Научная статья на тему 'Ёшларнинг репродуктив хулқ–атворининг аҳоли такрор барпо бўлиш динамикасига таъсири'

Ёшларнинг репродуктив хулқ–атворининг аҳоли такрор барпо бўлиш динамикасига таъсири Текст научной статьи по специальности «Экономика и бизнес»

CC BY
276
49
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
аҳоли / ёшлар / репродуктив хулқ-атвор / ёшлар сиёсати / туғилиш / ўлим / оила / никоҳ / население / молодежь / репродуктивное поведение / молодежная поли- тика / рождаемость / смертность / семья / брак / the population / youth / reproductive behavior / youth / fertility / mortality / family / marriage

Аннотация научной статьи по экономике и бизнесу, автор научной работы — Ортиқова Дилором Абдурахимовна

Мақолада ёшларнинг мамлакат аҳолисининг таркор барпо бўлишдаги роли, уларнинг репродуктив хулқ-атвори, ундаги янги тенденциялар, ёшларнинг никоҳ ва оила каби азалий қадриятларга бўлган муносабати тўғрисида сўз юритилади.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

INFLUENCE OF YOUTH REPRODUCTIVE BEHAVIOR TO DEMOGRAPHIC SITUATION

There is revealed in the article role of youth in the population reproduction, examines new trends of reproductive behavior of youth, their attitude to such eternal values as marriage and family.

Текст научной работы на тему «Ёшларнинг репродуктив хулқ–атворининг аҳоли такрор барпо бўлиш динамикасига таъсири»

ОРТИКОВА Дилором Абдурахимовна,

Республика «Оила» илмий-амалий маркази бош илмий ходими, иктисод фанлари доктори

ЁШЛАРНИНГ РЕПРОДУКТИВ ХУЛК-АТВОРИНИНГ АДОЛИ ТАКРОР БАРПО БУЛИШ ДИНАМИКАСИГА ТАЪСИРИ

УДК: 312 (575.1)

ОРТИЦОВА Д.А. ЁШЛАРНИНГ РЕПРОДУКТИВ ХУЛЦ-АТВОРИНИНГ АЦОЛИ ТАКРОР БАРПО БУЛИШ ДИНАМИКАСИГА ТАЪСИРИ

Маколада ёшларнинг мамлакат ахолисининг таркор барпо булишдаги роли, уларнинг репродуктив хулк-атвори, ундаги янги тенденциялар, ёшларнинг никох ва оила каби азалий кадриятларга булган муносабати туFрисида суз юритилади.

Таянч иборалар: ахоли, ёшлар, репродуктив хулк-атвор, ёшлар сиёсати, тутилиш, улим, оила, никох.

АРТЫКОВА Д.А. ВЛИЯНИЕ РЕПРОДУКТИВНОГО ПОВЕДЕНИЯ МОЛОДЕЖИ НА ВОСПРОИЗВОДСТВО НАСЕЛЕНИЯ

В статье раскрывается роль молодежи в воспроизводстве населения страны, исследуются новые тенденции в репродуктивном поведении молодежи, их отношение к таким вечным ценностям как брак и семья.

Ключевые слова: население, молодежь, репродуктивное поведение, молодежная политика, рождаемость, смертность, семья, брак.

ARTYKOVA D.A. INFLUENCE OF YOUTH REPRODUCTIVE BEHAVIOR TO DEMOGRAPHIC SITUATION

There is revealed in the article role of youth in the population reproduction, examines new trends of reproductive behavior of youth, their attitude to such eternal values as marriage and family.

Keywords: the population, youth, reproductive behavior, youth, fertility, mortality, family, marriage.

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2017, 2

Ацоли цар цандай мамлакатнинг энг асосий бойлиги булиб цисобланади. Инсон жамиятнинг асосий ишлаб чицарувчи кучи булганлиги боис барча ижтимоий бойликларнинг яратувчиси цам булиб майдонга чицади. Шунинг учун цам ацоли сони, унинг таркиби ва бошца демографик хусусиятлари ицтисодий ва ижтимоий тарацциётга таъсир курсатувчи асосий омиллар-дан саналади.

Узбекистонда ахоли сони 2016 йилнинг 1 январь холатига кура 31,6 миллион кишини ташкил этди. Республика ахолисининг 1/3 кисмини ёшлар (14-30 ёшдагилар) ташкил этиши унинг ёш таркибининг узига хос асосий хусусиятларидан бири булиб хисобланади.

