Научная статья на тему 'ЎЗБЕК МУСИҚАЛИ ТЕАТРИ АНЪАНАЛАРИ ҲАМДА РЕЖИССУРАСИНИНГ ТАРАҚҚИЁТ БОСҚИЧЛАРИ'

ЎЗБЕК МУСИҚАЛИ ТЕАТРИ АНЪАНАЛАРИ ҲАМДА РЕЖИССУРАСИНИНГ ТАРАҚҚИЁТ БОСҚИЧЛАРИ Текст научной статьи по специальности «Искусствоведение»

CC BY
24
7
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Журнал
Oriental Art and Culture
Область наук
Ключевые слова
театр / режиссёр / актёр / мусиқа / ария / дуэт / репертуар / анъана / пьеса / драматургия

Аннотация научной статьи по искусствоведению, автор научной работы — Илхом Якубович Содиқов

Ушбу мақолада ўзбек мусиқали театр анъаналари, актёрлик ижро масалалари ҳамда режиссурасининг ўзига хос услублари ҳақида сўз борада. Хусусан мусиқали театрга тамал тошини қўйган устозлар анъанасига алоҳида эътибор берилади.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «ЎЗБЕК МУСИҚАЛИ ТЕАТРИ АНЪАНАЛАРИ ҲАМДА РЕЖИССУРАСИНИНГ ТАРАҚҚИЁТ БОСҚИЧЛАРИ»

УЗБЕК МУСЩАЛИ ТЕАТРИ АНЪАНАЛАРИ ХДМДА РЕЖИССУРАСИНИНГ ТАРАВДИЁТ БОСЦИЧЛАРИ

Илхом Якубович Содиков Узбекистон давлат санъат ва маданият институти

Аннотация: Ушбу маколада узбек мусикали театр анъаналари, актёрлик ижро масалалари хамда режиссурасининг узига хос услублари хакида суз борада. Хусусан мусикали театрга тамал тошини куйган устозлар анъанасига алохида эътибор берилади.

Калит сузлар: театр, режиссёр, актёр, мусика, ария, дуэт, репертуар, анъана, пьеса, драматургия

TRADITIONS OF UZBEK MUSICAL THEATER AND DEVELOPMENT

STAGES OF DIRECTING

Ilkhom Yakubovich Sodikov Uzbekistan State Institute of Art and Culture

Abstract: This article is about the traditions of Uzbek musical theater, issues of acting and specific styles of directing. In particular, special attention is paid to the tradition of teachers who laid the foundation stone of musical theater.

Keywords: theater, director, actor, music, aria, duet, repertoire, tradition, pesa, dramaturgy

"Театр - бу ибратхонадур" Махмудхужа Бехбудий

"Узбек халки жахон театр маданиятининг деярли барча турларини эгаллаган. Лекин халкимиз уз характер хусусияти ва миллий анъаналарига таянган холда профессионал театрнинг янги узига хос тури - мусикали драмани яратган. Мусикали драманинг тарихи узок утмишга бориб такалади." 1 Дархакикат халкимиз минг йиллардан бери санъатни, хусусан театр санъатини севиб, ардоклаб келади. Анънавий театр, халк ва маком мусикаси, достон ижрочилиги - бахшичилик санъати, хофизлик, созандалик ва ракс санъати жуда кадим замонлардан ривожланиб келган.

Узбек "халк (анъанавий) театри"да ёзма драматургия булмаган, лекин улар халк хаётини, жамиятдаги муаммо ва икир - чикирларни яхши урганиб, айрим

1 Х,амиджон Икромов. "Давр ва Театр." - "Мусикали театр: ташаббус ва ижро." "Узбекистон миллий энциклопедияси" нашриёти. Тошкент 2009 йил. 64 бет.

