Научная статья на тему 'ЎЗБЕК ОИЛАЛАРИДАГИ ТАРБИЯНИНГ ИЖТИМОИЙ-ПСИХОЛОГИК АХАМИЯТИ'

ЎЗБЕК ОИЛАЛАРИДАГИ ТАРБИЯНИНГ ИЖТИМОИЙ-ПСИХОЛОГИК АХАМИЯТИ Текст научной статьи по специальности «Психологические науки»

CC BY
528
52
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Журнал
Science and innovation
Ключевые слова
оила / оилавий тарбия / оилавий табиянинг ижтимоий-психологик хусусиятлари / оилада баркамол шахсни тарбиялаш / оилавий тарбиядаги йўл қўйилаётган кмчиликлар / оилавий тарбиянинг психологик механизмлари / оиланинг асосий ижтимоий / маънавий / ахлоқий ва психологик вазифалари. / family / family upbringing / social and psychological characteristics of the family / upbringing in a family of a harmonious person / problems of family upbringing / psychological mechanisms of family upbringing / the main social / spiritual / moral and psychological functions of the family.

Аннотация научной статьи по психологическим наукам, автор научной работы — A. Saidov, J. Saydullaev

Мақолада оилавий тарбиянинг ижтимоий-психологик омиллари хусусан,фарзандларни оилада тарбиялаш жараёни ва унинг психологик жиҳатлари, болага берилаётган тарбиявий таъсирнинг психологик масалалари, оилада баркамол шахсни тарбиялашнинг психологик механизмлари, компонентлари ҳамда бугунги кунда ўзбек оилаларида оилавий тарбиядаги йўл қўйилаётган камчиликлар ва уларга барҳам беришнинг психологик имкониятлари ва бу борадаги психологик йўналишдаги тавсиялар қамраб олинган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

SOCIO-PSYCHOLOGICAL SIGNIFICANCE OF EDUCATION IN UZBEK FAMILIES

The article examines the socio-psychological factors of family education, in particular, the process of raising children in the family and its psychological aspects, psychological issues of the educational impact on the child, psychological mechanisms and components of raising a harmonious personality in the family and their psychological aspects. The problems of family education in Uzbek families and the possibilities of their elimination are highlighted.

Текст научной работы на тему «ЎЗБЕК ОИЛАЛАРИДАГИ ТАРБИЯНИНГ ИЖТИМОИЙ-ПСИХОЛОГИК АХАМИЯТИ»

INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL VOLUME 1 ISSUE 8 UIF-2022: 8.2 | ISSN: 2181-3337

УЗБЕК ОИЛАЛАРИДАГИ ТАРБИЯНИНГ ИЖТИМОИЙ-ПСИХОЛОГИК

АХАМИЯТИ Саидов Азамат Исмоилович

Самарканд давлат чет тиллар институти Магистратура булими бошлиги, психология

фанлари доктори, доцент Жамолиддин Яхшибоевич Сайдуллаев

Самарканд давлат чет тиллар институти психологи https://doi.org/10.5281/zenodo.7437543 Аннотация. Мацолада оилавий тарбиянинг ижтимоий-психологик омиллари хусусан,фарзандларни оилада тарбиялаш жараёни ва унинг психологик жщатлари, болага берилаётган тарбиявий таъсирнинг психологик масалалари, оилада баркамол шахсни тарбиялашнинг психологик механизмлари, компонентлари цамда бугунги кунда узбек оилаларида оилавий тарбиядаги йул цуйилаётган камчиликлар ва уларга бардам беришнинг психологик имкониятлари ва бу борадаги психологик йуналишдаги тавсиялар цамраб олинган.

Калит сузлар: оила, оилавий тарбия, оилавий табиянинг ижтимоий-психологик хусусиятлари, оилада баркамол шахсни тарбиялаш, оилавий тарбиядаги йул цуйилаётган кмчиликлар,оилавий тарбиянинг психологик механизмлари, оиланинг асосий ижтимоий, маънавий, ахлоций ва психологик вазифалари.