Ёшлар илмий изланишларнинг объекти сифатида турли фанлар вакиллари, жумладан социологлар, демографлар, иктисодчилар, тиббиёт вакиллари томонидан урганилади. Ёшлар узига хос ижтимоий гурух сифатида жамиятнинг сиёсий, иктисодий ва ижтимоий хаёт фаолиятида мухим роль уйнайдилар.

Социологлар ёшларни ижтимоийлашиш боскичини утаётган, таълим олиш билан банд булган, кейинчалик эса маълум бир маълу-мот, касб ва малакага эга булиб, маданий ва бошка ижтимоий функцияларни узлаштирган кишиларнинг бир авлоди сифатида тавсиф-лайдилар. Ёшлар узига хос манфаатлар ва кадриятлар эгаси булиб, мамлакат ижтимоий тизими тараккиётига сезиларли даражада таъсир курсатадилар. Айнан ахолининг маз-кур гурухи келгусида мамлакатнинг тарак,к,иёт жараёнини белгиловчи куч сифатида май-донга чикади.

Демография фани эса уларни ахолининг ёш тавсифига кура ажратиб курсатиладиган гурух сифатида таърифлайди. Узбекистон Республикасининг 2016 йил 14 сентябрдан кучга кирган «Ёшларга оид давлат сиёсати туFрисида»ги конунига кура «ёшлар (ёш фукаролар) - ун турт ёшга тулган ва уттиз ёшдан ошмаган шахслар»дир (3-модда). Таъ-кидлаш жоизки, турли мамлакатларда ёшлар гурухини ажратиб курсатишга турлича ёнда-шилади. Масалан, тарб илмий адабиётларида ёшлар гурухига 15-20 ёшдаги шахслар киради, деган ёндашувлар мавжуд.

Хозирги вактда Узбекистонда 14-30 ёшда булганлар 10,2 млн кишини ташкил этади. Улардан 5,2 млни - эркаклар, 5,0 млни - аёл-лардир. Ёшларнинг 49,4%и шахарларда, 50,6%и кишлок жойларида яшайди. Охирги 15 йил давомида уларнинг сони 2,2 миллион кишига ошди, яъни бу умумий усиш кур-саткичининг 32%ини ташкил этди. Узбекистонда ёшларга оид давлат сиёсати ишлаб чикилган булиб, у давлат томонидан амалга ошириладиган, ёшларни интеллектуал, ижо-дий салохиятини ривожлантириш ва ижти-моийлашуви учун шарт-шароитлар яратишни кузда тутувчи ижтимоий-иктисодий, ташки-лий ва хукукий чора-тадбирларни уз ичига олади. Табиатига кура ёш авлод ахолининг такрор барпо булиш жараёнида фаол ишти-рок этади. Маълумки, ахолининг такрор барпо булиши доимий авлодлар алмашину-вини ифодалайди. Мазкур жараён туFилиш ва улим курсаткичлари билан ботлик жараён булиб, унинг натижасида олдинги авлод урнини кейинги авлод эгаллайди.

Тутилиш асосий демографик жараён булиб, ахолининг такрор барпо булишининг харак-терини белгилайди ва унинг сони узгариш динамикасига сезиларли таъсир курсатади. Мазкур курсаткич репродуктив хулк-атвор-нинг натижаси булиб, туFруклар умумий сонини ифодалайди. Бундан келиб чикадики, репродуктив хулк,-атворнинг кандай эканлиги оиладаги болалар сони ва туFилиш даража-сини белгилайди. Шу уринда таъкидлаш керакки, охирги ун йилликларда республи-када ахолининг такрор барпо булиш жара-ёнларида сезиларли узгаришлар содир булди. Хозирда Узбекистон туFилишнинг юкори параметрлари кайд этилган даврдан утиб, туFилиш ва улим курсаткичларининг нисба-тан пасайиш тенденциялари кузатилаётган

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2017, 2

даврга етиб келганлигини куриш мумкин. Шу уринда таъкидлаш керакки, тутилишнинг йил-лик курсаткичлари улим курсаткичларидан 4,0-4,2 баробар юкори булиб, бу республи-канинг юкори демографик салохиятига эга эканлигидан дарак беради1.

