Научная статья на тему 'Соғлом болани камол топтиришнинг ижтимоий-психологик масалалари'

Соғлом болани камол топтиришнинг ижтимоий-психологик масалалари Текст научной статьи по специальности «Науки об образовании»

CC BY
1428
106
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
шахс / ахлоқий тарбия / мактаб тарбияси / жамият / соғлом фарзанд / оила / этика ва психология / фалсафий-ахлоқий ва ижтимоий-психологик асослар / personality / moral educating / school educating / society / healthy chield / family / ethics and psichology / phylosophycal-moral and socio-psichological basis

Аннотация научной статьи по наукам об образовании, автор научной работы — Вахабова Д. Б.

Мақолада Ўзбекистон Республикаси Президентининг соғлом авлодни камол топтиришга қаратилган ғоялари, шунингдек, болаларга илк ёшиданоқ оила этикаси ва психологиясига оид билимларни ўргатиб бориш орқали таълим-тарбия жараёнида оила қуришга тайёрлаб боришнинг фалсафий-ахлоқий, ижтимоий-психологик асослари ёритилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

THE SOCIAL-PSYCHOLOGICAL ASPECTS OF IMPROVEMENT OF HEALTHY, COMPREHENSIVELY DEVELOPPED CHILDREN

In the article, the Ideas of

Текст научной работы на тему «Соғлом болани камол топтиришнинг ижтимоий-психологик масалалари»

Вахабова Д.Б.,

Узбекистон давлат жисмоний тарбия институти «Педагогика ва психология» кафедраси укитувчиси; Арзикулов Д.Н.,

Узбекистон давлат жисмоний тарбия институти «Педагогика ва психология» кафедраси мудири, психология фанлари номзоди, доцент

СОГЛОМ БОЛАНИ КАМОЛ ТОПТИРИШНИНГ ИЖТИМОИЙ-ПСИХОЛОГИК МАСАЛАЛАРИ

ВАХАБОВА Д.Б., АРЗИКУЛОВ Д.Н. СОГЛОМ БОЛАНИ КАМОЛ ТОПТИРИШНИНГ ИЖТИМОИЙ-ПСИХОЛОГИК МАСАЛАЛАРИ

Маколада Узбекистон Республикаси Президентининг соFлом авлодни камол топтиришга каратилган Fоялари, шунингдек, болаларга илк ёшиданок оила этикаси ва психологиясига оид билимларни ургатиб бориш оркали таълим-тарбия жараёнида оила куришга тайёрлаб бориш-нинг фалсафий-ахлокий, ижтимоий-психологик асослари ёритилган.

Таянч суз ва тушунчалар: шахс, ахлокий тарбия, мактаб тарбияси, жамият, соFлом фарзанд, оила, этика ва психология, фалсафий-ахлокий ва ижтимоий-психологик асослар.

ВАХАБОВА Д.Б., АРЗИКУЛОВ Д.Н. СОЦИАЛЬНО-ПСИХОЛОГИЧЕСКИЕ ЗАДАЧИ СОВЕРШЕНСТВОВАНИЯ ЗДОРОВЫХ, ВСЕСТОРОННЕ РАЗВИТЫХ ДЕТЕЙ

В статье раскрываются идеи Президента Республики Узбекистан о формировании здоровых, всесторонне развитых детей, а также социально - психологические, философско-нравственные основы процесса обучения и воспитания детей, формирования с раннего возраста знаний о семейной этике и психологии и их роли в создании семьи.

Ключевые слова и понятия: личность, нравственное воспитание, школьное воспитание, общество, здоровый ребёнок, семья, этика и психология, философско - нравственные и социально-психологические основы.

VAHABOVA D.B., ARZIKULOV D.N. THE SOCIAL-PSYCHOLOGICAL ASPECTS OF IMPROVEMENT OF HEALTHY, COMPREHENSIVELY DEVELOPPED CHILDREN

In the article, the Ideas of President of Republic of Uzbekistan devoted to healthy, comrehensively developed generation formation are described. Also in this article, attention paid to Fundamentals of Family legislation and family relations, which are reflected in the Constitution of Republic of Uzbekistan. There are discussed social-psychological, philosophically moral Fundamentals in the process of education and upbringing of children, to form the knowledge from the early age about psychology family ethics and their role in creating family.

