Научная статья на тему 'ЎЗБЕК МУСИҚА САНЪАТИ ВА УНИНГ ЁШЛАР МАЪНАВИЙ ДУНЁҚАРАШИ ШАКЛЛАНИШИДА ТУТГАН ЎРНИ'

ЎЗБЕК МУСИҚА САНЪАТИ ВА УНИНГ ЁШЛАР МАЪНАВИЙ ДУНЁҚАРАШИ ШАКЛЛАНИШИДА ТУТГАН ЎРНИ Текст научной статьи по специальности «Науки об образовании»

CC BY
109
14
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
маънавият / баркамол авлод / маданият / ёшлар маънавий дунёқараши / ёзма ёдгорликлар / этнографик материаллар / халқ оғзаки ижоди / концепция / миллий қадриятлар / маънавият. / spirituality / mature generation / culture / youth spiritual worldview / written monuments / ethnographic materials / folklore / concept / national values / spirituality.

Аннотация научной статьи по наукам об образовании, автор научной работы — Исаков, Улугбек

Мазкур мақолада ўзбек мусиқа санъатининг ёшлар маънавий дунёқараши шаклланиш жараёнларига таъсири ва ўзига хос аҳамияти борасида қиёсий таҳлил ҳамда бир қатор тавиялар ишлаб чиқилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

THE ART OF UZBEK MUSIC AND ITS ROLE IN THE FORMATION OF YOUTH'S SPIRITUAL OUTLOOK

In this article, a comparative analysis and a number of recommendations have been developed regarding the influence and specific importance of Uzbek music on the processes of formation of the spiritual worldview of young people.

Текст научной работы на тему «ЎЗБЕК МУСИҚА САНЪАТИ ВА УНИНГ ЁШЛАР МАЪНАВИЙ ДУНЁҚАРАШИ ШАКЛЛАНИШИДА ТУТГАН ЎРНИ»

Oriental Renaissance: Innovative, educational, natural and social sciences Scientific Journal Impact Factor Advanced Sciences Index Factor

VOLUME 2 | ISSUE 10/2 ISSN 2181-1784 SJIF 2022: 5.947 ASI Factor = 1.7

УЗБЕК МУСЩА САНЪАТИ ВА УНИНГ ЁШЛАР МАЪНАВИЙ ДУНЁЦАРАШИ ШАКЛЛАНИШИДА ТУТГАН УРНИ

Улугбек Исаков

ФарFOна давлат университети Вокал ва чолFу ижрочилиги кафедраси укитувчиси G-mail: isakov110675@gmail.com

АННОТАЦИЯ

Мазкур мацолада узбек мусица санъатининг ёшлар маънавий дунёцараши шаклланиш жараёнларига таъсири ва узига хос ауамияти борасида циёсий таулил уамда бир цатор тавиялар ишлаб чицилган.

Калит сузлар: маънавият, баркамол авлод, маданият, ёшлар маънавий дунёцараши, ёзма ёдгорликлар, этнографик материаллар, халц оззаки ижоди, концепция, миллий цадриятлар, маънавият.

В данной статье разработан сравнительный анализ и ряд рекомендаций относительно влияния и особого значения узбекской музыки на процессы формирования духовного мировоззрения молодежи.

Ключевые слова: духовность, зрелое поколение, культура, духовное мировоззрение молодежи, письменные памятники, этнографические материалы, фольклор, концепт, национальные ценности, духовность.

In this article, a comparative analysis and a number of recommendations have been developed regarding the influence and specific importance of Uzbek music on the processes offormation of the spiritual worldview of young people.

Keywords: spirituality, mature generation, culture, youth spiritual worldview, written monuments, ethnographic materials, folklore, concept, national values, spirituality.