Ахолисининг 1/3 кисмини ёшлар ташкил этадиган Узбекистонда ахолининг таркор барпо булиш динамикаси айнан мазкур ижтимоий-демографик гурухнинг репродук-тив хулк-атвори билан белгиланади. Шу боис Хам ёшларнинг репродуктив хулк,-атворини урганиш долзарб масалалардан бири булиб Хисобланади. Демографик тараккиётнинг назарий ва услубий масалаларига баFиш-ланган тадкикотларда репродуктив хулк-ат-ворни урганишга алохида эътибор карати-лади.

Социологлар репродуктив хулк-атворни ижтимоий хулк-атворнинг бир тури деб Хисоблайдилар. Уни амалга оширишда киши-ларнинг шахсий индивидуал эхтиёжларидан ташкари, этник, диний карашлар, турли ижтимоий гурухлар ва ахоли катламларининг узига хос хулк-атворлари хам намоён бу-лади2.

Демография фанида эса репродуктив хулк,-атвор «никохда ёки никохдан ташкари фар-занд тутиш ёки тутишдан воз кечишда намоён буладиган хатти-харакатлар ва муносабатлар тизими»3, деб таърифланади. Бундай таъриф 1970-йилларнинг бошида россиялик демограф В.А.Борисов томонидан берилган. Кейинчалик мазкур олим бир катор демо-графлар билан репродуктив хулк-атвор наза-риясини ишлаб чикиб, муаммонинг турли жихатлари, жумладан, тутилиш динамикасини белгилашда контрацептик воситалар ва абортларнинг роли, фарзандга булган эхтиёж-нинг ижтимоий характери, оилада болаларга булган эхтиёжнинг пасайиш сабаблари,

1 Максакова Л.П. Демографический и миграционный потенциал Узбекистана. // Журнал «Народонаселение», 2016, № 1. -С. 84

2 Талалаева Г. Социальная демография. http://www. gumer.info/bibliotek_Buks/Sociolog/talal/05.php

3 Практическая демография. / Под редакцией Л.Л.Рыбаковского. - М.: ЦСП, 2005. -С. 76.

репродуктив мойиллик, репродуктив хулк-атвори курсаткичи сифатида оилада болалар сони (идеал, кутилган, хохишга мос келади-ган) ва бошк,а муаммолар билан ботлик, маса-лаларни тадкик этган. Фарзанд куришга булган эхтиёж репродуктив хулк-атворнинг энг мухим ташкил этувчиларидан булиб, у асосан шахснинг ижтимоийлашуви билан боFл и к шарт-шароитлар, хаётий тажриба, ота-она оиласида хукм сурган кадриятлар, олдинги авлодларнинг репродуктив хулк-атвори меъёрлари таъсирида шаклланади. Шахс одатда уз оиласида фарзандлар сонини белгилашда у хаёт кечираётган жамиятда, ёки у узини мансуб деб билган катта ёки кичик ижтимоий гурухларда кабул килинган меъёр-лардан келиб чикади.

Узбекистонда ахолининг катта кисмини ёшлар ташкил этганлиги боис хам келгусида демографик тараккиёт, инсон ресурслари-нинг такрор барпо булиш динамикаси асосан ушбу ижтимоий-демографик гурухнинг репродуктив хулк-атвори, ёш оилаларнинг баркарорлик даражаси билан белгиланади. Шунинг учун хам ёшларнинг репродуктив хулк-атворини, уларнинг оила ва оилавий кадриятларга булган муносабатини урганиш мухим ва долзарб масалалардан саналади.

Оила жамиятнинг энг асосий бутини булиб, репродуктив, иктисодий ва психологик функ-цияларни бажаради. Айнан оила ёш авлод усиб, ултайиб, ижтимоий макомга эга булиш учун асос яратиб берадиган макон хисобланади. Ота-оналар хаётининг хар бир жабхасида тупланадиган тажрибаси айнан шу маконда фарзандларга утади. Оила ахолини факат биологик жихатдан такрор барпо булишидагина эмас, жамиятнинг хар бир аъзосининг маънавий ва ахлокий жихатдан хам камолотга эришишида бош ролни уйнайди, дейилса хато булмайди. Республикада утказилган куп сонли ижтимоий тадкикотларнинг натижалари мамлакат ахолиси оилага хар бир инсон хаётининг энг асосий кадрияти сифатида карашини кур-сатади. Шунинг учун хам бу ерда оила-никох муносабатлари анча мустахкам булиб, бу хусусияти билан республикамиз бошк,а, оила-