ПссШ^^Ш] 481 ISSN 2181-063Х/ Impact Factor 4.047 (SJIF 2021)

шахсларни, амалдорларни, муллалар, бойлар, миршабларни нуксонларини ва ёмон жихатларини, найрангбозлик, товламачиликларини фош килишга харакат килишган. Узбек "халк (анъанавий) театри"ни тарихи олимлар томонидан урганилиб, утказилган экспедиция натижасида жуда куплаб маънбалар тупланган. Унда куплаб фарс томошалар кайд этилган, улардан "Мударрис", "Заркокил", "Духтарбозлик", "Атторлик", "Муроб", "Кетмон ёки хотин жанжали", "Хаммом", "Улик сотди", "Эшак", "Тугон", "Тол сотти", "Хум угриси", "Ер булиш"; томошалар мавжуд булган. Кадим замонлардан хотин -кизлар даврасида хам "хал; (анъанавий) театри" ривож топган. Бу томошалар репертуарларида хотин - кизлар ижтмоий - иктисодий ва оилавий мавзулар ёритилган; "Ари", "Лой совун", "Подачи", 'Тунг", "Кундошлик", "Кайнона ва келин жанжали", "Чарх", "Келин салом" каби фарслар шулар жумласидандир. Мусикали драмманинг бир актёр театри жанрида, хам ижрочилик, хам хонандалик бу узбек мусикали театрининг илдизларидан бири, достончилик санъатидир.

"Театр драматургиясини яратишда танилган жадид драматурглари Бехбудий, Нусратулла Кудратулла, Абдулла Бадрий, Х,ожи Муин Шукрулла (Мехри), А. Самадов, Абдулла Авлоний ва бошкалар эди. Булар киска давр ичида "Падаркуш" (Бехбудий), "Махрамлар" (А. Самадов), "Мазлума хотин", "Жувонбозлик курбони", "Кукнари", "Кози ила мулла" (Хожи Муин Шукрулла), "Туй" (Нусратулла Кудратулла), "Жувонмарк", "Угай ота", "Бойвачча", "Саодат битди", "Ахмок", "Хуш келдинг; хуш кетдинг" (Абдулла Бадрий), "Адвокатлик осонми?" (Абдулла Авлоний), "Бахтсиз куёв" (Абдулла Кодрий) каби усаётган махаллий буржуазиянинг гояларини олдинга сурувчи бир неча катта - кичик оригинал пьесалар ёзиб, янги ташкил топаётган жадид театрларига такдим этган эдилар"2. Шу кичик пьссалар ичида кушик учун маъвзулар, алохида вокиялар ёзилган.Уларни сахнада ижро этиш мумкин булган.

Жадидчилардан булмиш Гулом Зафарий Озарбайжон мусикали драмаларидан илхомланиб миллий мусикали драма яратишга киришади. У нафакат ижрочилар учун хаёт ва махорат мактаби буладиган, балки айни вактда, томошабин билан алокани мустахкамловчи муаммони кутарадиган пьесани ёзишга утирди. "Халима" мусикали драмаси ана шундай асар булиб чикди. Биринчи мусикали драма булмиш "Халима" спектаклини 1919 - 1920 йиллардан бошлаб турли хаваскор театр жамоалари сахналаштира бошлашган ва 20 - йиллар мобайнида театр сахнасидан тушмай келган.

2 М. Рахмонов. Китоб "Хамза ва узбек театри". УзССР давлат бадий адабиёт нашриёти. Тошкент, 1959 йил. 82 бет.

482

!88Ы 2181-063Х / !траО Factor 4.047 (8Ж 2021)