СОЦИАЛЬНО-ПСИХОЛОГИЧЕСКАЯ ЗНАЧИМОСТЬ ВОСПИТАНИЯ В

УЗБЕКСКИХ СЕМЬЯХ Аннотация. В статье рассмотрены социально-психологические факторы семейного воспитания, в частности процесс воспитания детей в семье и его психологические аспекты, психологические вопросы воспитательного воздействия на ребенка, психологические механизмы и компоненты воспитания освещены круговой человек в семье, а также недостатки семейного воспитания в узбекских семьях на сегодняшний день и психологические возможности их устранения и психологические рекомендации в связи с этим.

Ключевые слова: семья, семейное воспитание, социально-психологические особенности характера семьи, воспитание в семье всесторонне развитой личности, недостатки семейного воспитания, психологические механизмы семейного воспитания, основные социальные, духовно-нравственные и психологические задачи семьи. . SOCIO-PSYCHOLOGICAL SIGNIFICANCE OF EDUCATION IN UZBEK FAMILIES Abstract. The article examines the socio-psychological factors of family education, in particular, the process of raising children in the family and its psychological aspects, psychological issues of the educational impact on the child, psychological mechanisms and components of raising a harmonious personality in the family and their psychological aspects. The problems offamily education in Uzbek families and the possibilities of their elimination are highlighted.

Keywords: family, family upbringing, social and psychological characteristics of the family, upbringing in a family of a harmonious person, problems of family upbringing, psychological mechanisms of family upbringing, the main social, spiritual, moral and psychological functions of the family.

1649

БС1ТЖСТ ЛЖБ ЖЖОУАТЮЖ

ЮТЕЯМАТЮМЛЬ 8С1ЕОТ1Р1С ГОШМАЬ УОШЫЕ 1 188иЕ 8 иШ-2022: 8.2 | КБК 2181-3337

Оиланинг асосий ижтимоий, маънавий, ахлокий ва психологик вазифаларини кискача тахлил килиб курадиган булсак, болада шаклланадиган барча хиссий, рухий туйгулар: мехрибонлик, окибатлилик, узига ва атроф табиатга нисбатан маъсулиятлилик куртаклари оилада намоён булади. Оила уз вазифасини лозим даражада амалга ошириши учун эса уни тегишлича маърифий-методик куроллантириш, ижтимоий, маънавий, тадбирларни утказиш йули билан унга ёрдам бериб бориш зарур булади.

^олаверса, маънавий етук оила - маънавий юксак жамият таянчидир. Оила - урф-одатлар, шажара, анъаналар, ахлокий-маънавий кадриятларни фарзандлар онгига сингдириш, хар бир оила аъзосини касб-хунар малакалари билан куроллантириш маънавий баркамолликни тарбиялашнинг асосидир.

Миллий маънавий кадриятларнинг, миллий тарбия усулларининг ахамиятини камситмаган холда хар кандай ижтимоий-иктисодий шароитда хам тарбия соф миллий мезонлар доирасида колиб кетиши мумкин эмас. Жамият тараккиётининг барча даврларида тарбиянинг мазмуни ва йуналиши миллий ва умуминсоний кадриятлар уйгунлиги билан белгиланади. Бу назарий коида бугунги кунда ижтимоий тарбияга хам, оилавий тарбияга хам бевосита тааллуклидир.

^уйида биз оилада фарзандларни тарбиялаш, тарбиядаги йул куйилаётган хатоликлар, ёшлар тарбиясининг бузилиши ва унинг олдини олиш борасидаги муаммоларни урганиб ва тахлил килиб, бугунги кун амалиётига жавоб берадиган узимизнинг илмий ва хаётий хулосаларимизни уртага ташламокчимиз.

Бутун дунё ва хусусан юртимизда юз бераётган янги ижтимоий-тарихий вокеликлар - оила, оилавий муносабатлар ва оилавий тарбияда жиддий узгаришларни келтириб чикармокда. Шундан келиб чикиб, оилада фарзандларни мустакиллик рухида, янгича фикрловчи шахс сифатида тарбиялаш оиладан бошланишини эътиборга олиб, оилавий тарбия мазмунини кайтадан куриб чикиш ва уни янада бойитиш, унинг асосий йуналишларини белгилаш ва шу аснода максад ва вазифаларни хамда уларни кандай воситалар билан амалга ошириш йулларини аниклаш мухим ижтимоий-педагогик ва ижтимоий-психологик зарурият булиб бормокда.

