Научная статья на тему 'Ўзбек оилаларда эгизак фарзандларни тарбиялашдаги ўзига хос психологик муаммолар'

Ўзбек оилаларда эгизак фарзандларни тарбиялашдаги ўзига хос психологик муаммолар Текст научной статьи по специальности «Языкознание и литературоведение»

CC BY
125
31
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
серилдизлик / сербутоқлик / урф-одат анъана / монозигота / дизигота / характер / multi-root / fertile / tradition / monozygote / dizygote / character

Аннотация научной статьи по языкознанию и литературоведению, автор научной работы — Ш. Тойирова

Мақолада ўзбек оилаларда тарбияланаётган эгизакларнинг ўзига хос психологик муаммолари ҳамда ота-оналари томонидан берилаётган эътиборнинг фарзандлари тарбиясига таъсири юзасидаги фикрлар мужассамлашган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Specific psychological problems of raising twins in uzbek families

The article discusses the psychological problems of the twins who are brought up in Uzbek families, and the impact of attention paid by their parents on the upbringing of their children.

Текст научной работы на тему «Ўзбек оилаларда эгизак фарзандларни тарбиялашдаги ўзига хос психологик муаммолар»

Узбек оилаларда эгизак фарзандларни тарбиялашдаги узига

хос психологик муаммолар

Ш.Тойирова, Бухоро давлат университети

Аннотация - Маколада узбек оилаларда тарбияланаётган эгизакларнинг узига хос психологик муаммолари х,амда ота-оналари томонидан берилаётган эътиборнинг фарзандлари тарбиясига таъсири юзасидаги фикрлар мужассамлашган.

Калит сузлар - серилдизлик, сербутоклик, урф-одат анъана, монозигота, дизигота, характер.

Specific psychological problems of raising twins in uzbek families

Sh.Toyirova, Bukhara state university

Abstract - The article discusses the psychological problems of the twins who are brought up in Uzbek families, and the impact of attention paid by their parents on the upbringing of their children.

Keywords - multi-root, fertile, tradition, monozygote, dizygote, character.

Шаркда оила кадим-кадимдан мукаддас кургон х,исобланиб келинган. Хусусан узбек оилаларнинг серилдизлик, сербутоклик хусу-сиятлари аввал кандай булса, х,озир х,ам бошкка миллат кишиларида худди шундай х,ам хдйрат, х,ам хурмат уйготган хусусият-лардир. Уларда вояга етаётган фарзандлар тарбияси бобо-бувилар хдмкорлигида амалга оширилиши узбек халкининг урф-одат анъаналарига айланган. Оиланинг узига хос хусусияти катталар томонидан одоб-ах,лок коидалари асосида тарбияни йуналтириб бориш ёш оила ва уларнинг вояга етаётган фарзандлари учун тарбия мактабини ярата-ди. Бирок оила ота-она ва эгизак фарзанд-ларидан ташкил топса ва уларнинг бобо бувилари булмаса унда уларнинг тарбияси борасидаги кийинчиликлар психологик муаммо сифатида юзага келади.

И.В.Бестужев-Лада "История твоих родителей" китобида оила мух,итида олиб бориладиган тарбиявий чоралар фарзанд-нинг келгусида уз оиласини куришига канчалик таъсир курсатгани ва бунда "10 йиллик оила мактаби"нинг бола шахсида шакллантиридаган оталик ва оналик вазифа-ларига иммунитет хусусиятларини баён этиб беради. Оилада ташкил этилган роллар таксимоти туфайли шахс уз ота-онасини

хдмиша ибрат ва намуна ифодаси сифатида кура олиши масалалари келтирилиб берила-ди.

В.В.Бойко оталик ва оналик вазифаларини бола олидида тугри бажариш учун зарур булган ижтимоий-психологик жихдтларини тах,лил этар экан, оталик ва оналик бола шахсининг тарбиясига таъсир этадиган унсурларини келтиради. Унинг бу борада махсус тузган "Болага нисбатан амалий муносабат", "Болага нисбатан миссий муносабат" тестлари ва бир катор психологик тавсиялари модификациялашти-рилган х,олда бошка миллат психолог олимлари томонидан кенг кулланилиб келинмокдаки, бу уз навбатида шу олим олиб борган ишининг накадар мух,имлигини ифодалаб беради.

