Научная статья на тему 'БЕРДАҚ НОМИДАГИ ҚОРАҚАЛПОҚ ДАВЛАТ АКАДЕМИК МУСИҚАЛИ ТЕАТРИНИНГ ШАКЛЛАНИШ ЖАРАЁНЛАРИ'

БЕРДАҚ НОМИДАГИ ҚОРАҚАЛПОҚ ДАВЛАТ АКАДЕМИК МУСИҚАЛИ ТЕАТРИНИНГ ШАКЛЛАНИШ ЖАРАЁНЛАРИ Текст научной статьи по специальности «Искусствоведение»

CC BY
157
17
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Журнал
Oriental Art and Culture
Область наук
Ключевые слова
театр / драмутрг / актёр / режиссёр / труппа / спектакль / ҳавоскор / ижодкор / миллий студия / гастрол / реформатор / репертуар

Аннотация научной статьи по искусствоведению, автор научной работы — Тарбия Сейтназарова

Мақола Бердақ номидаги қорақалпоқ давлат академик мусиқали театрининг шаклланиш жараёнлари, театр фидойилари, саҳналаштирилган спектакллар ва бугунги кунга қадар эришган ютуқлари ҳақида.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «БЕРДАҚ НОМИДАГИ ҚОРАҚАЛПОҚ ДАВЛАТ АКАДЕМИК МУСИҚАЛИ ТЕАТРИНИНГ ШАКЛЛАНИШ ЖАРАЁНЛАРИ»

БЕРДАЦ НОМИДАГИ КрРАКАЛПОЦ ДАВЛАТ АКАДЕМИК МУСЩАЛИ ТЕАТРИНИНГ ШАКЛЛАНИШ ЖАРАЁНЛАРИ

Тарбия Сейтназарова Узбекистан давлат санъат ва маданият институти

Аннотация: Макола Бердак номидаги коракалпок давлат академик мусикали театрининг шаклланиш жараёнлари, театр фидойилари, сахналаштирилган спектакллар ва бугунги кунга кадар эришган ютуклари хакида.

Калит сузлар: театр, драмутрг, актёр, режиссёр, труппа, спектакль, хавоскор, ижодкор, миллий студия, гастрол, реформатор, репертуар

ESTABLISHMENT PROCESSES OF KORAKALPOK STATE ACADEMIC MUSICAL THEATER NAMED BERDAQ

Tarbiya Seytnazarova Uzbekistan State Institute of Art and Culture

Abstract: The article is about the processes of formation of the State Academic Musical Theater named after Berdaq, theater devotees, staged performances and achievements to date.

Keywords: theater, dramaturg, actor, director, troupe, play, creative artist, national studio, tour, reformer, repertoire

Коракалпогистоннинг Бердак номидаги корокалпок давлат академик мусикали театри узининг 97-сезонини бошламокда. У 1926 йили "Тонг нури" номли хаваскор ёшлардан иборат Коракалпок миллий труппаси асосида ташкил этилиб, 1930 йил 30 декабрда бу ижод масканига расман "Давлат театри" макоми берилди. Ижодий жамоа бадиий анъаналарни узлаштириб, миллий ва умуминсоний кадриятларни таргиб килган холда муайян тарихий боскичларни босиб утди.

Театрнинг ижодий фаолиятига назар ташлар эканмиз, у хамиша халкка хизмат килишдек шарафли вазифани бажариб, янги ижро ва талкин услубларида самарали фойдаланиб, изланишлар олиб боришлар эвазига профессионаллашди. Илк давлат театр труппаси 82 кишидан иборат эди. Театрнинг биринчи актёрлари педагогика ва кишлок хужалиги техникумлари укувчиларидан иборат эди. Миллий Коракалпок драматургияси ва театрининг асосчиларидан бири, ташкилотчи Абдираман Утепов театрга директор ва бадиий рахбар этиб

тайинланди. Театрнинг биринчи спектакли муваффакият козонди. Бу Абдираман Утеповнинг "Уз тенгини топган киз" пьесаси асосидаги спектакль эди. 1934 йиллар давомида сахнадан тушмади. Муаллифнинг узи спектаклга режиссёрлик килди ва асар сахнавий талкинининг халкчиллиги ва томошавийлилигини таъминлашда халк кушикларидан уз урнида, унумли фойдаланди.

