, нотугри кийиб олинганга ухшатилган. Хозирги кунда бастл русумдан колган булса дам, данузгача мазкур идиома ичида кулланилади. Бундай жидат the rabbit died (куён улди) иборасида дам кузатилади. XX аср бошларида Европа ва Шимолий Америкада домиладорлик дастлаб куёнларда синалган. Аёлнинг сийдиги куёнга инъекция килиниб, кузатилган. Агарда ушбу куён вафот этса, аёлнинг домиладорлиги тасдикланган. Шундай килиб, куённинг улганлиги аслида бахтли додиса булмаса дам, халк амалий нуткида у дурсандчиликни ифодалаш учун кулланилади.

Юкоридагилардан келиб чикиб айтиш мумкинки, тиббий терминологияда гестация, хомиладорлик каби номлар билан аталувчи домиладорлик долати, халк терминологиясида яна купгина шаклларга эга. Бу бирликларни тадкик этиб, уларда булажак фарзанд ва она халк маданиятига хос тарзда метафорик ифода килинганлигини кузатилди. Киёсий метод асосида узбек дамда инглиз лингвомаданиятининг умумий ва хусусий жидатлари курсатиб берилди.

Фойдаланилган адабиётлар руйхати:

1. Кулдашев Н. Нуткий мукаммаллик ва нуткий жиноят // Тошкент давлат педагогика университети илмий ахборотлари. - Тошкент, 2020. - № 9. Б. 69-72.

2. Kuldashev N. Agnonym differences in names // The American Journal of Interdisciplinary Innovations and Research. Volume 2, Issue 11. - USA, 2020. - P. 164168.

3. Mackenzie I., Mel'cuk I. Crossroads of obstetrics and lexicography: a case study (The lexicographic definition of the English adjective pregnant) // International journal of Lexicography, 1, 2, 1998. - P. 71-83; Markus M. Terms for pregnancy in the history of English: an onomasiological approach based on the OED // Neuphilologische Mitteilungen, 106 (1), 2005. - P. 7-21.

4. Markus M. Terms for pregnancy in the history of English: an onomasiological approach based on the OED // Neuphilologische Mitteilungen, 106 (1), 2005. - P. 13.

5. Shokirova M. Paragraph-syntactic compositional unit// Наука, образование, инновации: актуальные вопросы и современные аспекты. - 2021. - С. 124-126.

6. Sultanovna U. S. Artistic and psychological bases of the image of a woman in the literature // Journal of Critical Reviews. - 2020. - Т. 7. - №. 9. - С. 247-250.

© Ф.Х. Косимова, 2022.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.