Оилада ота онанинг бола тарбиясидаги вазифаларни уз олдига режалаштириб куйсада бирок уларнинг х,ар бирига кандай муносабатда булиши лозимлиги, бирини кунглини кутараман деб иккинчисига эътибор бермаётганлиги хусусидаги фикр-ларни эшитишининг узида муаммо юзага келишидан далолатдир. Жамиятимизнинг аксарият эгизаги бор оилаларда мана шунга ухшаш бир канча мисолларни учратиб коламиз. Психологлардан бири Галътон

"Опе^а! А|1 and СиКиге" Scientific-Methodical Joumal - (2) I/2020 ISSN 2181-063X

"Эгизакларнинг ухшашлиги ва фарклари бошка нарсаларга нисбатан узига кучлирок кизикиш уйготади." Айникса уларни тарбия-лаш масаласида ота оналар зиммасида катта маъсулият юклатилади. Ота оналар х,ар бир эгизак билан алох,ида шугулланишади хдттоки бошка кариндошларни хдмёрдамга чакиришади. Бундай вазиятларда эх,тиёткор булиш керак. Эгизакларимиз тугилганда биз уйладик кандай яхши икки томондан бувиси ва буваси кумаклашади. Вакт утиши билан биз шуни сездик бир томон Фотимани улугласа , иккинчи томон эса Зухрани ва улар уртасида ривожланиш билан боглик булган х,ар томонлама мусобака бошланди.

Эгизаклар оилада ёлгиз тугилган болалар-га караганда аклий фаолияти паст даражада булади дейишади, бу хдкикат деса х,ам булади. Лекин укишдаги кийинчиликлар билан купрок эгизаклар дуч келишади. Англия мактабларида утказилган тажриба-лар шуни курсатадики, эгизаклар берилган тестларни ёлгиз булган тенгкурларига нисба-тан ёмон ечади. Бу эгизагини йукотган болаларга тегишли эмас. Шундан тахмин айтилгангки эгизакларнинг айрим х,олатлари ижтимоий муносабат ва нуткга алокадор, уларнинг вербал аклий фаолиятининг ортга колиши билан боглик. Аммо булар жуда кам таъсири булади: яъна шуки купчилик эгизаклар тестларни ечаётганда узи билмаган таъсирга тушиб колади.

Автралия ва Б.Британия мактабларида эгизакларнинг узлаштириш даражаси хдкида суровлар утказилган. 1975 йидда Автралияда утказилган кенг суровлар натижасида 10 ёшли угил бола эгизаклар ёлгиз тугилган тенгкурларидан укиш ва ёзишдан жиддий ортга колар эканлар, камрок ортга колиш эса киз бола эгизакларда кузатилар экан. 14 ёшда эса киз болалар (угил болалардан ташкари) уз тенгкурларини ёлгиз тугилганларга етиб олишаркан. 70% дан купрок кизлар уша ёшда Автралия жамиятида яшаб колиш учун етарли укиш ва ёзиш кобилиятига эга булар-кан. Масалан газетани укишади ва тушини-шади. Угил болалрда эса бу курсатгич 40% ни ташкил этади. Бундан куриниб турибтики кизларнинг аклий салох,ияти угил болалар-