Шу уринда иктидорли драматург, режиссёр, актёр ва ташкилотчи Абдираман Утеповнинг миллий театрнинг репертуарини мустахкамлашдаги фидойилилиги эьтиборни тортади. Сабаби, у уз халкининг хаётини яхши билган, томошабинлар кизикишлари ва актёрларнинг ижодий имкониятларига тугри бахо бера олган ижодкор эди. Шунинг учун у хакли равишда биринчи театрнинг замонавий драматурги булиб колди. Унинг барча асарларида замонавий мавзулар ва долзарб масалалар акс эттирилди. Улар "Одекалон", "Ана халос", "Икки бошли сув кабок", "Буякчи вакил", "Сейтмурат-дангаса", "Гумон", "Зиндон", "900 грамм", "Шалеке бой", "Очлик зори", "Маркабой ботир", "Олтмиш метр, етмиш метр", "Мейерхол" сингари пьесалардан иборат. Бу асарларнинг барчаси театрнинг узок кишлоклардаги гастроллари пайтида ёзилди.

Театрнинг илк кадамидан бошлаб - миллий профессионал актёрлар, режиссёрлар, мусика рахбари, безакчи рассомлар, гримёрлар, либосчилар ва бошка сахна ходимлари зарурати кескинлашиб борди. Бунинг устига махсус бинонинг йуклиги театрни ривожланишга тускинлик килаётган эди.

Ташкилотши рахбар труппага туманлардаги бадиий хаваскорлик тугаракларидан кобилиятлиларни жалб килди. Натижада театрга А.Шомуротова, Т.Рахмонова, З.Зарипов, М.Матчанов, Й.Шарипов каби ёшлар таклиф килинди. 1933 йил охирида труппада 34 киши фаолият юритди. Жамоага келган ёшлар зур кутаринкилик билан ижод мехнат кила бошладилар. Шу йили жамоа А.Бегимовнинг "Бу ким" драмаси ва Ж.Аймурзаевнинг "Бюрократлар" комедиясини муваффакиятли сахналаштирди. Бу изланиш давлат арбобларини театрга эътиборини кучайтирди.

Коракалпогистон хукумати Москвадаги Давлат театр санъати институти кошида "Коракалпок миллий студияси"ни ташкил этишга карор килди. 1934 йил булажак студиячиларни танлаш учун Москвадан махсус комиссия келди. Комиссия аъзолари бадиий хаваскорлик жамолари спектакллари ва концертларини томоша килди, талабгорларни даслабки имтихондан утказиб, 33 нафар кобилятлилар танлаб олди.

1939-йилнинг июль ойида Москва студияси тингловчилари уз юртига кайтиб келдилар театр таркибига кушилди. Шу йили студия битирувчилари билан таркиби тулик булган Коракалпок давлат театрига режиссёр реформатор

К.С.Станиславский номи берилди. Театр "К.С.Станиславский номидаги Коракалпок давлат мусикали драма ва комедия театри" деб номлана бошлади.

Профессионал актёрлар жамоасини шакллантириш Коракалпогистон маданиятига кушилган улкан хисса булди. Чунки, профессионаллар сахналаштириш ишларига фаол аралашишлари натижасида миллий драматургиянинг бидиий такамиллашуви ва жахон драматургиясининг энг яхши намуналарини коракалпок тилида сахналаштириш имконияти пайдо булди. Улар А.Н.Островскийнинг "Камбагаллик айб эмас", Мольернинг "Скапеннинг найранглари", В.Вишневскийнинг "Биринчи отлик армия" асарлари асосида спектакллар эди.

Театрда 1940 йилга келиб миллий драматурглар А.Бегимов, Ж.Аймурзаев, П.Тилегенов, М.Дарибаев, С.Хожаниязов, Р.Мажитов, Н.Давкараев асарлари, узбек драматургларидан - Г.Зафарий, Хамза, К.Яшин, Хуршид, казок драматургларидан Г.Мусрепов, азербайджон драматурги -Гаджибеков ва бошка асарлар сахналаштирилди.

1941-1945 йиллари уруш даври булишига корамасдан театр жамоаси уз ижодини давом эттирди. Айимхан Шамуратова ва Юлдаш Шариповлар бошчилигидаги 2 та гурух тузиб, Коракалпогистоннинг олис овулларида гастрол сафарларида булиб, маблагни фронтга ёрдам сифатида жунатдилар.

