Научная статья на тему 'Эгизаклар ривожланиш босқичларидаги ўзига хос психологик хусусиятлар'

Эгизаклар ривожланиш босқичларидаги ўзига хос психологик хусусиятлар Текст научной статьи по специальности «Психологические науки»

CC BY
523
18
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Журнал
Oriental Art and Culture
Ключевые слова
монозигота / дизигота / компенсациялаш / идентификациялаш / примитив синпрактик / популяция / monozygote / diagram / compensation / identification / primitive syntactic / population

Аннотация научной статьи по психологическим наукам, автор научной работы — Л. Тойирова

Мақолада эгизаклар ривожланишидаги ўзига хос психологик муаммолари ҳамда шахслараро муносабат жараенида кузатиладиган айрим жараёнларнинг психологик хусусиятлари кетлириб ўтилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Characteristic psychological features of the twins' developmental stages

The article addresses the specific psychological problems of twins development and the psychological characteristics of certain processes that occur during interpersonal relationships.

Текст научной работы на тему «Эгизаклар ривожланиш босқичларидаги ўзига хос психологик хусусиятлар»

Эгизаклар ривожланиш боскичларидаги узига хос психологик

хусусиятлар

Л.Тойирова, Халцаро ислом академияси

Аннотация - Маколада эгизаклар ривожланишидаги узига хос психологик муаммолари х,амда шахслараро муносабат жараенида кузатиладиган айрим жараёнларнинг психологик хусусиятлари кетлириб утилган.

Калит сузлар - монозигота, дизигота, компенсациялаш, идентификациялаш, примитив синпрактик , популяция.

Characteristic psychological features of the twins' developmental

stages

L.Toyirova, International islamic academy

Abstract - The article addresses the specific psychological problems of twins development and the psychological characteristics of certain processes that occur during interpersonal relationships.

Keywords - monozygote, diagram, compensation, identification, primitive syntactic, population.

Биз купинча ривожланиш деганда биологик, ижтимоий, психологик ёндашувлар асосидаги таъмойилларни куздан кечирамиз-ки бу жараёнлар асосида шахснинг ривожланиш боскичларидаги узига хос хусусият-ларини эътироф этиб борамиз. Айникса эгизакларнинг ижтимоий хдетга мослашиш-лари ва бир бирларини куллаб туришлари оила мухитига богликлиги билан изохлана-ди. Ота-оналар х,ар бир эгизак билан алох,ида шугулланишади хдттоки бошка кариндош-ларни хдмёрдамга чакиришади. Бундай вазиятларда эх,тиёткор булиш керак.

Эгизакларнинг ривожланиш ва хаёт шароитлари узига хос булса ва узигагина тегишли булган конуниятлари булса, эгизаклар репрезентатив умумий популяциянинг танламаси булишдан тухтайдилар ва умумий конуниятларни урганиш учун уларни куллаб булмайди. Келтирилган икки вазифага эгизакларнинг хаёти билан боглик булган учинчи вазифани хам киритиш мумкин. Ута компенсациялаш эгизаги билан узини идентификациялаш ёки бирлик сифатидаги жуфтликлар шахсий идентикликнинг йуколишига олиб келиб, болаликда хам катта

булганда хам ижтимоий адаптацияни кийинлаштирувчи шахслилик сифатлари-нинг шакилланишига сабаб булиши мумкин. Бундан ташкари Р.Заззо сунгра А.Р.Лурия томонидан келтирилган эгизаклар нутк ривожланишининг хусусиятлари аникрок айтганда примитив синпрактик нуткнинг ривожланиши умумий интеллектуал ривож-ланишдан ортда колишга олиб келиши мумкин. Шунинг учун хам эгизаклар жуфтликларининг узига хос психологик характеристикаларини урганиш эгизак болалари булган ота-оналарни консултация килиш учун мухимдир.[1]

Эгизакларни эгизак булмаганлар билан солиштириш хам ёрдамчи метод булиб, эгизаклар ва эгизак булмаганлар уртасидаги фаркларни аниклашга каратилгандир. Агар эгизаклар ва бошка одамлар уртасида фарклар мавжуд булмаса эгизаклар методи-нинг маълумотлари бутун популяция учун кулланилиши мумкин булади. Эгизаклар методининг максади нафакат эгизаклар танламаси балки барча популяциялар учун куллаш мумкин булган маълумотларни олишдан иборатдир. Эгизаклар методидан