нинг акли салох,иятидан юкоридалигини курсатияпти. Купчилик болаларда тушуниш кобилияти ва узи укиган маълумотларини узлаштириш уртача даражани ташкил этар экан. Эгизакларнинг ярмидан куп кисми укишда оркага колади ва уларни шундай дейиш мумкин. Масалан "укишни билмай-ди" деган хулосага келишди. Англияда болаларнинг бошлангич даражасини аник-лаш учун ёрдам берувчи методика ишлаб чикилган. Бунга асосан укишни бошлаган ва кейинги давр укишдаги узгаришларни урганишга каратилган. Бу ерда факат охирги натижалар инобатга олинмайди балки бола-нинг бошлангич даражадан усишидан кандай узгаришларни текширилиб борилади. Агар бола бошида узининг тенгкурларидан оркага колса, урта боскичда бу яна ривожланади. 2000 йилда мактабга кабул килинган болалар ичидан 2,6% эгизак булган. Шу йили болалар уртасида суров утказилганда эгизак ва ёлгиз тугилган болалар утрасида фарк кам чикган. Эгизаклар укиш ва х,исоб китобда камрок оркада колади. Англияда утказилган тажри-балар, Австралиядаги утказилган тестларга караганда узига болаларни купрок тортган чунки утказилган тадкикотининг аксарияти-да психолог эгизаклар билан яккама якка шугилланишга муяссар булган. Бундай жараёнда ёлгиз тугилган болалар билан эгизаклар уртасида фарк деярли куринмай колади. Австралиядаги тажрибадаги шуни курсатадики угил бола эгизакларнинг асосий муаммоси эътиборсизлик ва жиззакилик Масалан: 14 ёшли эгизак угил болалар соатга караб соатни купрок хато айтган ва иккилик сонларни купайтиришда хатога йул куйган. Бу унинг ёмон кобилиятидан дарак бермай-ди, у узнинг диккатини туплай олмаслигидан тугри жавобни топишга хдракат килмаслиги, бу эса албатт укишга таъсир килади. ^ачон бола "почка" деган сузни "бочка" деб укиса бу унинг тугри укишига боглик унинг мазмуни эса иккинчи даражали х,исобланади. Бундай муаммолар купрок эгизакларда учрайди. Масалан: бола бирон бир сузни куриб уни уша узунликдаги бошка уша хдрфдан бошланадиган суз деб уйлайди. Албатта бундай х,олат х,ам ёлгиз тугилган