Ана шу заруриятдан келиб чиккан холда, оилаларда фарзандларни маънавий -ахлокий рухда тарбиялашда миллий кадриятлардан фойдаланиш масаласи ижтимоий сиёсий ва маданий-маърифий ахамият касб этади. Чунки, мазкур масалаларни хал этиш анча мураккаб ва зиддиятли булиб, унга ворисийлик ва тарихийлик нуктаи назаридан ёндашиш талаб этилади.

Оилада болаларни маънавий-ахлокий тарбиялаш устида тухталганда, миллий ахлок ва тарбиянинг узига хос хусусиятини очиб бермок зарурдир.

Миллий ахлок ва тарбияда ота-боболаримизнинг тарихий тажрибалари, даврлар синовдан утган хаёт сабоклари ва угит курсатмалари жамулжамдир. Шу боисдан миллий ахлокий кадриятларимиз асрлар оша авлодлардан-авлодларга утиб келмокда.

Х,ар кандай ахлокий фазилат у ёки бу йусинда инсондаги хатти-харакатни тартибга солишнинг ифодаси булиб, инсонга булган хурмат эътибор, мехр-мухаббатни билдиради ва у умубашарий мазмунни акс эттиради. Зотан, хар кандай шахс одамзотнинг бир зарраси экан, унда бутун одамзотнинг мохияти мужассам, шунинг учун хам у бутун инсониятга мансубдир. Шунга кура, хар бир ота-она уз фарзанди тарбиясида, уни баркамол инсон булиб етишида умуминсоний маъно ва мазмунни курмоги максадга мувофик. Боланинг

1650

INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL VOLUME 1 ISSUE 8 UIF-2022: 8.2 | ISSN: 2181-3337

ахлокий фазилатлари умуминсоний характер касб этиб умумбашарий кадриятга айланишини англаб етган ота-она фарзандлари тарбиясидаги маъсулиятни чукур хис килишларини такоза этади.

Оилада шахсни маънавий-ахлокий шакллантириш боланинг тугилиши билан бошланади ва у оилавий муносабатлар характери, ота-оналарнинг намунаси, улардаги умумтаълим даражаси, умуммаданий савияси, хамда умумпедагогик маданияти ва оилавий хаётини кандай ташкил этишни уз ичига олади. Бу омиллар оилада болани маънавий-ахлокий тарбиялашнинг мазмунини ташкил этади ва улар бир катор педагогик-психологик хусусиятларни уз ичига олади. Буларни хисобга олиш эса болани маънавий -ахлокий рухда тарбиялашда миллий ахлокий кадриятлардан фойдаланишнинг мохиятини, узига хослиги ва ахамиятини билишга ёрдам беради.

Кузатишларимиз ва манбалардан маълум булшича, оилада фарзандларни маънавий-ахлокий рухда тарбиялаш борасида шарк мутафаккирлари мероси ва ислом таълимотида жуда куплаб кимматли фикр-мулохазалар илгари сурилади.

Диний кадриятларнинг янги тарихий шароитда оилавий маънавий-ахлокий тарбияда мухим омил булиб хизмат килиши шу билан изохланадики, диний тасаввурлар, расм-русумларнинг миллат турмуш тарзига, халкнинг хаётий фаолиятига сингиб кетишига сабаб, диний онгни инсон рухиятига булган кучли таъсири окибатидир. Айни вактда, оилавий тарбия жараёнида диний кадриятлар билан диний бидъатни фарклаш ва бола онгини диний хурофотлар билан захарланишнинг олдини олиш ота-оналарнинг бурчи хисобланади.

Ёшларнинг калби ва онгида соглом хаёт тарзи, миллий ва умуминсоний кадриятларга хурмат-эхтиром туйгусини шакллантиришда, хар жихатдан баркамол этиб тарбиялашда буюк мутафаккир аждодларимиз мероси катта ахамият касб этади. Зеро, хаётнинг асл мазмун-мохиятини англаб етишга уз умри ва салохиятини багишлаган алломаларимизнинг асарларида соглом авлод тарбияси билан боглик масалаларга алохида урин берилган.