Мусикий маданиятни ривожлантириш, шу жумладан, укувчи ёшларнинг мусикий тафаккурини шакллантиришда миллий мусица маданиятимиз билан бир каторда, жахон мусица санъати намуналарининг урни ва роли хам мамлакатимизда олиб борилаётган ислохотлар самарадорлигини оширишда, демократик тамойилларни карор топоиришда хамда ижтимоий-сиёсий жараёнларни бошкаришда мухим омиллардан бирига айланиб бормокда. Мамлакатимизда амалга оширилаётган янгиланиш ва ривожланиш сиёсатининг

АННОТАЦИЯ

ABSTRACT

KIRISH

Oriental Renaissance: Innovative, educational, natural and social sciences Scientific Journal Impact Factor Advanced Sciences Index Factor

VOLUME 2 | ISSUE 10/2 ISSN 2181-1784 SJIF 2022: 5.947 ASI Factor = 1.7

стратегик максади мустахкам маънавий-ахлокий кадриятлар негизида янги жамият барпо этишдир.

Ёшларда юксак фазилатларни шакллантиришда, шунингдек, уларнинг маънавий дунёкарашини кенгайтиришда мусикий тафаккурнинг урни ва роли мухим ахамиятга эга.

Узбекистоннинг миллий тараккиётида маънавиятнинг устиворлигига таянувчи ижтимоий-фалсафий концепция жамият ривожланишида мусикий маданият ва миллий хонандалик санъатининг узига хос урнини белгилаб беради[1] .

Шарк халкларида жуда кадим замонлардан мавжуд булган мусикий жанр - макомлардир. Улар мазкур халкларнинг узига хос миллий мусикий бойликларини мужассам килган холда, созанда ва хонандалар томонидан яратилган ва узок маданий-тарихий тараккиёт жараёнида мустакил мусикий жанр сифатида юзага келган. Макомлар кишиларни рухан тетиклаштирувчи, уларнинг маънавий эхтиёжларини кондирувчи сифатида кадим замонлардан буён бугунги кунгача инсонларга хизмат килиб келмокда. "Асрлар давомида улуF олимлар, мохир бастакорлар, хофиз ва созандаларнинг машаккатли мехнати ва фидоийлиги, ижодий тафаккури билан сайкал топиб келаётган ушбу ноёб санъат дунё микёсида катта шухрат-эътибор козонган. Маком санъатининг гултожи булган "Шашмаком" ЮНЕСКО томонидан инсониятнинг номоддий маданий мероси сифатида эътироф этилгани хамда унинг Репрезентатив руйхатга киритилгани бунинг яккол тасдиFидир"[2].

Дунё микёсида тан олинаётган мазкур санъат наъмунасининг маънавий озукаси, инсонни эзгу амалларга чорлаш хусусияти ва тарбиявий ахамиятини англаш лозим. Бунинг учун, биринчи навбатда маком намуналарини илмий тахлил этиш ва миллий мусика ихлосмандларига етказиб бериш лозим булади. Бундай шарафли йулда мехнат килиб, маком сирларини ёшларга ургатишда самарали фаолият олиб бораётган устозларнинг урни катта албатта.

Мусикий маданият шахс камолотининг барча боскичларида унга фалсафий, ахлокий, эстетик FOяларни сингдиришда, юксак инсонпарварлик туЙFуларини шакллантиришда, шунингдек, ёшлар маънавий дунёкарашини шакллантиришда мухим рухий-эмоционал омил булиб хизмат килади.

Ватан мустакиллиги ёшларнинг уз кобилияти, иктидори, истеъдоди ва умуман эркин бадиий-ижодий фаолиятини ривожлантириш учун етарли объектив, субектив шароитларни юзага келтиради[3:140].

Oriental Renaissance: Innovative, educational, natural and social sciences Scientific Journal Impact Factor Advanced Sciences Index Factor

VOLUME 2 | ISSUE 10/2 ISSN 2181-1784 SJIF 2022: 5.947 ASI Factor = 1.7

Шу боис Узбекистон ёшларининг маънавий дунёкарашини

шакллантиришда анъанавий касбий мусика меросимиз билан бир каторда узбек мумтоз мусика санъатининг урни ва ролини жамиятнинг маънавий янгиланишида ва тараккиётининг барча сохаларида юз бераётган ислохотларни уЙFун холда тахлил этиш максадга мувофикдир. Бу уз навбатида, ёшларнинг маънавий дунёкарашини шакллантириш масаласи тараккиётнинг таркибий кисми сифатида махсус тадкик этиш заруриятини келтириб чикаради.

