Научная статья на тему 'МУСИҚАЛИ ТЕАТР САНЪАТИДА МАВЗУ ВА ЖАНРНИНГ УЙҒУНЛИГИ МАСАЛАСИ'

МУСИҚАЛИ ТЕАТР САНЪАТИДА МАВЗУ ВА ЖАНРНИНГ УЙҒУНЛИГИ МАСАЛАСИ Текст научной статьи по специальности «Искусствоведение»

CC BY
106
9
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Журнал
Oriental Art and Culture
Область наук
Ключевые слова
мавзу / жанр / мусиқали театр / драматург / бастакор / режиссёр / актёр / спектакл

Аннотация научной статьи по искусствоведению, автор научной работы — Расулов Умид Ўролбоевич

Мавзу ва жанрнинг уйғунлиги масаласи мусиқали театр санъатида муҳим омил саналади. Бу уйғунлик мусиқали театр санъати ижодкорлари, драматург, бастакор, режиссёр ва актёрлар ижодида акс этиши талаб этилади. Қачонки бу ижодкорлар ижодида мавзу ва жанр нуқтаи назаридан уйғунликка эришилса, яратилаган спектакл кўзланган натижани беради.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «МУСИҚАЛИ ТЕАТР САНЪАТИДА МАВЗУ ВА ЖАНРНИНГ УЙҒУНЛИГИ МАСАЛАСИ»

МУСЩАЛИ ТЕАТР САНЪАТИДА МАВЗУ ВА ЖАНРНИНГ УЙГУНЛИГИ МАСАЛАСИ

Расулов Умид Уролбоевич Узбекистан давлат санъат ва мадвният институти

Аннотация: Мавзу ва жанрнинг уйгунлиги масаласи мусикали театр санъатида мухим омил саналади. Бу уйгунлик мусикали театр санъати ижодкорлари, драматург, бастакор, режиссёр ва актёрлар ижодида акс этиши талаб этилади. Качонки бу ижодкорлар ижодида мавзу ва жанр нуктаи назаридан уйгунликка эришилса, яратилаган спектакл кузланган натижани беради.

Калит сузлар: мавзу, жанр, мусикали театр, драматург, бастакор, режиссёр, актёр, спектакл.

THE ISSUE OF HARMONY OF THEME AND GENRE IN MUSICAL

THEATER ART

Rasulov Umid Urolboevich Uzbekistan State Institute of Arts and Culture

Abstract: The issue of harmony of theme and genre is an important factor in the art of musical theater. This harmony is required to be reflected in the work of musical theater artists, playwrights, composers, directors and actors. When there is a harmony in the work of these artists in terms of theme and genre, the created performance gives the desired result.

Keywords: theme, genre, musical theater, playwright, composer, director, actor,

play.

Ривожланиш хис туйгуларда эмас шакл-шамойилларда акс этади. Башарият дунёсида азалдан то абадга кадар шундай булади. Х,ар кандай вакт, замонда хам инсоннинг хис-туйгулари узгармайди, унинг турмуш тарзи узгариб боради, холос. Мухаббат мухаббатлигича, нафрат нафратлигича, ишк ишклигича, мехр мехрлигича колаверади. Туйгуларнинг узгача шакли яратилмайди.

Санъат эса улкан туйгулар оламидир. У инсоният туйгуларининг жилолари шаклида номоён булади. Пировардида инсон рухини озикдантиради, маънавий дунёсини бойитади, уни комиллик сари етаклайди. Х,акикий санъат асарлари

жушкин хис туйгу сохиблари томонидан яратилади ва у кишилар томонидан идрок доирасида хис этилади.

Жадал ривожланиб бораётган бугунги жамият хаётида санъатнинг, жумладан мусикали театр санъатининг тутган урни бекиёсдир. Театр санъати уз зиммасига кишилар маънавий эхтиёжини кондириш, уларни эзгуликка, маърифатга чорлаб туриш, ёш авлод этикодига мустахкам пойдевор урнатишдек бир катор масулиятли ишларни камраб олган. Ёшлар калбида ватанпарварлик, тинчлик, дустлик каби умуминсоний туйгуларни устириш, уларни илмга, изланишга, яратувчанликка ундовчи асарларни яратиш хам театр ижодкорларининг шарафли бурчидир.