Шарк алломалари уз асарларида фарзандларга тарбия ва таълим бериш, уни маърифату маданиятга етаклаш муаммоларига эътибор берганлар. Буюк мутафаккирлар фарзанд тарбияси, гузал ахлокнинг инсон камолотига сабаб булувчи юксак фазилат эканини таъкидлаганлар. Жумладан, Имом Бухорийнинг "ал-Адаб ал-муфрад хадислар туплами, Абу Лайс Самаркандийнинг "Танбехул гофилийн" асарларида фарзандларда юксак инсоний фазилатларни камол топтириш тараннум этилган. Юртимиз уламолари уз асарларида фарзандининг чиройли одобидан умид килган ота-она, уни мунтазам равишда хусни хулк асоси булган муомала одобининг куйидаги кирралари билан таништириб бориши мухим эканини алохида таъкидлаганлар:

- фарзандингиз одамлар билан муомалада ширинсуз, мулойим, босик ва камтар булишига эътибор каратинг;

- одамлар хурсандчилигини бахам куриш, гам-андухидан кайгуриш, мол-мулкига хиёнат килмаслик, яхшиликка чорлаб, ёмонликдан кайтариш хусни хулк эгаларига хос фазилатлардандир. Шунинг учун фарзандингизга ана шу хислатларни болаликдан сингдириш пайида булинг;

1651

INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL VOLUME 1 ISSUE 8 UIF-2022: 8.2 | ISSN: 2181-3337

- фарзандингизга узгалар билан муомала чогида бошкаларни гийбат килиш, узгаларни менсимаслик, обруси, бойлиги ёки мансабига караб муносабат курсатиш хам одобсизлик эканини уктириб боринг;

Оилада бола тарбияси тугрисида Алишер Навоийнинг ажойиб фикрлари мавжуд. Унинг фикрига кура тарбияда энг мухими болаларни севиш, «Болага, деган эди улуг шоир, - кичиклигидан бошлаб, ёшини хисобга олган холда ахлокий тарбия бермок зарур».

Таникли шоир ва педагог Абдулла Авлоний хам оилада болалар тарбияси тугрисида мухим ахамиятга эга булган ажойиб фикрларни баён килган. У узининг "Яшнаган улка ва ахлок" номли китобида ёзганидек, боланинг соглиги ва бахти аввало унинг яхши тарбияланишига, баданининг тозалигига, эътикод хосил килишига, яхши хулкка эга булишига, уни гайриахлокий хатти-харакатлардан огохлантирилишига боглик.

Узбек оилаларда кенг таркалган халоллик, тугрилик, бировлар хакига хиёнат килмаслик, хайр-эхсон, соховат ва мурувват, тежамкорлик ва исрофгарчиликка йул куймаслик каби фазилатлар миллий ва диний кадриятлар замирида шаклланган хамда улар оилавий тарбия натижасида ота-оналаридан болаларига утиб, уларнинг маънавий дунёсини бойитган.

Оиланинг мухим вазифалаларидан яна бири коммуникативлик булиб, унинг мазмунини оила аъзоларининг узаро алокалари, оммавий ахборот воситалари билан оила аъзолари уртасидаги якин алокани таъминлаш, теварак-атрофдаги табиатни, ижтимоий мухитни идрок килиш каби масалалар ташкил этади.

Кейинги йилларда ёшларни хар томонлама баркамол килиб тарбиялашда оммавий ахборот воситалари, матбуотнинг таъсири хам катта урин тутмокда. Ёшларнинг курган -эшитган, укиган нарсаларини узлаштиришларида ва тегишли хулосалар чикаришларида хам оила воситачилик вазифасини бажариши лозим.

Оилада буш вактни самарали ташкил этиш оиланинг асосий вазифаларидан биридир. Шунинг учун хам буш вакт жамиятнинг мухим ижтимоий кадриятларидан бири хисобланади. Оилада буш вактни фаол ташкил этиш яъни, китобхонлик, мехнат, шунингдек музей, кино, театр, концерт, тарихий обидаларга, кадамжоларга саёхатлар уюштириш ва бошкалар оила баркамоллигини таъминлашнинг мухим воситасидир.