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2017, 2

нинг кадр-киммати анча тушиб кетаётган купчилик мамлакатлардан ажралиб туради. Тахлиллар шуни курсатадики, 2000-2010 йил-лар оралиFида руйхатга олинган никохлар сони 1,7 мартага ошган, ажралишлар сони эса 1,1 мартага камайган. Бу даврда ажралишлар даражаси 0,8 промилледан 0,6 про-миллега пасайган. Охирги беш йилликда республикамизда мазкур тенденциялар бир мунча узгариб, ажралишлар даражаси 0,9 промиллени ташкил этгани билан, бу курсат-кич дунё буйича энг паст курсаткичлардан саналади.

Таъкидлаш жоизки, оиланинг келажакдаги демографик салохияти, унда хаёт фаолиятини ташкил этиш шароитлари куп жихатдан ёшларнинг никох, оилавий хаёт, фарзанд куришга булган иштиёк,и ва эхтиёжи билан бевосита боFлик хисобланади. Шу боис ёшларнинг оила куриш, оила ва оилавий кадриятларга булган муносабати илмий тадкикотларнинг предмети сифатида мухим ахамият касб этади.

Узбекистонда оилани ижтимоий институт сифатида мустахкамлаш, она ва бола сало-матлигини яхшилаш, усиб келаётган ёш авлодда ижобий репродуктив хулк-атворнинг шаклланишига мухим таъсир курсатадиган соFлом турмуш тарзини тарFиб килишга йуналтирилган давлат сиёсати олиб борил-мокда. Тадкикотлар натижалари республика ахолиси, шу жумладан ёшлар оилани одоб-ахлок ва тарбиянинг асоси сифатидаги ролини алохида эътироф этишини курсат-мокда. Ахолининг асосий кисми, шулар катори ёшлар хам кишилар оила куриш ва фарзанд куриш, авлодлар давомийлигини таъминлаш учун оила курадилар, деб хисоблайди. Бундай фикрлар республика ахолисининг аксарияти никохни унинг туб маъносида тушуниши ва кабул килишини курсатади. Бу эса мамлакат ахолисининг турмуш тарзида оиланинг алохида урин эгалла-шидан далолат беради.

Шу уринда таъкидлаш керакки, фарзанд куришга булган эхтиёж репродуктив хулк-атворни амалга оширишга таъсир этувчи асосий омиллардан бири хисобланади. Бундай

эхтиёж эса уз навбатида шахс учун мухим булган кадриятлар ва ижтимоий меъёрларга боFлик булиб, уни амалга ошириш имкони-ятлари аксарият холларда кишиларнинг турмуш шароитлари билан белгиланади. Таъкидлаш жоизки, оиладаги фарзандлар сони, репродуктив майл, фарзанд куришга булган эхтиёж инсон учун мухим булган кадриятлар, эхтиёжлар таркибида алохида урин эгал-лайди.

Жахон микёсида кечаётган тенденция-ларга назар солинадиган булса, жуда куп мамлакатларда мана шундай кадриятлар ва эхтиёжлар таркибида, жумладан, фарзанд куриш, оилада уларнинг сонини белгилаш борасида хам жиддий узгаришлар содир булаётганлигини кузатиш мумкин. Хорижий илмий адабиётларда туFилиш

курсаткичларининг кискараётганлигини кишиларда фарзанд куришга булган эхтиёжнинг камайиб бораётганлиги, фарзанд-дек бир неъматнинг кадри тушиб кетаётган-лиги билан изохловчи фикрлар куп келти-рилган1.