Мусикали театр сахнасида намойиш килинадиган спектаклларнинг тасир доирасини мусика янада кенгайтириб юборади. Спектаклларда кутарилаётган мавзулар, илгари сурилаётган гоялар томошабинга етказиб берилишида мусика етакчи омил хисобланади. Мусикий спектаклда хатти-харакатнинг мусикийлиги топилиши керак, ария, дует, трио, квартет ва хорлар образлар ички хис-туйгуларининг усиб боришига мос тарзда урин топиши лозим. Бастакор спектакл увертюрасидаёк асар мавзуси ва жанр рухини очиб бериши керак булади. Мусикий театр ижодкорлари спектаклни яратишда мавзу ва жанр талабларидан келиб чикиб узаро ижодий уйгунликни топа олишлари керак булади. Куп холларда драматург бевосита спектакл репитициясида иштирок эта олмайди. Бундай холатда асар мавзуси ва жанрининг мутаносиблигини таъминлаш тамомила режиссёрнинг зиммасида булади.

Узбек миллий мусикали театр санъатининг вужудга келиши ва шаклланиш боскичлари, шуниндек бугунга кадар мусикали драма жанрида сахналаштирилган спектакллар тугрисида, бугунга кадар мусикали театрда ижод килган ижодкорлар хаёти ва ижоди хакида маълумотлар куплаб монография ва илмий маколаларда батафсил келтириб утилган.

Шу жумладан таникли санъатшунос олим, профессор Мухсин Кодировнинг "Сехр ва мехр" номли рисоласида узбек миллий мусикали драма санъатига куйидагича таъриф берилади: "Узбек мусикали драмаси - куп тармокли, мураккаб санъат. Драма жанрида ёзилган асарни режиссёр рассом билан бамаслахат узи сахналаштириши мумкин. Аммо мусикали драманинг матни тайёр булгани билан иш юришиб кетавермайди. Пьеса бастакор ихтиёрига утиб, мусика ёзилиши керак. Мана шу бир- бирига чамбарчас богланган ва айни чогда, нисбатан мустакил асарлар "театр козони"га келиб тушади. Режиссёр, дирижёр, концертмейстер, балетмейстер, рассомлардан иборат ижодий гурух томонидан катта иш олиб борилади. Мусикали театрнинг уз йуналиши, узига хос конуниятлари шу жараённи талаб килади. Мусикали драма - пьеса, шу асосда ёзилган мусика ва режиссёрнинг сахнавий талкини

каби уч асосий компонентдан иборат. Ана шу пьеса, мусика, шунингдек, балетмейстер томонидан сахналаштирилган ракслар театрнинг ижодий жамоаси, ижрочилар ва оркестр томонидан узлаштирилиб, сахнавий хатти-харакатга айлантирилгандагина, мусикали драма хосил булади. Яъни, сахнавий хатти-харакат туфайлигина, икки йирик манбаа - пьеса билан мусика бир-бирини топади, бирикади, тулдиради ва актёрлардаги имкониятларни руёбга чикаради, драматург билан бастакор кузлаган гоявий максад амалга ошади"1.

Барчамизга маълум театрнинг томошабинларга такдим киладиган асосий махсулоти бу спектакл. Спектакл драматургия деб аталувчи пойдевор устида бунёд булади. Бу пойдеворнинг кандай шакл(куриниш)да булишини асарнинг жанри деб оладиган булсак, унинг устидаги бинони ташкил килувчи элементлар, ёки бунёд килинган иморатдан кузланган максад асарнинг мавзусини ташкил килади.

"Мавзу жудаям кенг маънодаги тушунча хисобланади. Х,ар бир асар ёки тадкикот ишининг номи хам, уларда акс этаётган бадиий, илмий, назарий йуналишларнинг ифодаси хам мавзу дейилади. Муайян асарда акс эттирилаётган хаётий вокеа ходисаларни яхлитликка келтирувчи тушунча, яъни унда ёритилаётган асосий ижтимоий муаммо хам, ёки асар учун танлаб олинган хаётий материаллар жамланмаси хам мавзу дейилади. Мавзу, узлуксиз давом этаётган хаётий жараёнлар ичидан мазкур асар учун танлаб олинган вокеа ходисалар доирасини бадиий, назарий мушохада этиш оркали юзага чикади."2. Яратилаётган хар бир асарда ижодкорлар мавзу талабидан келиб чикиб максадга мувофик жанр хусусиятларига таянади.