Оиладаги узаро муносабатларда ва турмушда гузаликка эътибор бериш хам алохида ахамиятга эгадир. Агар ота-она ва оиладаги катталар узаро муносабатларида гузаликка эътибор берсалар, оила муомаласида ахиллик, самимият, хурмат булса, шу оилада тарбияланаётган фарзандлар хулкида юкоридаги каби ахлокий фазилатлар таркиб топиб боради. Демак, оиладаги эстетик тарбия ота-оналар ва бошка катта кишиларнинг узаро тугри муносабатидан бошланиши керак.

Болалар катталарнинг юриш-туришларини, муомаласини, кушнилари, уртоклари билан кандай гаплашишларини кузатадилар. Шунинг учун ёш болалар олдида мактаниш ёки бошкаларни гийбат килиш мутлако ёмон одат булиб, бу болаларга салбий таъсир курсатишини унутмаслик лозим булади.

Агар боланинг отаси ёки онаси бошкаларга нисбатан купол, бадфеъл, сержахл булса, арзимаган нарсалар устида гавго кутарса, уз боласининг асабини бузади, бу хол боланинг рухиятига салбий таъсир этади. Бундай шароитда эстетик тарбияга урин колмайди. Болаларни эстетик хислари баркамол кишилар килиб вояга етказиш учун

1652

INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL VOLUME 1 ISSUE 8 UIF-2022: 8.2 | ISSN: 2181-3337

оиладаги каталар узлари эстетика талабларига тула амал киладиган кишилар булишлари лозим.

Оилада болаларни саранжон-саришталикка, озодаликка ургатиш, уз буюмларини, кийим-кечакларини эхтиёт килишга одатлантириш уларда интизомни тарбиялайди.

Шуни таъкидлаш лозимки, бола ота-онанинг ва катталарнинг кийим-кечагини, феъл-атворини синчковлик билан кузатади. Шунинг учун ота-оналар болаларнинг бу хусусиятига бефарк карамасликлари керак.

Баъзи ота-оналар фарзандлари билан камрок мулокотда булиши улардан узларини нарирок олиб юриш билан обру орттиришни уйлашади. Уларнинг назарида, гуё фарзанд билан канча кам учрашилса, шунча купрок обру козониш мумкин. Бу мутлоко нотугри тушунча, ота-она уз фарзанди билан канча кам мулокотда булса, улар уртасида бегоналашиш, локайд булиш холатлари келиб чикади.

Айрим ота-оналар бола билан факат расмиятчилик оркали обру орттиришга харакат килишади. Бунда улар килдан кийик кидиришиб, болага танбех беришади, унинг барча хатти-харакатларини чеклаб куйишади, булар-булмасга жеркиб, силтаб ташлашади.Унутмаслик керакки, бу яхшиликка олиб келмайди.

Болага ота-оналар ва оиланинг бошка аъзолари томонидан хадеб васийлик ва хомийлик курсатавериш хам яхши натижа бермайди. Ота-оналар ёки оиланинг катта аъзолари бундай муносабатнинг урнига болалар билан хамфикр, дуст каби муносабатда булсалар, болаларда уз-узини бахолаш, берилган топширикларга масъулият билан ёндашиш хиссиининг шаклланишига туртки булади.

Оилада болаларга тарбиявий таъсир этиш сифатини ошириш учун ота-она ва оиланинг катта аъзолари томонидан болага куйиладиган талаблар ва уларга тарбиявий таъсир курсатишда суз билан иш бирлиги булиши яхши натижа беради. Оилада бундай бирликнинг булмаслиги, бола хулк-атворига салбий таъсир курсатади. Таъкидлаш лозимки, болалар ва усмирлар билан муносабатда булишда уларнинг кунглига, ёш хусусиятларига, психологиясига эътибор бермаслик, оилаларда бир-бирини хакоратлаш, дук-пуписа ва зулм утказиш асосида килинадиган муносабат болаларда куркоклик, асабийлик, ёлгончилик, шафкатсизлик, куполлик, андишасизлик каби сифатларнинг шаклланишига олиб келади. Бундай сифатлар болалар ва усмирларда тарбия бузилишининг келиб чикишига имконият яратади.