"Опе^а! А|1 and СиКиге" Scientific-Methodical Joumal - (2) I/2020 ISSN 2181-063X

олинган хулосалар ёлгиз тугилган болаларга нисбатан хам адолатли булиши учун эгизак-лар ва эгизак булмаганлар уртасидаги систематик фаркларни хисобга олиш лозимдир. Эгизаклар ва ёлгиз тугилганлар урасидаги асосий фарклар ривожланишнинг эрта даврлари билан богликдир. Эгизаклар купинча вактидан эрта тугилади, уларда ривожланишнинг тугма бузилишлари кузатилади, уларнинг вазни узи тугилган болаларникига нисбатан камрок булади. Улик тугилган болалар ва болалигида улган болалар эгизакларнинг холатларида куп учрайди. Уртача кичик ёшдаги эгизакларнинг интеллекти ёлгиз тугилган тенгдош-ларидан пастрок булади уларда аклий ривожланишдан ортда колишга мойиллик юкорирок булади. Эгизаклик ва эгизаклар буйича таникли тадкикотчи Рене Заззонинг маълумотларига кура эгизакларда интеллект коифисентининг урта даражаси урта популяциядан 7 баллга камрокдир. Купинча эгизакларда вербал кобилятларнинг пастлиги кузатилади. илк болаликда эгизаклари улган болалар ёлгиз тугилган болалар билан солиштирилганда когнитив ривожланиш-даги фарклар аникланмаган. Бу маълумотлар шундан далолат берадики эгизакларда интеллектнинг пасайиши нафака эмбрионал ва тугрук давридаги кийинчиликлар эгизак-ларни жуфт сифатида тарбиялашнинг хусусиятлари билан хам боглик экан. Биринчидан эгизаклар тугилганидан сунг оиланинг юкламалари купайиб ота-оналарда бола билан ривожлантирувчи машгулотлар олиб бориш учун кам вакт колади. Иккинчидан, биргаликда усаётган эгизак-лари узига хос ижтимоий гурух булиб, ташки мухит билан ахборот алмашиш эхтиёжига эга булмайдилар. Эгизакларнинг бир бирига бундай богланиши "эгизаклик вазияти" деб аталади ва бу уларнинг ривожланишдан ортда колишига олиб келади. Маслан уларда узига хос тил юзага келиб улар нутк ривожланишидан ортда коладилар. Бу холат купинча монозиготали эгизаклар учун хосдир.

Х,озирги кунда эгизакларнинг ривожлани-ши, уларнинг муносабатлари айникса

усмирлик даврида уз тенгкурлари билан муносабатларини урганадиган тажрибалар кам утказишади. ^уйидаги психологларнинг ишлари В.С.Мухина, Т.В.Марозова, Н.М.Зиринова, П.Миттерлар, Ф.Фримен, С.Скорр ва жуда куп усмирлар психологияси билан шугилланган бирок кичик мактаб ёши билан чегараланиб колишган.[2] Ишнинг мух,имлиги янги маълумотнинг кераклиги билан асосланади, айнан мактаб психология-сида эгизакларнинг усмирлик даврида ривожланишга оид маълумотлар керак. Бунинг натижасида психологлар кандай болаларни баркамол килиб тарбиялаш ёхуд психологик саломатлиги кийинчиликларга учрамокда. Статистик маълумотларга караганда эгизаклар ва уларнинг тенгкур-ларига х,ар хил типдаги шахслар йуналишлар хосдир. Фарк шундан иборатки эгизаклар учун айнан бир шахсга йуналтирилган кучлирок булса, иккинчисида муносабат-ларга йуналтирилган жараён кучлирокдир. Шуни х,ам алох,ида таъкидлаш керакки муаммога йуналтирилган х,олатлар эгизакларда учраб туради. Эгизаклар учун усмир-лик даврида "Мен кимман" деган саволга жавоб бериш мух,имдир. Аммо улар буни х,ар хил килади, айримлари узига, истакларига, х,иссиётларига, ички кечинмаларига кулок соладилар, айримлари эса уз тенгкурлари билан янги муносабатлар урнатишга хдракат килишади ва бу оркали узини ва бошкаларни тушунишни хдракат килади. Купчилик усмирлар узининг шахслилик хусусияти оркали шу даврда узини кучлирок ургана бошлайди. Эгизакларнинг шахслараро муносабатлари куйидаги омиллар асосида белгилаб беради. Мослашувчанлик курсат-кичи буйича, шу аникландики шахслараро муносабатларда купрок мослашувчанлик бу эгизак булмаган кондош ака сингиллар камрок мослашувчанлик эса оилада ёлгиз булган болалар, энг кам мослашувчанлик эса эгизакларда кузатилган. Бундан шу куринадики, айнан эгизакларга ота-онаси, педагоглар ва психологлар томонидан мослашишлари учун ёрдам керак.