"Жанр санъат турларида тарихан шаклланган ички булиниш хамда мазкур булинишни ифодаловчи тушунча, шунингдек шакл ва мазмун бирлигидаги узига хос хусусиятларга эга булган санъат асарининг алохида хили. Санъат асарларининг жанр гурухларига булиниши турли меъзонларга таяниб амалга оширилади. Хусусан танланган мавзу, бадиий гоявий мазмун, шакл жихатлари ва бошкалар"3.

"Жанр санътнинг тур ва хил тушунчаларини уйгун тарзда акс эттирадиган ва инсоннинг вокейликка эстетик муносабатини умумлашган холда ифодалайдиган бадиий эстетик тушунча. Жанр тушунчаси санътни туркумлаб урганиш заруратидан келиб чиккан... Вокейликнинг узига хос тарзда тасвирлаш услуби уша асарнинг жанрини келтириб чикаради. Масалан драматик турнинг трагедия, комедия, драма каби жанрларга булиниши вокейликнинг фожеали, кулгили, драматик томонларини акс эттиришдан келиб

1 М.Кодиров. Сехр ва мехр - Т.: F.Fулом, 1994. 6 бет

2 Уз. м\й. эн\я. 5том 341бет

3 Уз. м й. энциклопедияси 3 том, 553 бет

чикади. Масалан трагедия жанрида хаётнинг фожеали тукнашувлари акс этиши билан бирга ундаги хаёт тукнашувларининг инсон иродаси, интилишлари, эътикодларида намоён булиши ифодаланади."4.

Сахна санъти тугрисида суз юритилар экан, энг аввало унинг драматургияси тугрисида гапиришимиз керак булади. Спектаклнинг вужудга келишида биринчи боскич драматургнинг зиммасига юклатилади. Мусикали театрларда бастакор ижоди иккинчи боскичдан урин эгаллайди. У асарнинг мусикий лейтмативини яратади. Драматургнинг ёзган пьесани бастакор яратган мусика билан хамохангликда сахналаштириш учинча боскич булиб, бу боскичнинг харакатлакнтирувчи кучи режиссёрга тегишли. Шу билан биргаликда мусикали театр режисёри бастакор томонидан белгилаб куйилган мусикий темпо ритмни бузмаган холда иш олиб бориши лозим. Спектаклни томашабинлар эътиборига хавола килиш туртинчи боскич хисобланиб, унда етакчилик актёрлар кулига утади. Мусикали театр актёрлари куйловчи актёр эканлиги билан бошкалардан ажралиб туради ва уларнинг тасир кучи хам айнан шу хусусияти билан улчанади. Мусикали театр актёрлари спектакл мавзуси ва жанридан келиб чиккан холда гох шодлик ва кувончга йугрилган, гох гам андухга тула арияларни мохирлик билан ижро эта олиши билан кадрланадилар.

Бугунги кунда яратилаётган мусикий спектаклларда мавзу ва жанрнинг уйгунлиги масаласида камчиликлар тез-тез кузга ташланиб турибди. Мусикий спектаклларнинг драматургияси, мусикаси, режиссураси, асарнинг бадиий савияси, томошавийлиги, замон талабларига кандай жавоб бераётгани бугунги кунда урганилиши лозим булган жабхадир.

Театр санъатида мавзу ва жанрнинг уйгунлиги масаласи энг аввало драматург ижоди билан боглик масаладир. Бу драматургнинг уз асарида ёритмокчи булаётган мавзуга мос жанрни танлай олиш махоратида кузга ташланади. Мавзу эса хар кандай санъат асарининг асосини белгилаб беради.