Узбекистондаги холат эса умумжахон тен-денцияларидан жиддий фарк килади. Кей-инги йилларда республикада туFилиш курсаткичларининг бир мунча пасайганлиги ва оилаларда фарзандлар сонининг камая-ётганлиги кузга ташланса-да, бу жараённи фарзанд куришдек бир кадриятнинг урни пасайиб бораётганлиги билан изохлаш мумкин эмас. Чунки узбек халки тарихан бола-жон халк саналган ва фарзанд куриш, уни етук инсон килиб тарбиялаш Узбек оилала-рида энг асосий кадриятлар к,аторида турган ва хозир хам шундай деб ишонч билан айтиш мумкин. Республикада ахолининг репродуктив майлини урганиш борасида утказилган социологик тадкикотлар натижаларидан бу борада маълум узгаришлар содир бул-ганлигини куриш мумкин. Агар бундан 15-20 йил мукаддам ахолининг катта кисми куп

1 Антонов А.И. Снижение репродуктивных установок и ориентаций российского населения в 19902007 годы. [Электронный ресурс]// Демографические исследования. 2008. №7. URL: http://demographia. net/snizhenie-reproduktivnyh-ustanovok-i-orientaciy-rossiyskogo-naseleniya-v-1991-2007-gody)

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2017, 2

болалиликни маъкул курган булса, хозирги кунда асосан фарзандлар сони 2-3 та булган оилани афзал курувчилар сони купайган1.

Ахолининг такрор барпо булишида ёшлар-нинг ролини хисобга олган холда утказилган ижтимоий тадкикотлар натижалари ахоли-нинг мазкур гурухига мансуб булганларнинг купчилиги оилада асосан иккитадан турт нафаргача фарзанд булиши керак, деган фикрда эканлигини курсатди. Республика «Оила» илмий-амалий маркази томонидан Андижон, К,ашкадарё, Хоразм ва Самарканд вилоятларида утказилган ижтимоий суровда иштирок этган ёшларнинг (17-30 ёш) 34,5 фоизи уз оиласида икки, 22,0 фоизи уч, 28,1 фоизи турт нафардан фарзанд булишини исташини айтган. Утказилган тадкикотлар натижалари хозирги кун ёшларининг оилада фарзандлар сонини белгилашга булган муно-сабати бундан 20-25 йил аввалги ёшларнинг муносабатидан анча фарк килишини курсатди. Бундай холат республикада фарзанд туFилиши ва оилада улар нечта булишини белгилаш хамда тартибга солиб туриш ама-лиётини куллаш жараёни бошланганлигидан далолат беради.

Ёшларнинг репродуктив хулк,-атвори бора-сида кечаётган умумжахон тенденцияларини Хисобга олган холда, демографик сиёсат мам-лакат ёшларида нафакат фарзанд куришга булган мавжуд эхтиёжни амалга ошириш, балки келгуси давр ёшларида хам шундай эхтиёжни саклаб колиш учун шароитлар яра-тиб беришга каратилиши максадга мувофик булади. Бунда оилаларда фарзандлар сони 2-3 нафардан кам булмаслигига эътибор каратиш зарур булади. Яна бу борада алохида эътиборга лойик бир масала борки, у хам булса оиланинг сифат жихатдан ривожлани-шини таъминлаш масаласидир. Барча оилаларда сотлом турмуш тарзини шакллантириш, оила аъзолари, айникса аёлларнинг маълу-мот даражасини янада ошириш, фарзандлар-нинг со^ом усиши учун барча шароитларни яратиш мазкур масалани хал этишда алохида ахамият касб этади.

Мана шундай вазифаларни амалга ошириш ахолининг такрор барпо булишини таъминлаш баробарида, унинг сифат жихатдан Хам такомиллашиб боришига хизмат килади.

Адабиётлар:

1. Антонов А.И. Снижение репродуктивных установок и ориентаций российского населения в 1990-2007 годы. // «Демографические исследования», 2008, №7. URL: http:// demographia.net/snizhenie-reproduktivnyh-ustanovok-i-orientaciy-rossiyskogo-naseleniya-v-1991-2007-gody).

2. Практическая демография. / Под редакцией Л.Л. Рыбаковского. - М.: ЦСП, 2005.

3. Максакова Л.П. Демографический и миграционный потенциал Узбекистана. // «Народонаселение», 2016, № 1. -С. 83-89.

4. Максакова Л.П., Мамадалиева Х.Х. Узбекистан: современные демографические тенденции. ДЕМОСКОП Weekly/№617-618, 2014 год 3-16 ноября.

5. Талалаева Г. Социальная демография. http://www.gumer.info/bibliotek_Buks/ Sociolog/talal/05.php

1 Максакова Л.П., Мамадалиева Х.Х. Узбекистан: современные демографические тенденции. ДЕМОСКОП Weekly/№617-618, 2014 год 3-16 ноября.

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2017, 2

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.