Узини кабул килиши курсатгичи буйича, аникландики энг паст курсатгич эгизакларда

Ky3aTH.agu, энг roKopu KypcaTrHH эса эгнзaк Gy.MaraH aKa cuHru..apga Ky3aTH.agu. ypTaHa KypcaTrHH эсa e.FH3 Go.a.apga Ky3aTH.raH. Y3ra.apHH KaGy. KH.Mac.HK KypcaTrHHH GyHHHa, aHHK^aHgHKH aHHaH my KypcaTrHH эгнзaк.apga HopMaga Ko.raH hkkh rypyxra KaparaHga roKopu. ypTaHa KypcaTrHH эca эгнзaк Gy.MaraH aKa cHHru..apra Ky3aTH.agu, энг nacT KypcaTrHH эca ou.aga e.FH3 Gy.raH Go.a.apga Ky3aTH.agu. y3ra.apHH KaGy. KH.Hm KypcaTrHHH GyHHHa, энг nacT KypcaTrHH эгнзaк.apga Ky3aTH.agu, ypTaHa KypcaTrHH эca эгнзaк Gy.MaraH KOHgom aKa-cuHru..apga Ky3aTH.agu, roKopu KypcaTrHH эca ou.aga e.FH3 Gy.raH ycMup.apga Ky3aTH.agu. Эмoцнoнa. gucKaM^opg KypcaT-khhh GyHHHa, энг nacT KypcaTrHH эca ou.aga e.FH3 Gy.raH Go.a.apga Ky3aTH.raH Gy.ca ypTaHa KypcaTrHH эгнзaк.apga Ky3aTH.raH, энг roKopu KypcaTrHH эгнзaк Gy.MaraH KOHgom aKa-cHHru..apra Ky3aTH.raH. Y3hhh TamKH GomKapum KypcaTrHHH GyHHHa, энг KaM KypcaTrHH ou.aga e.FH3 Gy.raH Go.a.apga Ky3aTH.agu. Eup xh. KypcaTrHH эca эгнзaк-.apga Ba эгнзaк Gy.MaraH KOHgom aKa-cuHru..apga Ky3aTH.raH. ^OMHHaHT Gy.um KypcaTrHHH GyHHHa, энг nacT KypcaTrHH ou.aga e.FH3 Gy.raH ycMup Go.a.apga Ky3aTH.agu, Gup xh. KypcaTrHH эca эгнзaк Gy.MaraH KOHgom aKa-cuHru..ap Ba эгнзaк-.apga Ky3aTH.agu. Эcкaпнзмa exyg xaKHKaT-gaH KeTum KypcaTrHHH GyHHHa энг nacT KypcaTrHH эгнзaк.apga Ky3aTH.agu, GyHgaH my KypuHaguKH aHHaH my KypcaTrHH GyHHHa эгнзaк.apгa epgaM Gepum KepaK.

O.hG Gopu.raH KynraHa Ta^puGa Mat.yMOT.apra Kypa ycMup эгнзaк.apнннг TeHrKypu Gu.aH maxc.apapo MyHocaGaT.apu Ma3MyHH ycMup эгнзaк Gy.MaraH.apHHHr maxc.apapo MyHocaGaT.apu Ma3MyHHgaH ^apK KH.agu. Ey $apK.ap myHga KypuHaguKH эгнзaк.ap yHyH энг nacT KypcaTrHH atHH y3HHH hhkh Ha3opaT KH.um, y3HHH KaGy. KH.um gapa^acuHHHr nacT.Hru Ba GomKa.ap GomKa ycMup.apra HucGaTaH nacT. Y.ap yHyH MyaMMora HyHa.THpu.raH maxc Ba MyaMMO-gaH Te3poK KoHum Ba roKopu Tou^a y3HHH эмoцнoнa. .hckom^op. xhc KH.um xaM xocgup. Ey.apHHHr xaMMacu y.apHHHr