МУХОКАМА ВА НАТИЖАЛАР

Учинчи минг йиллик аллакачон усиб бормокда, ривожланмокда, FамхУрликни талаб килмокда [3]. Психолог В.Левининг бу хаяжонли сузлари замонавий таълимнинг бутун мураккаб ва куп киррали тизимининг умумий маъноси ва FOясини акс эттиради. Учинчи минг йилликнинг якунланган авлодини кандай куришни истаймиз, деган саволга аник жавоб йук, чунки келажакдаги жараёнлар борасида аник прогноз чикариш ва хозирги болаларга хос булган шароит ва вазиятларни олдиндан куриш мумкин эмас.

Хрзир энг асосийси келажак авлодни шакллантириш учун мустахкам пойдевор куйишдир. Учинчи минг йиллик одамини, аввало, ижодий интилувчан, рухий кадриятлар дунёсини илхомлантирадиган, узининг мустакил дунёкарашига эга ижодкор шахс сифатида куришни истаймиз.

Бу жихатдан мусика санъати, доимий кадрият, маънавий маданият ходисаси булиб, узига куплаб санъат турларининг ютукларини синтез килади ва шу сабабли фикрлар, хиссиётлар маданиятини тарбиялаш, шакллантириш ва такомиллаштиришга кодирдир.

Мусика санъати аклни тарбиялаш, билим ва куникмаларни ургатишдан кура том маънода энг мухим педагогик муаммони хал этади. Ушбу билим ва куникмаларни кандай сингдирилиши, инсоннинг атрофдаги одамларга ва уни куршаб турган дунёга булган хиссий муносабатига боFлик. "Санъат томонидан тарбияланган одам - яратувчи. Таълим эса универсалдир - санъат нафакат инсоннинг онги, балки иродасини хам акс эттиради"[4:8]. Шу сабабли ушбу маколамиз марказида усиб келаётган ёш авлоднинг тарбиялашда мусика санъатини ролини аниклаш муаммоси туради. Рухан ривожланган катталарни характерлайдиган ва уни эзгу, ижтимоий ахамиятга эга ишларга ундашга кодир ахлокий эстетик муносабат болага туFма кобилият сифатида берилмайди. Улар хаёт ва тарбиянинг ижтимоий шароитлари таъсири остида шаклланади ва ривож топади.

Oriental Renaissance: Innovative, educational, natural and social sciences Scientific Journal Impact Factor Advanced Sciences Index Factor

VOLUME 2 | ISSUE 10/2 ISSN 2181-1784 SJIF 2022: 5.947 ASI Factor = 1.7

Шу билан бирга, мусика санъати воситасидаги таълим ва санъатнинг умумий жараёнининг энг мухим таркибий кисми эканлигини алохида таъкидлаш жоиз. Унинг узига хослигини инсоннинг онги ва иродасига, ахлокий ва хиссий ривожланишига комплекс таъсир уткизиш кудратига эъга. Сабаби, театрда вокеалик жонли сахнада содир булади ва жонди равишда руй бераётган куз унгимиздаги вокеалик хеч бир инсонни бефарк колдиролмайди. Мусикий театр усиб бораётган успириннинг хаётий дунёкараши ва концептуал жараёнлар, унинг ижтимоий-психологик параметрларини, бутун хаётнинг маълум менталитети ва эстетикасини шакллантиради. Узбекистон Президенти Шавкат Мирзиёевнинг 2017 йил 17 ноябрдаги "Узбек миллий маком санъатини янада ривожлантириш чора тадбирлари туFрисида"ги ПК-3391 сонли карори ижросини таъминлаш максадида нафакат пойтахтимиз балки вилоятларда уз фаолиятини бошлаган маком театрлари, маком марказлари ушбу икки масъулиятли вазифани амалга ошириб келмокда. Юкорида таъкидлаб утганимиздай, мумтоз мусика ва театр санъатининг катта сахнада бирлашиши нафакат бир ёки унлаб, балки минг-минглаб халкимиз асосий катламини ташкил этаётган ёшларимиз маънавий дунёкарашини шакллантиришда узининг ижобий самарасини бериб келмокда.