6o.a.apga ynpaMgu .eKHH 6y Kynpo; эгнзaк-.apga ynpa6 Typagu geMumagu y;HTyBHH Ba OTa OHa.ap. AMpuM 6o.a.ap xox 6y эгнзaк 6y.cHH xox e.FH3 TyrH.raH 6o.a.ap 6y.cHH y.ap axma y^magu. Bom;a 6o.a.apra эсa yKMm KaTTa khhhhhh^hk 6u.aH 6y.agH, nyHKH y.ap ;o.raH MaKTa6 ^aanapHH x,aM eMOH y3.amTHpagH. ByHgaM 6o.a.apHH y^mHu axmH y;HH o.MaMgu geraH aTaMa 6u.aH aTam MyMKMH эмaс. Y.ap x,aMMa $aH.apHH Kyn eKH KaM gapa^aga y3.amTHpraH .hkhh y;Hm 6yHgaM 3apap Kypagu. Bo.aHH y;HmHH axmH yKHH o.Mac.HrHHH aHH;.am ynyH aBBa. yma 6o.aHH y;Hm eKH y;HH o.Mac.HrHHH aHH;.am .O3HM. ByHgaM guarHocTHKaHH negaror Ba ncuxo.or eKH 6om;a MyTaxacuc yTKa3HmH MyMKHH. Arap 6o.aga gH;;aT 6y3H.HmH 6y.ca, yHHHr Ko6H^HaTHHH aHHK^am aHaga KHHHH^amagH, nyHKH myHH HHo6aTra oaum KepaKKH 6upoH 6up ape^MeTHK mhco.hh enumga a^nuM ^ao.uaT KepaK 6y.agu. ^o6H.HaTHHHr aHHK^amHHHr myHgaM yc.y6H-hm TonHm KepaKKH yHga gHKKaTra 6of.h; 6y.raH Ba 6om;a 6o.aHHHr MyaMMocu KypuHMacHH. Maca.aH renepaKTHB 6o.a myHgaM эгнзaккн y.ap 6upoH 6up mhco.hh yM.a6 KypMaM ^aBo6 6epagu. ^uarHOCTHKa MyaMMOCH 6om;a aHru caBO..apHH KyTapuma-gu. MyTaxacucra 6o.aHH $a;aT cuH^ga Ky3aTHm eTap.H 6y.MaMgH, Te3 Te3 yHH a.ox,uga Ky3aTHm KepaK 6y.agu. HeKMH 6h3 myHH KypaMH3KH эгнзaк.пapнннг 6upu eMOH-po; yKHMgu y3HHHHr aKacu eKH cHHr.HcHra KaparaHga 6yHH эca CHH^gomnapura OTa OHacura Tyrpu KypcaTHmHMH3 KepaK. Bona y3H 6H.MaraH x,o.ga 6up эгнзaк 6om;a эгнзaкнн ceH axmu y;HMaMcaH ge6 xa^a KH.Hmu MyMKHH. Bat3Hga MyaMMO 6om;a TOMOHgaH x,aM KypuHumu MyMKHH. Bu3ga MyaMMocu 6yMaraH эгнзaк 6u.aH KHHHHHH.HK.ap 6y.raH. HuMara yHH yKacuHH cuH^gaH o.u6 KeTaeTraH.apu, yKacura Hera 6om;ana MyHOca6aTga 6y.HmaeTraH.HrHHH, y HHMa aM6 um KH.gu Hera yHra yKacura yxma6 MyoMH.a KH.MaeTraH.HrHgaH xa^a 6y.HmagH. KynruHa OTa OHa.ap myHra yxmam MyaMMO.ap ro3acu-gaH x,en KHMra Mypo^aaT KH^umMaMgu eKH a.ox,uga ncuxo.orra 6opumagu 6upo; 6y MyaMMOHH MaKTa6 6u.aH x,a. KH.um Myx,HM-

