Научная статья на тему 'ЁШЛАРНИ АХЛОҚИЙ, ЭСТЕТИК ТАРБИЯЛАШДА ЎЗБЕК ХАЛҚ ЧОЛҒУ АНСАМБЛЛАРИ ВА ОРКЕСТРЛАРИНИНГ ЎРНИ'

ЁШЛАРНИ АХЛОҚИЙ, ЭСТЕТИК ТАРБИЯЛАШДА ЎЗБЕК ХАЛҚ ЧОЛҒУ АНСАМБЛЛАРИ ВА ОРКЕСТРЛАРИНИНГ ЎРНИ Текст научной статьи по специальности «Философия, этика, религиоведение»

CC BY
63
12
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
Оркестр / ансамбл / жамоавий ижро / инновация / созлар / қобуз / чиндовул / ноғора / мавсумий байрамлар. / Orchestra / ensemble / group performance / innovation / lyrics / gong / chindovul / drum / seasonal holidays.

Аннотация научной статьи по философии, этике, религиоведению, автор научной работы — Нурмуҳамеджанов, А., Рустамов, И.

Ушбу мақолада ёшлар тарбиясида ўзбек халқ чолғу оркестрлари ва ансамблларининг ўрни ва аҳамиятига эътибор берилган. Яъни оркестр ёки ансамблга қатнашган ёшларнинг жамоавийликка, дўстлик, биродарлик руҳида тарбияланишига урғу берилиб, мусиқа инсон хаётида муҳим ўринга эга эканлиги очиб берилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

THE ROLE OF UZBEK FOLK INSTRUMENT ENSEMBLES AND ORCHESTRAS IN MORAL AND AESTHETIC EDUCATION OF YOUTH

In this article, youth education тhe role and importance of Uzbek folk musical orchestras and ensembles is revealed. In other words, it is emphasized that young people participating in the orchestra or ensemble are brought up in the spirit of teamwork, friendship, and brotherhood, and it is revealed that music has an important place in human life.

Текст научной работы на тему «ЁШЛАРНИ АХЛОҚИЙ, ЭСТЕТИК ТАРБИЯЛАШДА ЎЗБЕК ХАЛҚ ЧОЛҒУ АНСАМБЛЛАРИ ВА ОРКЕСТРЛАРИНИНГ ЎРНИ»

Oriental Renaissance: Innovative, educational, natural and social sciences Scientific Journal Impact Factor Advanced Sciences Index Factor

VOLUME 2 | ISSUE 10/2 ISSN 2181-1784 SJIF 2022: 5.947 ASI Factor = 1.7

ЁШЛАРНИ АХЛОЦИЙ, ЭСТЕТИК ТАРБИЯЛАШДА УЗБЕК ХАЛЦ ЧОЛГУ АНСАМБЛЛАРИ ВА ОРКЕСТРЛАРИНИНГ УРНИ

Ушбу мацолада ёшлар тарбиясида узбек халц чолгу оркестрлари ва ансамблларининг урни ва ауамиятига эътибор берилган. Яъни оркестр ёки ансамблга цатнашган ёшларнинг жамоавийликка, дустлик, биродарлик рууида тарбияланишига ургу берилиб, мусица инсон хаётида мууим уринга эга эканлиги очиб берилган.

Таянч иборалар: Оркестр, ансамбл, жамоавий ижро, инновация, созлар, цобуз, чиндовул, ногора, мавсумий байрамлар.

В этой статье образование молодежи раскрывается роль и значение узбекских народных музыкальных оркестров и ансамблей. Иными словами, подчеркивается, что молодежь, участвующая в оркестре или ансамбле, воспитывается в духе коллективизма, дружбы и братства, раскрывается важное место музыки в жизни человека.

Ключевые слова: оркестр, ансамбль, групповое исполнение, новаторство, лирика, гонг, чиндовул, барабан, сезонные праздники.

In this article, youth education mhe role and importance of Uzbek folk musical orchestras and ensembles is revealed. In other words, it is emphasized that young people participating in the orchestra or ensemble are brought up in the spirit of teamwork, friendship, and brotherhood, and it is revealed that music has an important place in human life.

Key words: Orchestra, ensemble, group performance, innovation, lyrics, gong, chindovul, drum, seasonal holidays.