Мамлакатимиз ёшларининг шахсий ривожланиш жараёнидаги асосий факторларидан бири бу уз онгу ва шуурини юкори даражада сезмок, англамокдадир. Буларнинг барчаси бадиий адабиётларнинг укишда, мусикий асарларни тинглашда, театр ва кино - билимларни томоша килишда уз натижаларини курсатади. Лекин, барча умумтаълим мактабларда хам мусикий тарбия воситалари билан укувчиларнинг онгини ва шуурини юкори савияда тарбияланган деб тула таасурога эга булиш мушкил. Афсуски хатто юкори курс талабаларининг баъзи бирларида мусика санъати борасида умумий тушунча хам етарли даражада деб булмайди. Улар бошка халклар ва элатларнинг санъатлари ва тарихи узокда турсин хатто уз миллий санъат намуналаридан хам кам хабардорлар. Бир канча умумтаълим мактабларда миллий мусика санъатимизнинг, эстетик ва сиёсий - FOявий тарбиямизнинг, ватанпарварлик ва айникса байналминаллик тарбиянинг тулаконли эмаслиги сезилиб туради. Аксинча умумтаълим мактабларнинг баъзиларида суровлар натижасида, анкеталар тулдиришда, педагогларнинг кузатишларида шу нарса яккол кузга ташланадики, тарбиячи педагогларнинг мазмунли ва сифатли дарс беришлари натижасида мактаб укувчилари ана шу йуналишларда туFри ва тулаконли тарбияга эга булганлар. Масалан: узбек адабиёти дарсларида укувчилар классик

Oriental Renaissance: Innovative, educational, natural and social sciences Scientific Journal Impact Factor Advanced Sciences Index Factor

VOLUME 2 | ISSUE 10/2 ISSN 2181-1784 SJIF 2022: 5.947 ASI Factor = 1.7

адабиётимизнинг асосчиси, улуF мутафаккир буюк шоир Алишер Навоийнинг, ижодётини узлаштиришда бу алломанинг ёш авлодни тарбиялашда тутган урни, икки буюк халкларни бирлаштиришда (узбек ва тожик) килган мехнатлари, чин мухаббат куйчиси сифатида тенги йук шоир, уз Ватанини ва халкини севишга ардоклашда тиниб тинчимайдиган буюк шахс сифатида укувчиларга таништирилади.

Миллий мусика меъросимизни мусикий маданият дарслари жараёнида урганиш, уларда ёритилаётган асарлар мазмунларга ахамият бериш, мусика санъати билан адабиётнинг боFликлигини укувчиларга тушунтириш, тасвирий санъат, халк амалиёти санъати туFрисида укувчиларга сабок етказишлар мактаб укувчиларини маънавий бойлигини ривожлантиради. УлуF рус муссавири У.Репин айтган эди - "Санъат - агар уз юртида, уз Ватанида ривожланган булсагина факат уз илдизида яхши тушунарли булади,. Бу сузлар бошка халклар ва инсонларнинг санъатини маданиятини камситиш маъносида эмас, аксинча уз санъатини адабиётини ва маданиятини яхши билганлар, бошка халк ва элатларнинг маданияти ва санъати билан якиндан танишиш шарафига муяссар булади деган хулоса келиб чикади.

Болаларга купдан-купрок уз онгини оширишга имкон яратинг, умуминсоний, умужахон маданиятини урганишда йуллар очинг"-деб ёзган эди ёзувчи Б.Г.Белинский.[5:47] хаётий амалиёт шуни курсатадиким, уз атроф мухитида, уз миллий шароитда усган бола санъатни чукуррок ва кенгрок узлаштиришга интилади. Дарс жараёнида болаларга мусикий санъат намунларига жиддийрок назар солишимиз лозимдир. Бу одамлар хаёти хакконийликни борлигини акс эттира оладиган булишлари шарт, чунки булар келажакка ёш авлодни туFри тарбиялашда катта эътиборга эгадир. Эстетик тарбия факатгина адабиёт дарсларида, тасвирий санъатда, табиатшунослик жараёнида эмас, балки мусика маданияти дарсларда хам уз урнини мустахкамлаши зарурдир.

Ёшларни тарбиялашда мусикий асарлар мазмунида утмишдаги халк кахрамонларни эъзозлаш, мехнатни улуFлаш туFрисидаги куй ва кушикларни урганиш, мехнат ва уруш фахрийларини кадрлаш каби мусикий, санъат намуналари булишлари мумкин.