Бу даврда театр репертуарида халкнинг ор-номусини, гурурини кутарадиган ватанпарварлик мавзусидаги Н.Давкараевнинг - «Алпомиш», Ж.Аймурзаевнинг - «Лейтенант Элмуратов», К.Симоновнинг - «Рус одамлари», С.Абдулланинг -«Курбан Умаров» пьесаларин сахналаштириб халкимизнинг жанговорлик рухини жонлантирди.

1945-йили Тошкент давлат театр ва рассомлик саньати институтининг ташкил килиниши билан коракалпок профессионал актёр, режиссёр ва рассомлар билан таъмирланди. Т.Алланазаров ушбу олий даргохдан чиккан биринчи Коракалпок режиссёри эди. Натижада номлари тарих сахифаларига олтин харфлар билан ёзилган буюк саньаткорлар хизмат этди. Улардан Т.Олланазаров, А.Шамуротова, Ж.Шамуротов, Б.Каменев, А.Халимов, Ю.Мамутов, Ю.Шарипов, Г.Ширазиева, Т.Рахмонова, Р.Сейтов, С.Хожаниязов, Г.Дошумов, З.Зарипов, С.Отепбергенов, Т.Жолымбетова, С.Юсупова, С.Карабаева, М.Матчанов, Я.Алламуратова, Х.Сапаров, С.Алламуратова, С.Ауезова, О.Давлетова, О.Умиткуловлар миллий театр анъаналарини яратдилар.

1955-йили Тошкент давлат театр ва рассомлик саньати институтини актёрлик булимини тугатган - А.Жугинисов, З.Пиязов, Ш.Утемуратов, А.Абдалиев, А.Жузимбетов, А.Хожаназаров, Б.Курбанов каби ёшлар театр жамоасига кушилди. 1957-йили Тошкентда Коракалпок маданияти ва адабиёти кунларининг утиши муносабати билан театр «Гариб ошик», «Суймаганга

суйканма», "Равшан", «Камбагаллик айб эмас» классик ва замановий мавзудаги спектаклларни пайтахт тамошабинларига хавола килдилар.

1960-70-йиллари Республиканинг барча сохаларига прогрессив ёшлар узларининг янги гоялари билан кириб кела бошлагани каби, театр санъатида хам катта бурилишлар содир булди. Тошкент давлат театр ва рассомлик санъати институтини тугатган навбатдаги истедодли ёшлар - КАбдреймов, Н.Ансатбаев, Р.Турениязов, Д.Ранов, А.Ансатбаева, Т.Кучкаров, А.Шарипов, Ж.Султабаев, Х.Айымбетов, Р.Сапарова, М.Садыков, Б.Кайпов, З.Сайпова каби театр рассомлари - К.Сайпов ва И.Алибековлар хам сахнада узларини янги гояларини намойиш этди.

Бу даврда режиссёрлар - Н.Ансатбаев, К.Абдреймов, Р.Турениязовлар жахон драматурглари дурдоналарини ва кушни халклар классик асарлари -В.Шекспирнинг «Отелло», Мольернинг «Тартюф», Гольдонинг «Икки бойга бир малай», Гогольнинг «Ревизор», Ч.Айтматовнинг «Она ер-она», М.Каримнинг «Ой тутилган тунда», А.Абдуллиннинг «13-рейс», А.Каххорнинг «Тобутдан товуш», Г.Гориннинг «От учсин», С.Балгабаевнинг «Бизлар хам ошик булгандик», Т.Минуллиннинг «Азройлни алдаган одам», Иосалиннинг «Араванг огдарилмасин», Цагареллиннинг «Ханума» каби асарларни сахналаштирдилар.

Профессионал режиссёрлар гояларидан ва талкинларидан илхомланган драматург К.Рахмановнинг миллий колоритга бой, тамошабинлар дидига мос «Келин», «Яраланган юраклар», «У дунёга мархамат», «Кизикчилар касалхонада» каби пьесалари сахналаштирилди. Бу жараёндан таъсирланган -К.Матмуратов, О.Абдурахманов, А.Уталиев, М.Низанов, С.Жумагулов сингари ёш драматурглар асарлари театр репертуарларини бойитди.

1987-йили театр жамоаси И.Юсупов либреттоси ва Н.Мухаммеддинов мусикаси асосида «Ажиниёз» номли биринчи Коракалпок миллий операсини сахналаштирди. Бу сахнада тажриба орттирган ижодий жамоа С.Юдаковнинг «Майсаранинг иши», С.Рахманиновнинг «Алеко» операларини ва «Ойжамол» балетини сахналаштириб, театр уз мухлиссисларини кувантирди.