Keywords: personality, moral educating, school educating, society, healthy chield, family, ethics and psichology, phylosophycal-moral and socio-psichological basis.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2014, 6

Янги жамият шахсдан янгича фикрлашни, узини-узи мил-лий жицатдан англаб етишни, истицлол тафаккурига эга булишни тацозо этмоцда. Маълумки, цар цандай шахснинг шаклланишида энг муцим цисобланган омиллардан бири -бу, оиладир. Оила муайян маънода узида миллий, этник ва ижтимоий-психологик куринишларни намоён этади.

СоFлом баркамол авлодни вояга етказиш борасидаги ишларни изчил давом эттириш ва янги боскичга кутариш, юксак интеллектуал ва маънавий баркамол шахсни тарбиялаш борасида амалга оширилаётган кенг микёсли ислохотларни хаётга татбик этиш максадида 2014 йил Юртбошимиз томонидан «СоFлом бола йили» деб эълон килинди.

«СоFлом бола йили» давлат дастури дои-расида оила институтини ривожлантириш-га каратилган конунчилик меъёрий-хукукий базасини мустахкамлаш ва ёш оилаларга эъ-тибор кучайтирилмокда, жамиятда «СоFлом бола - аввало, соFлом ва ах,ил оиланинг ме-васидир» тамойили асосида оила саломатли-ги хамда болаликни мухофаза килиш тизими такомиллаштирилмокда.

Юртбошимиз узларининг «Юксак маънави-ят - енгилмас куч» асарларида таъкидлаганла-ридек, «Акли расо хар кайси инсон яхши ан-глайдики, бу ёруг дунёда хаёт бор экан, оила бор. Оила бор экан, фарзанд деб аталмиш бебахо неъмат бор. Фарзанд бор экан, одам-зот х,амиша эзгу орзу ва интилишлар билан яшайди»1.

Шуни хам назарда тутиш керакки, оила - жамиятнинг бир булаги, унинг асосий буFинидир. Шунинг учун оиланинг уз функци-яларини муваффакиятли бажариши нафакат унинг ички холатига, шу билан бирга жамиятнинг ижтимоий соFломлигига хам таъсир этади. Шундай экан, жамиятни соFломлаштириш учун, энг аввало, оиладаги ижтимоий-психологик муносабатларни туFри йулга куйиш, оиланинг факат ички муаммоларини-гина эмас, балки умумижтимоий муаммола-рини хам хал килишни таъминлаш лозим.

1 Каримов И.А. Юксак маънавият - енгилмас куч. - Т.: "Маънавият", 2008. -56-б.

Мустакилликка эришилгач, фукаролар дахлсизлигини таъминлаш, оила, оналар ва болалар муаммоларини хал этишга катта эъ-тибор бера бошланди.

Жумладан, Узбекистон Республикаси Кон-ституциясинининг «Оила» деб номланган XIV бобида куйидаги коидаларни укиш мумкин:

«63-модда. Оила жамиятнинг асосий буFинидир хамда жамият ва давлат мухо-фазасида булиш хукукига эга.

Никох, томонларнинг ихтиёрий розилиги ва тенг хукуклигига асосланади.

64-модда. Ота-оналар уз фарзандларини вояга етгунларига кадар бокиш ва тарбиялаш-га мажбурдирлар.

Давлат ва жамият етим болаларни ва ота-оналарининг васийлигидан махрум булган болаларни бокиш, тарбиялаш ва укитишни таъминлайди, болаларга баFишланган хайрия фаолиятларни раFбатлантиради.

65-модда. Фарзандлар ота-оналарнинг насл-насабидан ва фукаролик холатидан катъи назар, конун олдида тенгдирлар.

Оналик ва болалик давлат томонидан мухофаза килинади.

66-модда. Вояга етган, мехнатга лаёкатли фарзандлар уз ота-оналари хакида Fамхурлик килишга мажбурдирлар»2.