Укувчиларини вокал-симфоник жанрлари билан хам таништириб контата, оратория, касида туFрисида маълумотлар берилган. Шу билан бирга бу ёшдаги укувчилар сахна мусика асарлари - балет ва ракс санъати, мусикали драма ва комедияси болалар учун мусикали эртак томошаларини хам билиб оладилар.

Oriental Renaissance: Innovative, p VOLUME 21 ISSUE 10/2

educational, natural and social sciences -------- JtV ISSN 2181-1784

Scientific Journal Impact Factor Q SJIF 2022:5.947

Advanced Sciences Index Factor ASI Factor = 1.7

Айникса Тухтасин Жалиловнинг «Тохир ва Зухра» мусикали драмасидан «Туйлар муборак» ва «Отмагай тонг» кушикларини тинглаб яхши таасуротга эга буладилар

Узбек мусика санъати ва унинг ёшлар маънавий дунёкараши шаклланишида узига хос ахамияти туFрисида юкоридаги фикрлар ва киёсий тахлил асосида тулик маълумот келтириб утдик. Шу нуктаи назардан оладиган булсак мумтоз мусика асарлари ва мусика санъати воситалари билан мактаб укувчиларининг хар томонлама ривожланган шахс булиб, тарбияланиши алохида ахамиятга эгадир. Миллий мусикий санъати узбек халкининг, кадимдан бой маънавий дунёкарашга эга эканлигидан дарак беради ва бу халк бойлигини урганиш узбек халкининг тарихини яхши билиш ва уни авайлаб асраб келажак авлодга безавол етказишдан иборатдир.

Санъат асарларини тахлил эканмиз, биз уни кайси бир шароитларда олий даргох талаблари орасида, мактаб укувчиларининг укиш жараёнида ёки бадиий хаваскорлик тугаракларининг машFулотлари вактида хам бу санъатнинг халкники эканлигига гувох буламиз. Чунки бу санъат асосан халк маданий меросларига, мусикий куй ва кушикларга суянган.

ХУЛОСА

Мумтоз мусика мактабида яратилган жавохир асарларининг асосини узбек халк фольклори, классик мусика ва маком жанрига хос мусикий элементлардан фойдаланиб келинмокда. Бу мумтоз мусика намуналарини таркибий тузилиши, куй-оханг хусусиятларини илмий тахлил этиш, соха кишиларининг зиммасидаги бирламчи вазифадир. Мазкур маколамиз оркали узбек мумтоз мусика санъатига кизикувчиларнинг сафи кенгайишига, хамда ёшлар онгида миллий охангларга нисбатан тулаконли таассурот хосил булиб, саводли тингловчиларнинг етишиб чикишига, маънисиз ва вайронкор FOяларга бошловчи оханглардан йирок, маданиятли, маънавияти ва рухияти соFлом, тарбияли ёшлар сафи кенгайиб, янги Узбекистонни ана шундай ёшлар билан биргаликда курамиз деган умиддамиз.

REFERENCES

1. Мирзиёев Ш.М. Буюк келажагимизни мард ва олижаноб халкимиз билан бирга курамиз. - Тошкент: Узбекистон, 2017.

2. Узбекистон Президенти Шавкат Мирзиёевнинг 2017 йил 17 ноябрдаги "Узбек миллий маком санъатини янада ривожлантириш чора тадбирлари туFрисида"ги ПК-3391 сонли кароридан.

Oriental Renaissance: Innovative, educational, natural and social sciences Scientific Journal Impact Factor Advanced Sciences Index Factor

VOLUME 2 | ISSUE 10/2 ISSN 2181-1784 SJIF 2022: 5.947 ASI Factor = 1.7

3. Каримов И.А. Юксак маънавият - енгилмас куч. -Т.: Маънавият. 2008. Б. 140

4. А.Баифнинг Париждаги «Шеърият ва мусика академияси» 1570й.

5. Раньше и теперь. Беседы Бориса Покровского с Аллой Богдановой [Текст]. - М., 2001.

6. Асафьев Б. В. Глинка. М, 1950. 47 б.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.