Ушбу ютуклар муносабат билан Узбекистонда турли жанрда ижод кила оладиган ягона театр хисобланди. Бу театрда опера, балет, мусикали драма ва драма жанрларида спектакллар сахналаштирила бошлади. Мустакиллик шарофати билан 1991 йили театр Коракалпок классик шоири Бердак номи берилди ва у "Бердак номидаги Коракалпок давлат мусикали театри" деб номалана бошлади.

Бундай эътибордан илхомланган театр жамоаси янада самарали ижодий фаолият олиб борди. Натижада турли мавзу ва жанрлардаги - тарихий, миллий замонавий хамда таржима асарлар сахналаштириб, томошабинларнинг эътиборига, мутахассисларнинг эътирофига сазовар була бошлади ва Республика

микёсидаги фестиваль ва танловларда муносиб иштирок этиб, турли номинациялар буйича голибликни кулга киритди.

Театр жамоаси, 1996 йили Амир Темурнинг 660 йиллиги муносабати билан Узбекистан Республикалари театрлари орасида утказилган конкурсда катнашиб А.Ориповнинг «Сохибкирон» спектаклидаги Амир Темур ролин ижро этган актёр Базарбай Узакбергенов биринчи уринни олишга сазовар булди. 1993-2000 йиллари Тошкент шахрида, 2001 йили Хорезм вилоятида утказилган Коракалпогистон Республикаси маданият, санъат ва адабиёти кунларида иштирок этди. 2008 йили Туркманистон Республикасининг Ашхабад шахрида утказилган «Кушик-мусика-инсониятнинг рухий бойлиги» деб номланган Халкаро мусика фестивалида театр оркестри билан солистлари иштирок этиб, Коракалпокларнинг мумтоз миллий ва замонавий мусикасини жахонга таништирди. Шунингдек, 2009 йили Миср Араб Республикасининг Каир шахрида булиб утган XXI халкаро театр фестивалида С.Балгабавнинг «Энг сулув келинчак» спектакли билан иштирок этиб, Коракалпок театр санъатини жахон халкларига таништиришга сазовар булдилар. 2009 йили якуни буйича Узбекистон Республикаси театрлари орасида «Йилнинг энг фаол театри» номинацияси билан такдирланди. 2011 йил Тошкент шахрида утказилган «Сени куйлаймиз замондаш» деб номланган V Республика театрлар фестивалида иштирок этиб, фахрий Ш-уринни олишга сазовар булди. 2013 йили февраль ойида театр жамоаси Тошкент шахрида ижодий сафарда булиб, Н.Давкараевнинг «Алпомиш» мусикали драмасини, К.Рахмановнинг «Келин» комедиясини, П.Айтмуратовнинг «Интилганга толе ёр» драмаларини тамошабинларга хавола этиб, Коракалпок халкининг бой рухий мъеросини, сахна саньатини пайтахт томошабинларига хавола этди. 2013 йили июнь ойида «Сени куйлаймиз замондаш» П-Республика курик фестивалида КНоркобулнинг «Нур сояда колмайди» спектакли билан катнашиб, Ш-уринни олди ва Шабнам ролидаги С.Аннакулова «Энг яхши аёл образи» номинацияси билан такдирланди. 2014 йили Туркманистан Республикасининг Ашхабад шахрида утказилган «Театр асримиз бахти» Халкаро театрлар фестивалида иштирок этиб, фестивальнинг лауреати булди.

Театр узининг 97 йиллик фаолияти давомида халкимизнинг урф-одати ва анъаналарини, миллий ва умуминсоний кадриятларни бадиий образлар оркали сахнада намоён этиб келмокда. Бу даврда бадиий жихатдан такомиллашган театр репертуари - унинг дастурий йулини, ижодий киёфасини махорат борасидаги кудратини намойиш килиб келаётган узига хос фазилатларидир. Бугинги кунда театр репертуаридан урин олган йигирмадан ортик спектакллар мавзу жихатидан хам, жанр жихатидан хам хар хил булиб, улар буюк маънавий меросимизни,

бетокрор кадриятларимизни улуглайдиган, тарихий замонавий ва миллий спектакллар эканлигини билан фахирланса булади.

