Научная статья на тему 'K VOPROSU POLUCHENIYA SRAVNITELNYH SOEDINENIY'

K VOPROSU POLUCHENIYA SRAVNITELNYH SOEDINENIY Текст научной статьи по специальности «Науки о Земле и смежные экологические науки»

CC BY
8
5
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
ВЫВОД / ОПЕРАНД / ОПЕРАТОР / ПРОИЗВОДНАЯ / ДУБЛОПЕРАТОР / СРАВНИТЕЛЬНЫЙ

Аннотация научной статьи по наукам о Земле и смежным экологическим наукам, автор научной работы — Ibaev A.

В статье рассматривается понятие операнда, определения оператора, дублоператора при образовании фраз при сравнении английского и узбекского языков.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «K VOPROSU POLUCHENIYA SRAVNITELNYH SOEDINENIY»

К ВОПРОСУ ПОЛУЧЕНИЯ СРАВНИТЕЛЬНЫХ СОЕДИНЕНИЙ

А. Ибаев1

Аннотация

В статье рассматривается понятие операнда, определения оператора, дублоператора при образовании фраз при сравнении английского и узбекского языков.

Ключевые слова: вывод, операнд, оператор, производная, дублоператор, сравнительный.

Тилшнослик тараккётининг дозирги даврида компаративистикага оид масалалар олимларнинг диктат марказида тургани сир эмас. Икки тил киёсида тилшуносликнинг маълум йуналишларини урганиш кадимдано; мавжуд булган. Аммо бугунги кунда бу масала уз тад;и; темпини йукотмай, аксинча янада жадаллашиб бормокда.

Маълумки, тилшуносликда икки хил катта йуналиш мавжуд: умумий ва хусусий тилшунослик2. Биринчи долатда тилшунослар алодида тиллар (инглиз, француз ва д. к.) устида ишласалар, иккинчисида улар умуман инсонларнинг тилини урганиш билан шугилланадилар. Кейинги долатда конкрет тиллар урганиш объектининг мисоллари сифатида майдонга чи;адилар.

Бирок, айни пайтда чогиштирув тадлил тилшуносликнинг урганиш объектиларидан бири сифатида бизнинг ди;;атимизни тортди. Айтиш жоизки, чогиштирув тадлил тилшуносликнинг на умумий, на хусусий йуналишига мансуб. У бу икки йуналишнинг оралигидаги бир уринни эгаллайди. Зеро, чогиштирув тадлил маълум бир тилнинг ички хусусиятни урганиш билан бирга тиллараро та;;ослаш билан дам шугилланади.Аммо чогиштирув тадлил тиллар таснифини урганмайди. У уз атамасидан (чогиштирув) келиб чи;;ан долда тиллар уртасидаги ухшашликдан кура, уларнинг фаркини куриб чи;ади3.

Шунга асосланган долда биз дам куйида компаратив бирикмаларнинг деривациясини инглиз ва узбек тиллари киёсида фарклаб урганамиз.

Суз бирикмалари хусусида тилшуносликда куплаб мунозарали фикрлар мавжуд. Бундан таш;ари мазкур додиса бугунги кунгача куплаб тилшунослар томонидан тадки; килинганидан ;атъи назар, бу содада дали уганилиши лозим булган масалалар талайгинадир.

Айтиш лозимки, суз бирикмалари аксарият адабиётларда камида икки мустакил сузнинг тобелик асосида богланишидан ташкил топувчи номинатив бирлик тарзида таърифланади. буни биз В.В.Вноградовнинг куйидаги фикрида дам куришимиз мумкин: "суз бирикмаси камида икки мустакил маъноли сузнинг узаро бирикувидан ташкил топади ва гапнинг курилаш материали саналади"4.

Бизнингча, Виноградовнинг мазкур фикри бирмунча изодталабдир. Зеро, суз бирикмасининг шаклланиши дар доим дам икки мустакил сузнинг тобеланишига асосланавермайди. фикримизча икки мустакил сузнинг тенглик асосида богланиши дам (гарчи тенг богланиш адабиётларда суз кушилмаси деб берилган булса-да) суз бирикмаси макомида урганилиши максадга мувофикдир. Чунки агар биз тенг богланишли бирикмаларни суз кушилмаси деб оладиган булсак, бу долат, назаримизда, тилшуносликда сунъий равишда атамаларнинг купайишига олиб келади. Шундай экан, биз куйида ишимизда тенг богланишли

1Анвар Ибаев - независимый исследователь, Самаркандский государственный институт иностранных языков, Узбекистан.

2Sampson G. The form of language. London: Weidenfeld and Nicholson, 1975.

3^аранг: К. Джеймс. Контрастивный анализ. // Новое в зарубежной лингвистике. - Москва , - 1989. С.207.

4В.В. Виноградовнинг фикри юзасидан ;аранг: Турниязов Н.К., Турниязов Б.Н., Турниязова Ш. Н. Узбек тили деривацион синтаксиси., Тошкент. - 2010.

Социально-педагогические науки

бирикмаларга дам, тобе богланишли бирикмаларга дам суз бирикмалари деб караймиз.

Маълумки, суз бирикмалари деривацияси синтактик деривация мадсули саналади. Буни биз дериватологияга багишланган мавжуд ишларда куришимиз мумкин1. Одатда тобе компонентли суз бирикмалари да;ида суз юритилганда, унинг камида икки муста;ил сузнинг тобелик асосида богланишидан ташкил этиши кузда тутилади. Бу жидатдан у гапдан кескин фар; ;илади. Чунки гап бир суздан иборат булиши дам мумкин. Суз бирикмаси эса уз атамасидан келиб чи;адиган булсак дам, бир суздан иборат була олмаслигини куришимиз мумкин.