Асар ёшларни уз такдирини узи хал кила олмаслиги, угил - кизни хохлаганига уйлантириш ва узатиш тамоман ота - оналар ихтиёрида эканлиги, натижада ёшлар бахтсизликга учраётганлиги очик - ойдин курсатилган. Шу жихатдан "Х,алима" ёшлар мухаббати хакида ёзилган долзарб пьеса булиб жаранглади. "Х,алима", "Фарход ва Ширин", "Лайли ва Мажнун" мусикали спектакллари Узбекистан театр тарихида биргина мусикали драма жанрини шаклланишида асос булиб колмасдан, Республика Давлат мусикали театрини ташкил топишида хам мухим ахамиятга эга булди. Мухиддин ^ориёкубов ташкил килган "Этнографик ансамбль" асосида 1929 йилни бошида "Узбекистон давлат мусикали - экспериментал театр" шу йилни ноябрида "Узбек Давлат мусикали - драма театрига айланди" Мазкур сахна асарлари ортидан уз номини Узбекистонда куплаб истеъдодли миллий драматург, бастакор, дирижёр, режиссёр, балетмейстер, хормейстер, хонанда - актёрлар ва раккосалар донг таратишган. Улар узбек мусикали театрининг ижодий ривожланиш жараёнида самарали хисса кушдилар ва хозиргача хам ижодий ютукларга муяссар булмокдалар. Юкорида айтиб ва санаб утилганларни барчаси узбек миллий анъанавий мусикали драмасини ютукларидир. Аммо, бу ютуклар билан бир каторда муаммолар хам кам эмас. Улар ичида энг мухими, халк мусикий мероси асосида спектакллар яратишдан ташкари, спектаклларда драматург билан бирга утириб асар мохияти, асар туби, уни илдизларигача кириб узбек композиторлар хамжихатликда оригинал мусикалар яратишидир. Юкорида айтилган барча анъанавий мусикали драмалар шу йусинда яратилган. Шу туфайли хам улар айнан "мусикали драмани мумтоз намуналари" деб юритилади.

Режиссёрлар хам бу каби ишланган асарларни сахналаштиришда спектакль ария ва дуэтларини алохида концерт номери сифатида ишлаяпти. Ахир устоз ва домлаларимиз асар яратишда бир тану - бир жон булиб ишлашарди. Бир мисол; "Драматург билан бастакорларнинг хамжихатлиги хакида соатлаб гапириш мумкин. Бастакор Тухтасин Жалилов билан Собир Абдулла "Тохир ва Зухра", "Алпомиш" мусикали драмалари устида иш олиб борганларда хали хануз ёдимда. Барча ижодкорлар Собир Абдулланинг богида тупланишар, домла матнни ёзиб турсалар, Тухтасин ака куйини басталаб уша ернинг узида ижрочиларга айттириб курардилар. Х,озир драматург узича ишлайди, бастакор узича. Натижада куй ва суз бир - бирига сингиб, уйгунлашиб кетмайди" 3 - деан эди Узбекистон халк артисти Файзулла Ахмедов. Шунга ухшаш фикрлардан узимизга тугри хулосалар ясаб келгусида ишланадиган спектаклларни айнан миллий классик йуналишида, барча мусикали драма конунларига риоя килган холда ишланишига эътибор беришса спектаклларимизга факат фойда

3 Темурова М. "Сахна хиёнатни кечирмайди". Театр журнали, 2008 йил. 4 сон. 18 бет.

ПссШ^^Ш] 483 ISSN 2181-063Х/ Impact Factor 4.047 (SJIF 2021)

келтирилган булар эди. Мисол учун устоз режиссёрларимиз Маннон Уйгур айнан шу йуналишда ижод килиб, узига хос жанр, узбек мусикали драмасини ривожлантиришган. Уни тараккиёт йулини белгилаб беришган. Маннон Уйгур 1919 - 1920 йилларда Хдмзанинг "Бой ила хизматчи", "Захарли хаёт", "Тухматчилар жазоси" сингари спектакллар билан уз режиссёрлик махоратини синаб куради. Уз ижодий ишларидан кунгли тулмагач 1924 - 1927 йили Москва шахрида узбек драма студиясида укиб, юксак профессионал сахна услубини, режиссураснинг назарий ва амалий жихатларини урганади хамда уз малакасини оширади.

Маннон Уйгур мусикали театр сахнасида хам изланишлар олиб борди. У.Хржибековнинг "Аршин мол олан", Хуршиднинг "Фарход ва Ширин", "Лайли ва Мажнун" мусикали драмаларини сахналаштирди. Бу спектакллар уз вактида узбек мусикали драма жанрининг ривожида мухим ахамиятга эга булган.