TeHrKyp.apu Gu.aH MyHocaGaT.apga KaMpoK Moc.amyBHaH Gy.Hmagu, Gy myHgaH ga.o.aT GepaguKH y.apra GomKa.apra HucGaTaH oTa oHa.ap, ncuxo.or.ap, h^thmohh negaror.ap ToMoHugaH KynpoK эtтнGop Ba epgaMra MyxTo«. Эгнзaк.apga TeHrKyp.apu Gu.aH MyHocaGaT.apga Moc.amyBHaH.HKHH puBo«-.aHTupum yHyH, aTpo$ MyxHT Gu.aH axmu My.oKoT ypHaTumu Ba GapKaMo. puBo«-.aHumu yHyH a.oxuga gacTyp.ap um.aG HHKum KepaK. YcMup.HK gaBpuga yKum Gu.aH Gof.hk MyaMMo.ap KeHuHru ypuHra Tymagu HyHKH GyHgaH BaKT эгнзaк.ap ypTacugaru MyHocaGaT.apHHHr энг ho3hk naHTH xucoG-.aHagu. Y3ura Ba aTpo^garu.apra Gy.raH MyHocaGaT.apuHHHr y3rapumu ^ap Gup эгнзaк ^y^THHHHr y3H maxc cu^aTHga TymyHHm Ta.aGu By^ygra Ke.agu, эгнзaгн Ba GomKa HHcoH.apgaH ^apK KH.yBHH cu^aT.apuHHHr Gop.urugaH. ®y^T.HK HHuga y3 cu^aT.apuHH TatKHg.am тeнgeнцнacн naHgo Gy.agu: ypym, x,ap xh. khhhm, Gup GupugaH ro3 yrupum. Ammo MoHo3uroTa эгнзaк.apнga y3apo GoF.HK.HK Ko.agH, y TycaTgaH aHpH.HKga KypuHagu 18-20 emapga MoHo3uroTa эгнзaк.apн aHa KaHgaHgup Gup.amumra

HHTH.Hmagu. ^H3uroTa.H эгнзaк.apн y3 HaBGaTHga ycMHp.HK gaBpHga GHp GHpHgaH y3oK.amumra ypuHagu. TagKHKoTHH.apHHHr Ta^puGa.ap HaTH^acuga 130 coaT cap^.aHgu-.ap, .eKHH эгнзaк.ap ou.acuga Gy coaT.ap ycumu MyMKHH. KynHH.HK эгнзaкн Gop oTa oHa.ap yH Ba3H$acu MyaMMocuHH y3.apu Gup Hapca.apHH yH.aG TonuG ^a. KH.um.apu KepaK Gy.anTH. OTa oHa.ap эгнзaк ^ap3aHg-.apu yHyH gapc KH.umu yHyH Maxcyc ^oh a^paTum.apu, yHH KepaK.u «Hx.o3.ap Gu.aH Ty.gupum.apH .o3hm. Arap эгнзaк.ap Gup xoHaga TypHmca y.apra KHHHH Gy.HmH MyMKHH.

Эгнзaк Go.a.apga Matcy.aTHH TapGua.aHr. Эгнзaк.apнн xap KyH KH.HHraH yH um.apu Ba Ga«apraH um.apuHH MaKTaHr Ba coBFa.ap GepuHr. Y.apHHHr cyMKacuHH, ga^TapuHH Ba MaKTaG aH«oM.apuHH capaM«oH caK.am-.apHra ypraTHHr.

Эгнзaк.apннгнзнннг xap xh. kogh.hat эгacн экaн.нгннн TaH o.HHr. X,aTTo эгнзaк-.apHHHr y3.apuga xaM 3au$ ToMoH.apu Gop.

Уларнинг бажарган ишларини таккосламас-ликка харакат килиш керак. Эгизакларнинг сони купайиши натижасида укитувчилар ва таълим сохасида ишлаётган мутахасислар эгизакларнинг ижтимоий ва психологик ривожланишида куйдагиларни инобатга олишлари керак. Мактабда эгизакларнинг бир бирларига каттик богликлигини хурмат килиш керак ва албатта хар бирида буюк кобилият ривожланиши учун шароит яратиш керак. Эгизакларнинг психологик холатлари-ни билиш зарур, айникса бир тухумли ва хар хил тухумли эгизакларни ажрата олиш керак. Мактабда ишлайдиганлар эгизакларнинг хар бири алохида шахслигини тушуниш улар-нинг кобилиятини аниклашга ва ривож-лантиришга хизмат килиши мумкин. Укитувчилар эгизакларни ажрата билишлари зарур ва очикчасига уларни таккосламаслик-лари лозим. Мактабларда эгизакларни хар хил синфларга укишлари тугрисида эгилув-чан сиёсат олиб боришлари зарур. Ота оналари билан сухбат боланинг талабларини билишга ёрдам беради.эгизакларни хар хил синфга булаётган пайтда факат болага аклий фаолиятни ривожлантириш ёки укувчига кулайлик яратиш хакида уйламаслик максадга муофик булади. Агар эгизаклар паралел синфда укисалар, унда укитувчилар уларнинг укишига кетма кет карашлари керак экан. Агар бирор бир синфда эгизакларнинг бири булса, демак укитувчи узини диккаини бир жойга жамлаши керак. Сабаб шундаки, эгизаклар бошка бошка синфларда укисалар, бири яхши синфга мослашса ва яхши синфда укиса эгизагига нисбатан алами келади ва кизганиш тортинчоклик, хафачилик, жахлдордик каби каби хусусиятлар ривожланади. Уктувчилар мактаб ёшидаги эгизакларнинг бирини иккинчи йилга колдириш, ёки бир синфга кутариш хамда гурух сардори килиш масалаларига жуда эхтиёткорлик билан ёндашишлари талаб килинади.