Суз бирикмалари отли ва феълли бирикмаларга булиниши сир эмас. ;арат;ич-;аралмиш моделидаги суз биркмаларининг синтактик деривациясида ;арат;ич келишигининг кушимчаси деривацион нуктаи назардан оператор вазифасида келади.

Шуни дам алодида таъкидлаш лозимки, Дериватолигияда опертор, операнд дамда дериват атамалари мавжуд булиб, бу атамалар жадон тилшунослигида бир хил кабул килинган2.

Операнд деривацион жараёнда хом ашё вазифасини бажаради. Оператор доким унсур саналади. Дериват эса досила структурани та;озо этади. Бу атамалар дам синтактик, дам семантик, дам лексик деривацияда кулланилади. Биз куриб чи;аётган синтактик деривациянинг мадсули саналган суз бирикмаларда дам ана шу атамалардан фойдаланамиз. Фикримизни феълли бирикмалар мисолида далиллайдиган булсак, куйидаги долатга дуч келамиз: go to school - мактабга бормоц

Келтирилган мисолда биз to предлогининг вазифасини узбек тилда -га жуналиш келишиги кушимчаси бажараётганлигини куришимиз мумкин. Бу уринда деривацион нуктаи назарадан to предлоги оператор вазифасини бажа-раяпти. Узбек тилидаги мисолимизда эса -га кушимчаси доким унсур ма;омида келаяпти. Бирок; шуни дам айтиш лозимки, биз узбек тилдаги мисолда -га кушимчасининг урнига томон кумакчисини дам куллашимиз мумкин. Бундай вазиятда оператор вазифасини томон кумакчиси бажаради: мактаб томон бормоц

Куринадики, суз бирикмасининг бундай шакли инглиз тилидаги вариантига айнан мос келади.

Келтирилганлар билан бир каторда шуни дам айтиш жоизки, айрим долларда деривацион жараёнда операторларнинг сони биттадан ортик булишини кузатишимиз мумкин:

brother's book -укамнинг китоби

Мазкур мисолларда гуводи булганимиздек, деривацион нуктаи назардан иккита тил уртасида фарк яккол кузга ташлади. Инглиз тилидаги мисолни тадлил киладиган булсак, берилган суз бирикмасида brother ва book сузлари операнд, икки операндни боглаб турган 's унсури оператор, досил булган структура эса дериват, яъни досила структурадир.

Узбек тилидаги мисолда эса инглиз тилидаги мисолдан фаркли уларок операндлар сони бирдан ортик эканлигининг гуводи булишимиз мумкин. Бу уринда караткич келишиги дамда учинчи шахс бирликдаги эгалик кушимчалари биргаликда оператор вазифасини бажараяпти. Зеро, -нинг ва -и кушимчаларининг дар иккаласи хам деривация операндларининг синтактик богланишини ташкил этиш оркали дериват шаклланиши учун хизмат килмокда.

Таъкидлаш жоизки, айни пайтда оператор структурасига кура мураккабдир: -нинг+и. Бундай вазиятда проф. Н.Турниёзов дубльоператор терминидан фойдаланади. Демак, дубль оператор таркибли эканлиги билан содда операторлардан фаркланади. Бирок бажарадиган функцияларига кура содда ва дубльоператорлар уртасида фарк йук3. Куринадики, мазкур хусусиятига кура узбек тилидаги мисолимиз инглиз тилидаги мисолимиздан фарк килади.

Даранг: Турниязова Ш.Н. Х,озирги узбек тилида матн шаклланишининг деривацион хусусиятлари. Монография. - Тошкент. - 2016. 65- б.

2^аранг: Турниязов Н.К., Турниязов Б.Н., Турниязова Ш. Н. Узбек тили деривацион синтаксиси., Тошкент. - 2010.

3Турниёзов ИД. Узбек тили деривацион синтаксисига кириш. - Самарканд, 1990. 42-бет.

Бошкача айтганда, узбек тилидаги мисолимиз дубльоператорга таянса, инглиз тилидаги мисолимиз якка операторга таянади.

Равшанки, -нинг оператори суз таркибидан туширилган булиши дам мумкин:

мактабнинг боги - мактаб боги

Аммо бундай вазиятда бирикманинг синтактик деривацияси операторсиз экан, деган хулосага келмаслик лозим. Чунки туширилган аффикс дам реал ифодали морфема кандай деривацион мавкега эга булса, шундай салмок касб этади.

Бирок узбек тилидан фаркли равишда инглиз тилида бундай додисага дуч келмаймиз:

garden of scool

Мазкур мисолда of пердлоги дперивация оператори булиб, уни инглиз тилида беглисиз куллаб булмайди. У албатта иштирок этиши шарт.

Куринадики, икки тил компаратив бирикмалари деривациясида кузга куринарли фаркларга дуч келмокдамиз. Бу фарклар нафа;ат тил ва тил бирликлари уртасида, балки бевосита деривацион жаранёнда дам кузга ташланади.

Фойдаланилган адабиётлар:

1. Sampson G. The form of language. London: Weidenfeld and Nicholson, 1975.

2. К. Джеймс. Контрастивный анализ. // Новое в зарубежной лингвистике. -Москва , - 1989. С.207.

3. Турниязов Н.К., Турниязов Б.Н., Турниязова Ш. Н. Узбек тили деривацион синтаксиси., Тошкент. - 2010.

4. Турниязова Ш.Н. Дозирги узбек тилида матн шаклланишининг деривацион хусусиятлари. Монография. - Тошкент. - 2016. 65- б.

5. Турниёзов НД. Узбек тили деривацион синтаксисига кириш. - Самарканд, 1990. 42-бет.

© А. Ибаев, 2020.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.