Бу моддаларда мамлакатимизнинг асо-сий конунида оиланинг жамиятда тутган урни, ота-оналар ва фарзандлар уртасидаги ижтимоий-психологик муносабатлар, унинг маънавий-ахлокий асоси, фарзанд тарбияси, келгуси авлод ва оила такдири давлат ва жамият такдири билан боFлик холда ифодалан-ган.

Юртбошимиз Ислом Каримовнинг «Узбекистон мустакилликка эришиш остонасида»

2 Узбекистон Республикасининг Конституцияси. - Т.: «Узбекистон», 2012. -12-13-б.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2014, 6

номли асарларида турFунлик ва мустабид ту-зум даврида оила ва турмуш муносабатларига, унинг моддий ва маънавий асосларига етар-лича эътибор берилмаганлиги, бу сох,адаги муаммоларни х,ал этишга иккинчи даражали масала сифатида, «колдик» тамойили асосида ёндашилганлиги ва бунинг салбий окибатлари очиб ташланган.

Шу боис, Президентимиз уз асарларида оиланинг соFломлиги ва оилавий мух,итнинг кандай даражада булиши жамият ривожи-га, ундаги мавжуд муаммоларни х,ал этишга ижобий ёки салбий таъсир курсатиши мум-кинлигини кайд этиб колмай, балки оилани мустах,камлаш, уни соFломлаштириш муаммо-ларига кенг жамоатчилик эътиборини жалб этадилар.

Маълумки, Шаркда оила ва жамият, унда ота-онанинг фарзандлар билан муносабати узига хос ижтимоий-психологик куринишни касб этади. Масалан, Жанубий Корея Пре-зиденти Ли Мён Бакнинг «Муъжизалар со-дир булмайди» номли асарида «Ота-она ва болалар сух,батлашмайдиган оила бахтсиз-дир. Болалари кулок солмайдиган ота-оналар х,ам бахтсиздир. Шунингдек, ота-онаси зуFум киладиган болалар х,ам бахтсиз. Аммо сух,бат кунгилдан эмас, шунчаки, гаплашиб утириш учун утказиладиган оилани х,ам бахтли деб булмайди. Мулокот фарзанд фарзандлигича, ота-она эса - ота- оналигича колган х,олларда, улар уртасида х,урмат ва ишонч булгандагина руй беради»1 деган Fояни илгари суради.

Мамлакатимизда утган давр ичида соFликни саклаш, хусусан, оналик ва болалик-ни мух,офаза килиш сох,асида ислох,отларни амалга оширишга каратилган бир катор ижобий ишлар амалга оширилмокда.

Барчамиз яхши англаймизки, мустах,кам оила ва бахтли турмуш, ундаги узаро ижтимоий-психологик баркарорлик, авва-ламбор, оила кураётган ёшларнинг узларига, уларнинг акл-заковати, маънавий-рух,ий фази-латларига, оила, жамият олдидаги уз бурчлари

1 Ли Мён Бак. Муъжизалар содир булмайди. - Т., 2011.

ва масъулиятларини чукур англаб етишлари-га боFлик.

Маълумки, оила - бу, ижтимоий зарурат. Табиатдаги бутун мавжудот, тирик организм борки, барчасининг жуфтликда яшаши х,аётий конуниятдир. Шундай экан, инсоният табиат мавжудоти сифатида киши-шахс тарикасида ажралиб чикишга кадар х,ам шундай табиий заруратга эх,тиёж сезган.

Жамиятдаги х,ар кандай оила ижтимоий-психологик нуктаи назардан куйидаги учта асосий вазифани бажариши керак:

1. Оиланинг ижтимоий вазифаси.

2. Оиланинг хужалик вазифаси.

3. Оиланинг тарбиявий вазифаси.

Оиланинг ижтимоий вазифаси. Оила жа-

миятнинг бир булаги экан, албатта у ижтимоий фойдали мех,натда иштирок этмоFи зарур ва шу мех,нати эвазига топган маблаFи асосида уз хужалик вазифасини уташи керак.

Оила аъзолари (эр, хотин ва вояга етган болалар) жамиятдаги фойдали мех,натда иштирок этмай, факат узига фойда келтириб, бошкаларга зарарли фаолият билан машFул булса, масалан, уFрилик, юлFичлик, товлама-чилик ва х,оказо нопок йулларга кириб кетса, бундай оила албатта барбод булади.