Бошлангич, урта ва юкори синф укитувчи-лари эгизакларнинг табиий муносабатларини тушунишда ота оналарнинг ёрдамларини кадрлашлари керак булади. Масалан эгизак усмирларида муносабатлари уртасида

муаммолар юзага келиши мумкин, чунки хар бири узини топиши учун ва муаммоларини тан олишлари учун харакат килади. МЗ ва ДЗ эгизаклари уртасида муносабатлар хар хил, худди бир жинсли ва хар хил жинсли эгизаклар уртасидаги сингари. Синфда эгизаги бор укитувчиларга эгизаклар уртаси-да утказилган тажрибаларни билиш ва уни уз ишларига куллаш фойдали хисобланади. Эгизакларнинг бир биридан фаркли жихат-ларидан яна бири шундаги, эгизаклардан бири кучли ва талабчан булса, иккинчи юмшок ва хотиржам булади. Агарда ён босувчи эгизак узининг шахсий карорини кабул кила олса, бу хакида хавотирланишга урин йук. Эгизакларнинг иккаласига хам узини бахолаш даражасини кутаринг ва узларини хар хил сохаларга синашлари кераклигини уктириб туриш лозим. Барча оилалар сингари эгизак оиладаги пул муаммоси долзарб масала хисобланади. Ота-оналар эгизак фарзандларини эркаламасдан бошкалар сингари кам микдорда пул бериб, катта булганда узлари харакат килишларини ургатиб бориш талаб килинади. Улардан пулларни йигишини йигишини суранг, агар улар бирон бир кераксиз лекин узига тортувчи нарса сотиб олмокчи булсалар, бир кисмини узлари тулашлари мумкинлигига ургатинг. Зеро тарбия оиладан хамда мактабдан бошланади.

Мактаб ёшида эгизакларда ижтимоий мослашувнинг бузилиши билан боглик муаммоларга учрайди. Мактабда улар нафакат ота оналарига нисбатан бу хамма боланинг муаммоси булиб балки бир бирларига нисбатан хам психологик ва физиологик мустакил булишлари керак. Бунинг натижасида эгизаклар укишнинг биринчи йилида ёмонрок укишади, аммо кейин яхши томонга узгариш кузатилади: 13-15 ёшда дизиготаларида ва 16-18 ёшда монозиготаларда. Монозиготали эгизак-ларида бир хил бахо олиш тенденцияси мавжуд. Бу пайтнинг диккатнинг пасайиши ва ишчанликнинг пасайиши билан кузатила-ди. Бу эса кейинчалик узлаштира олмасликка олиб келади.

Фойдаланилган адабиётлар

[1] Е.А.Сергиенко, Т.Б.Рязанова, Г.А.Виленская, А.В.Дозорцева, Развитие близнецов и особенности их воспитания, Москва, Институт психологии РАН, 2000

[2] Н.М.Зырянова, Близнецы, Москва, 2006

[3] Е.Г.Силяева (ред.), Психология семейных отношений с основами семейного консультирования, Москва, Издательский центр «Академия», 2002

References

[1] Е.А.Сергиенко, Т.Б.Рязанова, Г.А.Виленская, А.В.Дозорцева, Развитие близнецов и особенности их воспитания, Москва, Институт психологии РАН, 2000

[2] Н.М.Зырянова, Близнецы, Москва, 2006

[3] Е.Г.Силяева (ред.), Психология семейных отношений с основами семейного консультирования, Москва, Издательский центр «Академия», 2002

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.