Мусикали театр санъати уз номи билан мусикийликни таказо этади. Мусикий спекталнинг мусикий лейтмативи, асарнинг мусикий рухи, асар гоясининг очилишида персонажларнинг ички кечинмаларини томошабинга ария, дует, трио, кватрет ва хорлардан уринли фойдалана олиш билан етказиб берилиши бастакорнинг ижодкорлик махоратида кузга ташланади. Мусикали театр санъатида бастакор ижод махсулининг кадр киммати мавзу талаби ва жанр хусусиятларига хамоханглиги билан улчанади.

Мусикали театр режиссёри хам драматург, хам бастакор ижод махсулини уйгунликда ушлаган холда спектаклни сахналаштиради. Демак мусикали театр режиссёрдан сахна конуниятлари билан бир каторда мусукий саводхонликни хам талаб этади. Х,ар бир режиссёр сахналаштирилаётган спектаклда хакли

4 Фалсафа комусий лугат 125 бет

[МЖ^Н

равишда узининг режиссёрлик ечимини киритади. Режис-сёр ечими эса асар мавзусини очиб беришда катта ахамятга эга. Х,атто асар-нинг мавзусини, унинг маъно мазмунини узгартириб юбориши хам мумкин. Шунинг учун мусикали театр санъатида драматург, бастакор, режиссёр ва актёрлар ижодий изланишлари мавзу ва жанр талаблари доирасида бир узанга туша олгандагина мукаммал санъат асари дунёга келади.

Узбекистон халк артисти Файзулла Ахмедов шундай деган эди. "Драматург билан бастакорларнинг хамжихатлиги хакида соатлаб гапириш мумкин. Бастакор Тухтасин Жалилов билан Собир Абдулла "Тохир ва Зухра", "Алпомиш" мусикали драмалари устида иш олиб борганлари хали хануз ёдимда. Барча ижодкорлар Собир Абдулланинг богида тупланишар, домла матнни ёзиб турсалар, Тухтасин ака куйини басталаб уша ернинг узида ижрочиларга айттириб курардилар. Х,озир драматург узича ишлайди, бастакор узича. Натижада куй ва суз бир - бирига сингиб, уйгунлашиб кетмайди" 5.

Шунга ухшаш фикрларни миллий мусикали драма санъатимизнинг равнак топиш боскичларидан бевосита хабардор булган устоз санъаткорларнинг барчасидан эшитишимиз мумкин. Бу фикрларнинг яна бир эътиборли томони шундаки, мусикий спектаклнинг барча ижодкорлари бир мавзуни ёритишда, жанр талабларини мохирлик билан ифодалай олса максадга мувофик булар эди.

Ушбу фикрлардан бугунги кун миллий мусикали театр санъати ижодкорлари узлари учун тугри хулосалар ясаб келгусида ишланадиган спектаклларни айнан миллий классик асарлар йуналишида, уларнинг сахналаштириш конуниятларига риоя килган холда ишланишига эътибор беришса миллий мусикали драма санъатимизнинг эришган муваффакиятларини саклаб колиш ва унин янада ривожлантириш имкониятига эга булар эдик. Шу уринда яна бир хаёт конунияти, бунёд килиш хакида бир бор уйласанг, барбод килмаслик хакида икки бор уйла, деган фикрга таяниб, миллий мусикали театр санъатимиз такдирида янги имкониятлар билан нурли чуккиларни забт этиш тугрисида бир бор уйласак, мусикий театр даргалари томонидан забт этилган чуккиларданда куйирокка тушиб кетмаслик хакида икки бор уйлашимизга тугри келади.

Фойдаланилган адабиётлар

1. М.Кодиров. Сехр ва мехр - Т.: F.Fулом, 1994. 6 бет

2. Узбекистон миллий энциклопедияси 5 том 341бет

3. Узбекистон миллий энциклопедияси 3 том, 553 бет

4. Фалсафа комусий лугат 125 бет

5 Матлуба Темур кизи. "Сахна хиёнатни кечирмайди". Театр журнали, 2008 йил. 4 сон. 18 бет.

933

5. Матлуба Темур кизи. "Сахна хиёнатни кечирмайди" Театр журнали, 2008 йил. 4 сон. 18 бет.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.