Оила-турмуш муносабатлари доирасида содир этилаётган х,укукбузарлик ва жиноятлар тах,лили оилалардаги ижтимоий муносабатлар, ундаги келишмовчиликларнинг сабаблари-ни аниклаб, бартараф этиш борасида камчи-лик ва муаммоларнинг талайгина эканлигини курсатмокда. Шу сабабли, Президентимиз ва х,укуматимиз фукароларни иш билан таъмин-лашга, янги-янги иш уринларини яратишга ижтимоий х,имоянинг бир куриниши сифатида алох,ида эътибор бериб келмокдалар.

Оиланинг хужалик вазифаси. Бу вазифага эр ва хотин, вояга етган болалар, оила аъзо-ларидан камида биттаси жамият моддий ва маънавий неъматларини ишлаб чикаришда иштирок этиб, х,алол мех,нати эвазига топган маблаFларини турмуш кечириш учун сарфла-ши киради. Бунга уй тутиш, овкат пишириш, кир ювиш, бичиш-тикиш, хона ва х,овлиларни саришта-саранжом килиш, томорка ва боFларга х,амда уй х,айвонлари ва парран-

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2014, 6

даларга караш, уй анжомлари ва турмушда керак буладиган асбоб-ускуналарни харид килиш, мехмон кутиш, оиланинг маросимла-рини уюштириш ва шу каби барча хужалик ишларини бажариш киради.

Оиланинг тарбиявий вазифаси. Бу хам мухим вазифа булса-да, лекин иккиламчи-дир, чунки тарбиявий вазифа (маънавий булганлигидан) кандайдир моддий асосга (яъни даромадга) таянади. Бу вазифа фарзанд куриш ва уни тарбиялашдан иборатдир.

Ижтимоий ва хужалик вазифаларини туFри адо этмаслик окибатида, битта ёки бир неч-та фарзандли оилалар хам ажрашиб кетиши холатлари учраб туради. Бола - бу, ота билан онани бир-бирирга чамбарчас боFлайдиган, оилада эр-хотиннинг бир-бирига булган мехр-мухаббатини орттирадиган бир муъжизадир. Бола - оила дарахтининг ширин-шакар мева-си. Лекин шу мевани захарламай етилтириш зарурдир. Бунинг учун бу фарзандни тарбия-лаш лозим булади. Тарбияланганда хам яшаб турган ижтимоий тузумга мос холда, яъни соFлом, бакувват, билимли, маданиятли, бу-гунги кундалик хаётга туFри назар соладиган, юксак маънавий хислатларга эга булган бар-камол шахс килиб тарбиялаш талаб этилади.

Айтилган сузнинг уддасидан чикишдек, мардлик, кечиримлилик, инсонийлик, олий-химматлик, севги ва мухаббатга содиклик каби чин инсоний ахлокий-психологик хусу-сиятлар аждодларимиздан бизга мерос булиб колган мукаддас фазилатлардир. Шунинг учун хам Марказий Осиё халклари, жумладан, узбек халкининг кадимги кабилачилик хаёт тарзларини акс эттирувчи эпосларда мардлик, жасурлик, камтарлик, севгига садокат, дустлик ва биродарлик, тинч-тотув яшаш учун кураш, инсоний кадр-киммат, халол ва пок турмуш, оиладаги поклик каби фазилатлар улуFланган. Бу каби улуF Fоялар «Алпомиш», «КунтуFмиш», «ГурУFли», туркумидаги барча достонларда, ажойиб халк эртакларида уз аксини топган.