"Режиссёр ва драматург хамкорлиги" яхши йулга куйилганлиги ва эришилган ютиклар сабаби театрда режиссёрлари билан хамкорликда ишлар олиб борилмокда. Масалан драматурглар М.Низанов, С.Жумагулов, О.Абдирахманов, КМатмуратовлар, узбек драматурги КНоркобил ва Э.Хушвактовлар билан биргаликта ижод килиши яхши натижалар бермокда. 2015 йили устоз режиссёр, Узбекистонда хизмат курсатган артист В.Умаров Н.Аббасхоннинг «Танхо юлдуз» лирик комедиясини мувоффакиятли сахналаштирган булса, 2022 йили Узбекистон ва Коракалпогистон халк артисти Ё.Сагдиев драматург И.Султоннинг «Имон» спектаклини сахналаштириб, узи бош ролни ижро этди.

2017 йилнинг ноябрь ойида театр жамоаси Н.Аббосхоннинг «Танхо юлдуз» спектакли билан Бухора вилоятида, 2018 йил апрель ойида Навоий вилояти гастроль сафарида булди. Шу йилнинг октябрь ойида Хоразм вилоятида КНоркабилнинг «Гул олмаган гузаллар» комедияси билан ижодий сафарнимуваффакиятли якунлади. 2018 йилнинг ноябрь ойида Киргизстон Республикаси Бишкек шахрида утказилган «Айтматов ва театр» Халкаро театрлар фестивалида Ч.Айтматовнинг «Лувр урдаги» («Денгиз ёкалаб чопаётган Олапар» киссаси асосида) спектакли билан иштирок этиб, нуфузли 3 уринни эгаллади. Тошкент шахрида утказилган ёш режиссёрларнинг «Дебют-2018» Республика ёш режиссёрларининг курик фестивалида «Лувр урдаги» спектаклини сахналаштирган ёш режиссёр М.Реймов биринчи уринни эгаллади. Театр 2019 йил апрель ойида Тошкент шахрида Ч.Айтматовнинг «Жамила» спектакли билан гастроль сафарида булиб, Мукимий номидаги мусикали театрида, Рус Академик драма театрида ва Узбек миллий академик драма театрлари сахнасида намойиш килди. 2019 йилнинг июнь ойида Нукус шахрида утказилган Узбекистон театрларининг «Сени куйлаймиз, замондош!» V-Республика курик фестивалида театр жамоаси К.Каримовнинг Узбекистон кахрамони Алланияз Утениязов хаётига богишланган «Саховат боги» спектакли билан иштирок этиб, фестивал голиби булди. Спектаклнинг театр режиссёри Мархабай Усенов сахналаштирди. 2021 йилнинг июль ойида Ч.Айтматовнинг "Жамила" спектакли билан Туркия давлатининг Трабзон шахрида утказилган Халкаро театрлар фестивалида спектакли иштирок этди.

2008 йили Узбекистон давлат саньат ва маданият институтининг Нукус филиали очилиши мунасабати билан 2012 йилдан бошлаб театрга ёш малакали кадрларни етиштириб бериш бошланди.Шу йилдан бошлаб театр биносида реконструкция ишлари олиб борилди ва театрнинг вазаси янгиланди. Натижада тинимсиз изланиши ва эришган ютиклари эъазига 2017 йил февраль ойида

TeaTpra «AKageMuK TeaTp» MaspMu 6epHnn6, EepgaK HoMugaru KopaKannoK gaBnaT aKageMuK Mycu^a TeaTpu ge6 ropuTuna 6omnagu.

EyryH MyKaMMan mapouraapra эгa 6ynraH KopaKannoK MycHKHH TeaTpu, 6agun caBHACH WKopu cneKTaKrnap 6unaH 3aMOHgomnapHMH3HHHr MatHaBun gyHecuHu 6oHHTHmra, ^aMutfrnMroga W3 6epaeTraH h^;O6HH y3rapumnapHH caxHa ram Ba u^oga BOCHTanapu op^anu epuramra acTongun xapaKaT khhh6, T0M0ma6uHnap xaMga MyTaxaccucnap umoHHHHH OK^aMO^ga.

Oonga^aHH^raH aga6He™ap

1. Ea^HgueB T. ^opa^annoK TeaTp Tapuxu. T.: 2011

2. EaaHgueB T. KppaKannoK caxHacugaru oguMnap. TeaTp // 2016/ 6

3. COHU6 Mup3O. "Emnap - caHtaraMro gaBOMnunapu" TeaTp // 2017/ 3.

4. EaaHgueB T. CaHtaT Macanacu TeaTpmyHoc Huroxuga Y3^CH 2009

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.