Хулоса килиб айтадиган булсак, оила - фарзандларни хар томонлама баркамол инсонлар булиб етишишларида мухим урин тутадиган асосий тарбия - учогидир.

1653

INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL VOLUME 1 ISSUE 8 UIF-2022: 8.2 | ISSN: 2181-3337

REFERENCES

1. Ismailovich A. S. PROBLEMS OF IMPROVING PSYCHOLOGY OF HEALTHY LIFESTYLE OF UZBEK FAMILY //Scientific reports of Bukhara State University. - 2020.

- Т. 4. - №. 1. - С. 313-318.

2. Saidov A. SOCIAL PSYCHOLOGICAL SIGNIFICANCE OF THE FORMATION OF A CULTURE OF A HEALTHY LIFESTYLE IN THE FAMILY //Science and innovation. -2022. - Т. 1. - №. B7. - С. 867-871.

3. Sharifjon To'lqin o'g A. et al. TA'LIM-TARBIYA TIZIMI VA O'QITUVCHILAR FAOLIYATIDA PSIXOLOGIK XIZMATNING AHAMIYATI //MODELS AND METHODS FOR INCREASING THE EFFICIENCY OF INNOVATIVE RESEARCH. -2022. - Т. 1. - №. 11. - С. 57-60.

4. Azamat, S. (2022). On The Basis Of National Values To Raise A Healthy Generation In The Family. Journal of Positive School Psychology, 6(10), 2417-2420.

5. Ismailovich S. A. Socio-Psychological Problems of Educating an Independent-Minded, Creative Person in the Educational Process //CENTRAL ASIAN JOURNAL OF LITERATURE, PHILOSOPHY AND CULTURE. - 2021. - Т. 2. - №. 12. - С. 4-7.

6. Саидов А., Джураев Р. Баркамол авлодни тарбиялаш-соглом турмуш тарзини шакллантиришда спортнинг урни //Общество и инновации. - 2021. - Т. 2. - №. 2. - С. 203-208.

7. Саидов А. pedagogik mahorat: ёшлар уртасида соглом турмуш тарзини шакллантириш устувор вазифа сифатида //центр научных публикаций (buxdu. uz). - 2020. - Т. 2. - №. 2.

8. Саидов А. СОЕЛОМ ВА БАРКАМОЛ ШАХСНИ ТАРБИЯЛАШНИНГ ИЖТИМОИЙ-ПСИХОЛОГИК МАСАЛАЛАРИ //Central Asian Research Journal for Interdisciplinary Studies (CARJIS). - 2021. - Т. 1. - №. Special issue. - С. 262-266.

9. Саидов А., Джураев Р. Воспитание гармоничного поколения-роль спорта в формировании здорового образа жизни //Общество и инновации. - 2021. - Т. 2. - №. 2.

- С. 203-208.

10. Saidov A. Historical roots of formation of healthy lifestyle culture psychology in the family //International Journal of Pharmaceutical Research. - 2020. - Т. 12. - №. 4. - С. 628-630.

11. Ismoilovich, S. A. SOCIO-PSYCHOLOGICAL PROBLEMS OF THE FORMATION OF THE PSYCHOLOGY OF A HEALTHY LIFESTYLE OF FAMILIES

12. Saidov A., Avulkhairov F., Razakov F. SCIENTIFIC AND THEORETICAL FOUNDATIONS OF THE PROBLEM OF THE FORMATION IN THE FAMILY OF PERCEPTIONS OF A HEALTHY LIFESTYLE OF YOUNG PEOPLE AND THE STATE OF ITS STUDY //Science and innovation. - 2022. - Т. 1. - №. B7. - С. 1432-1436

13. Авлоний А.«Туркий гулистон ёхуд ахлок» Т.:«Ук;итувчи»1992,11-14 б.

14. Иномова О.«Фарзанд-них,ол, ота-она богбон»Тошкент,«Ук;итувчи» 1994 й.

15. Узоков Х., Еозиев Э., Орипова Л. «Оила ахлоки ва одоби». Тошкент; «Укитувчи» 1995, 198 б.

1654

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.