po;. Arap OTa OHa.ap 6up Bapa; KH.Hmu KepaK 6y.aguraH pe^a.ap 6u.aH Ke.umca 6y.apHH aHHK 6up CHH^ga 6a^apHmHHHr Hno^H My;. ^Ha ncuxo.orHHHr эгнзaк.apнннг ^o.aTHHH aHH;.amga epgaM 6epa o.umHHH 6u.HmH KepaK.

YKHmHH pHBO^naHTHpum MyaMMOCH

эгнзaк.apнннг y3.apura 6a^o 6epum.apura Tatcup KH.agu. Bom.aHFHH MaKTa6garu y;Hm эгнзaкнннг aTpo^garu.ap 6u.aH 6up 6up.apu 6u.aH Myco6a;a.am.apura TypTKH 6y.agu. ByHga y.ap 6up CHH^ga yKuMgHMH e;MH ax,aMHaTH My;. Arap эгнзaк.apнннг 6up axmu yKHca 6yHH ^aMMa Kypagu, y3H ^aM .eKHH y;Hm Myco6a;ara acoc 6y.Mac.HrH KepaK. Эгнзaк.ap TymyHum.apu KepaK y.ap Укнmнн ypraHap экaн aHru Mat.yMOT.ap o.um ynyH HHTH.Hm.apu KepaK. Эгнзaк.ap 6u.aH y;H.-raH khto6hh My^OKaMa ;H.Hm My^HMgup. KuTo6garu Mya.H^HHHr My;oBacHHH, pacM-.apuHH y.apra KeMuHru 6y.aguraH ^oguca-.apHH 6u.HmHH pHBO^naHTHpum KepaK. Эгнзaк.apгa TymyHumu MyMKHH 6y.aguraH caBo..ap 6epHHr y.ap KHTo6 MaHocHHH TymyHHmaeTraH.HK.apHHH 6H.Hm.apH KepaK. khto6hh y;HMaM Ky3 rorypTHpu6 HH;Hm y.apra KeMuHpo; puBO^^aHagu. Bo.aga axmu y;Hm кo6н.нaтннн puBO^naHTupum кнMнн um x,Hco6.aHagH. Cu3ra 6uTTa эмac 6up Hena 6y.ca 6y MyaMMOHH ;aHgaM ^a. ;H.Hm MyMKHH. Укнтyвнн.ap OTa OHa.apra 6up HenTa Mac.a^aT.ap 6epumu MyMKHH .eKHH 6y 6up Hena 6o.a 6u.aH 6upgaHura myry..aHumra HMKOH 6epMaMgu. Укнmнн axmu 6H.MaMguraH 6o.a.ap ocoH TymKyH.HKKa TymHmagH. Y.ap y3.apHHHHr y;Hm yc.y6uHH Ba pHBO«.aHHm Te3.HK.apuHH 6a^o.amHH ypraHHm.apu KepaK. fflyHgaM ;h.h6 эгнзaк.ap MaKTa6garu y;Hmra Taep.am ynyH OTa OHa.ap кyMнgaгн-.apra эtтн6op 6epum.apu KepaK. Amhh 6y.HHKH 6o.aHHHr HyT;u axmu puBO^-.aHMaraH HyT;u eTap.H puBO^.aHca y Укнmнн эп.aM o.agu. Эгнзaк.apнн 6upoH 6up umHH 6hphhhh 6y.u6 ;H.Mac.HKKa, эгнзaгнгa 6oF.aHMaM Hm.amra ypraTHm KepaK. By y.apHH y;Hm кo6н.нaтннн Tonumra epgaM 6epagu. ^нккaтнн »aM.am ^aM ^yga Myx,HM .eKHH a^cycKH aTpo^garu.ap 6yHH ce3umMaM-gu. Эгнзaк.apнн KHTo6.ap 6u.aH TaHumTH-

ринг бу кизикарли эканини тушунишсин. Агар улар ота онаси китобни зав; билан укиётганлигини куришса муаммонинг ярми ечилган. Албатта ота онага иккита шух бола дан ташкари яна бир канча фарзандлари булса укишга вакт бормикан. Ота-она хар бир фарзанди билан алохида алохида шугулланишлари учун вакт етарлимикин? Албатта узбекларда бола тарбияси масала-сидаги муаммолар бир томонлама эмас. Ота-оналар фарзандларининг тунгичига асосий эътиборни бериб кейинги фарзандлари уларни хурмат килишлари ва уларнинг хатти-харакатлари асосида тарбияланиб борадилар. Бу оилада тугилиб вояга етаётган

эгизакларнинг хул; атвори турлича булсада катталарнинг тарбия масаласидаги асосий эътиборни тунгич фарзандларига каратиб кейингилари ундан урнак олишига кумак-лашади. Узбек оилаларда тарбияланиб келинаётган эгизакларнинг аксарияти кичик фарзанлар хаттоки эгизакларнинг кичиги каттасини хурмат килиши ота-оналар томонидан талаб этилади. Айрим эгизаклар оила даврасида очи; характерда булсаларда мактаб даргохида узларининг хулк-атвор-ларини намоён этишда озмунча чучийдилар. Сабаби оиладаги онанинг ёхуд отанинг фарзандларига булган муносабатдадир.

Фойдаланилган адабиётлар

[1] И.В.Бестужев-Лада, История твоих родителей, Москва, 2009

[2] Н.М.Зырянова, Близнецы, Москва, 2006

[3] Е.А.Сергиенко, Т.Б.Рязанова, Г.А.Виленская, А.В.Дозорцева, Развитие близнецов и особенности их воспитания, Москва, Институт психологии РАН, 2000

References

[1] И.В.Бестужев-Лада, История твоих родителей, Москва, 2009

[2] Н.М.Зырянова, Близнецы, Москва, 2006

[3] Е.А.Сергиенко, Т.Б.Рязанова, Г.А.Виленская, А.В.Дозорцева, Развитие близнецов и особенности их воспитания, Москва, Институт психологии РАН, 2000

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.