Севиб турмуш куриш, севгига вафодорлик, оилавий тотувлик каби инсоний фазилатлар Марказий Осиё халклари, жумладан, узбек уруFлари ва элатларининг характерли хусуси-яти сифатида сакланиб колинган. Айрим уруF

ва элатларда йигит билан кизни уйлантириш-дан аввал узига хос шартларни бажариш маж-бурий килиб куйилган. Масалан, уйланмокчи булган йигит киз билан кураш тушиши одати сак кабиласининг ижтимоий-характерли ху-сусияти сифатида руёбга чиккан. Бунда агар йигит кизни йикита олса, киз билан тулаконли оила куриш, унга хоким булиш хукукига эга булган. Агар йикилиб колса, у такдирда йигит кизга умрбод асир ва карам булиб колар эди. Шу билан бирга булFуси куёвга утин (тунка) ёрдириш одати хам булган. Чунки илгари утинсиз хонадон булмаган. Утин ёришда эса жисмоний бакувватлилик билан бир каторда алохида махорат хам талаб этилади.

Бугунги кунда хам ёшларни турмуш куришга муваффакиятли тайёрлашни кузлаб иш тутиш учун успирин йигит-кизларнинг жинсий тарбиясини туFри йулга куйиш, оилавий турмушнинг кувончлари, ташвиш-лари юзасидан муайян даражада маълу-мот бериш, уларга бардошли ва матонат-ли булиш хамда кийинчиликларни мардона-вор енгиш йулларини тушунтириш максадга мувофикдир. Бу билан уларда оилавий турмуш захматлари туFрисида тасаввур хосил киламиз, янги шароитга куникиш хиссини тар-киб топтирамиз. Шунингдек, турмушдаги зид-диятлар, карама-каршиликлар, узаро келиш-мовчиликлар ва бошка ижтимоий-психологик муаммоли холатларни хал этишга ургатиш оркали ёшларни оила куришга пухта тайёр-лаш мумкин. Узбек халкининг оила ахлоки, одоби хамда оила маданияти ва унинг узига хос ижтимоий-психологик хусусиятлари ана шундай эзгу максадларга каратилгандир.

Юкоридагиларни хисобга олиб мамлакати-мизда оила мустахкамлиги ва унда соFлом бо-лани камол топтириш хамда жамият фаровон-лигини таъминлаш максадида хар бир оилада куйидаги вазифаларни хал этиш максадга мувофикдир:

- биринчидан, ёш оилалар баркарорлигини таъминлашда ота-она ибратини кучайтириш;

- иккинчидан, оилада ахлокий тарбия билан мактаб тарбияси уртасидаги уЙFунликни карор топтириш;

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2014, 6

- учинчидан, оила жамиятнинг иж-тимоий заpуpияти эканлигини унутмае-лик ва унинг муотах,камлиги жамият ва дав-лат мустах.камлиги эканини доимо ёдда оа^лаш ва оилавий yзаpo мунocабатлаpни муота^камлаш;

- тypтинчидан, coFлoм фаpзанд таpбияcи-да аxлoк1ий ва пcиxoлoгик тушунчалаpни xалк1 oFзаки ижоди манбалаpидан фойдаланиб cингдиpиш;

- бешинчидан, фаpзандлаpимизга илк ёшлигиданок оила этикам ва пcиxoлoгияcига

оид билимлаpни ypгатиб бopиш opкали улаp-ни таълим-таpбия жаpаëнида оила куpишга тайëpлаб бopиш, боланинг фал^фий-ах,локий, ижтимoий-пcиxoлoгик аcocлаpини Уpгатиш;

- олтинчидан, оилавий х,аётда иффат, уpф-одат, анъана, миллий онг ва миллий тил каби ижтимоий тушунчалаp мох,иятини тах,лил этиш аcocида ëшлаp онгига ибpатли туpмуш-нинг аxлoкий-пcиxoлoгик тушунчалаpини cингдиpиш.

Ддабиётлар:

1. ^^бе^^он Реcпубликаcининг Кoнcтитуцияcи. - T.: «Узбеки^о^» 2012. -12-13-б.

2. Каpимoв И.А. Ю^ак маънавият - енгилмаc куч. - T.: «Маънавият», 2008.

3. Каpимoв И.А. Узбекистон муcтакилликка эpишиш ocтoнаcида. - T.: «Узбеки^о^» 2011.

4. Ли Мён Бак. Мyъжизалаp coдиp бyлмайди. - T., 2011.

ЗAMOНABИЙ TA'^M / COBPEMEHHOE OБPAЗOBAНИЕ 2014, б

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.