Яна бир таникли узбек актёр ва режиссёри Етим Бобожоновдир (1904 -1956). Етим Бобожонов хам Хдмза номидаги театрнинг Маннон Уйгур бошчилигидаги бир гурух актёрлари билан Москвада уз тажрибасини ошириш учун тахсил олиб кайтди. Укишни тугатгач Хдмза театрида актёрлик ва режиссёрлик килди. Етим Бобожонов куплаб драматик спектакллар билан бир каторда, Тошкент вилояти, Янги йул мусикали драма театрида Собир Абдулланинг "Тохир ва Зухра", Хдмид Олимжоннинг "Муканна", В.Виткович ва Г.Гуломнинг "Хужа Насриддин", Комил Яшиннинг "Офтобхон" мусикали драмаларини хам катта махорат билан сахналаштирган. Абдурауф Болтаев, Фарогат Рахматова каби куплаб театр актёрларини етишиб чикишида ва санъатда уз йулини топишида Етим Бобожонов хизматлари бекиёсдир.

Зухур Кобулов (1905 - 1970) узбек маданиятини кузга куринган арбоблари билан бир сафда самарали мехнат килган. Зухур Кобулов ёшлигидан театрга, санъатга мехр куяди ва 1927 йили у уз орзуйига эришади. Мухиддин Кориёкубов бошчилигидаги Кукон труппасида Уста Олим Комилов, Боборахим Мирзаев, Гавхар Рахимова, Мария Кузнецовалар Билан бирга ишлай бошлайди. Зухур Кобулов кейинчалик Андижонда Мухиддин Кориёкубов бошчилигида очилган труппада ишини давом эттиради. Зухур Кобулов уз махоратини оширгач куплаб театр труппаларида ва мусика ташкилотларида бадиий рахбар ва режиссёр булиб ишлади. Мукимий номидаги мусикали театр ва бошка театрлардаги самарали мехнатлари махсули булиб, "Х,алима", "Фарход ва Ширин", "Лайли ва Мажнун", "Нурхон", "Аршин мол олан", "Азиз ва Санам", "Равшан ва Зулхумор", "Алпомиш", "Ревизор", "Беш сумлик келин", "Касос" катор муваффакиятли спектаклларни сахналашитрди.

484

ISSN 2181-063X / Impact Factor 4.047 (SJIF 2021)

Шу каби драматург, режиссёр, композитор ва актёрлар бор экан, миллий анъанавий мусикали драма кандай кийинчиликларга учрамасин, барибир у ривожланади ва келажакда айнан анъанавий мусикали драма жанрида ишлайман деган ижодкорларга узига хос мактаб вазифасини утайди. Юкорида айтилган барча театр фидойиларини мусикали театр, Узбекистан театри тарихига кушган ва кушиб келаётган хиссаси бекиёсдир. Шу каби фидойилар ижод килар экан миллий анъанавий мусикий театр янги куринишда ривожланаверади.

Фойдаланилган адабиётлар

1. Жабборов А. "Мусикий драма ва комедия жанрлари Узбекистон композиторларининг ижодиётида" - Г.Гулом номидаги Адабиёт ва санъат нашириёти. Тошкент, 2000 й.

2. Захава В.Мастерство актёра и режиссёра. Пресващение. Москва.1978 г.

3. Икромов X,. "Давр ва Театр." "Узбекистон миллий энциклопедияси" нашриёти. Тошкент 2009 йил.

4. Исломов Т, "Тарих ва сахна" Тошкент, "Адабиёт ва санъат" нашриёти, 1998 й.

5. Кристи Г. "К. С. Станиславскийнинг опера театрдаги иши". "Искусство", Москва 1967 й.

6. Станиславскийни К.С."Санатдаги хаётим" Тошкет 1965 й.

7. Темурова М. "Сахна хиёнатни кечирмайди". Театр журнали, 2008 йил. 4 сон. 18 бет.

8. М. Рахмонов. Китоб "Хамза ва узбек театри". УзССР давлат бадий адабиёт нашриёти. Тошкент, 1959 йил. 82 бет.

485

ISSN 2181-063X / Impact Factor 4.047 (SJIF 2021)

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.