А.Нурму^амеджанов

Фар.ДУ санъатшунослик факультети Вокал ва чолFу ижрочилиги кафедраси катта укитувчиси nurmuhammadjonov@pf.fdu.uz И. Рустамов Фар.ДУ Санъатшунослик факультети Вокал ва чолFу ижрочилиги кафедраси укитувчиси

АННОТАЦИЯ

АННОТАЦИЯ

ABSTRACT

Oriental Renaissance: Innovative, p VOLUME 21 ISSUE 10/2

educational, natural and social sciences -------- JtV ISSN 2181-1784

Scientific Journal Impact Factor Q SJIF 2022:5.947

Advanced Sciences Index Factor ASI Factor = 1.7

КИРИШ

Ёшлар-халкимизнинг асосий таянчи ва суянчи. Кенг куламли ислохатларимизни самарали амалга оширишда улар хал килувчи куч булиб майдонга чикмокда. Айнан замонавий билим олган, илFор касб-хунарларни, инновацион технологияларни, хорижий тилларни пухта эгаллаган уFил-кизларимиз мамлакатимизни янада тараккий эттиришда етакчи урин тутади. Маълумки, ёшлар янгича фикрлашга, янги-янги FOяларни дадил уртага ташлаб, уларни амалга оширишга, муаммоларни ижодий ва ностандарт ёндашувлар асосида хал этишга мойил булади. Шунинг учун хозирги кунда ёш авлод вакилларининг билим олиши, илм-фан, инновациялар, адабиёт, санъат ва спорт сохасидаги истеъдод ва салохиятини юзага чикариши, уларнинг жамиятимизнинг ижтимоий-сиёсий хаётида фаол иштирок этиши учун барча шароитларни яратишга устувор ахамият бермокдамиз.1

Узбек халк чолFулари оркестри ва ансамбллари хакида фикр юритишдан олдин унинг келиб чикиш тарихига мурожаат килиш максадга мувофикдир. Узбек халк чолFулари оркестри ташкил килинишидан аввал, маълум бир халк чолFулар асосида узига хос мусикий ансамбллар ташкил топган. Улар узининг куп асрлик тараккиёти давомида узига хос хусусиятларини саклаб колган. Ана шу узига хослик туфайли най, сурнай, танбур, дутор, рубоб, Fижжак, кобуз каби созлар анъанавий шаклларда бизгача етиб келди.

Халк чолFулари Марказий Осиё ахолисининг турмуши ва мехнат фаолиятига сингиб, инсон фаолиятининг ажралмас таркибий кисмига айланди. ЧолFулар журлигида кушик, уйин ва куйлар халкнинг катта-катта маросимлари ва оилавий байрамларида ижро этилган. Байрамлар купрок йил фасллари билан боFлик булган. Марказий Осиёда "Навруз", "Лола сайли", "Х,осил байрами", "К,овун сайли", "Узум сайли" каби мавсумий байрамларда халк чолFуларидан ташкил топган ансамбллар узларининг чикишлари билан катнашганлар. Бундай оммавий байрамларида халк чолFу ансамбллари, хонанда ва созандалар хамда раккосалар фаол иштирок этишган. Байрамларда , маданий маросимларда айникса, карнай, сурнай, доира, ноFора ва чиндовул2 каби урма зарбли мусика чолFулари кенг кулланилган. Халк ракслари аслида кош уйини, елка уйини, бош уйини кабиларни уз ичига олган.

1 Янги Узбекистан Ш.Мирзиёев Т- 57-бет

2 Чиндовул - узбек ва тожик халкларида дубулга шаклидаги, бир томони тери билан копланган урма чолгу. Узбекистан миллий энциклопедияси давлат илмий нашриёти. 9-том. 2005. -Т.: -Б. 623

277

Oriental Renaissance: Innovative, p VOLUME 21 ISSUE 10/2

educational, natural and social sciences -------- JtV ISSN 2181-1784

Scientific Journal Impact Factor Q SJIF 2022:5.947

Advanced Sciences Index Factor ASI Factor = 1.7

Оркестр - юнонча суздан олинган булиб, театрда сахнанинг олд майдончаси деган маънони билдиради. Шунингдек, оркестр - турли мусика чолFу асбобларини чалувчилардан тузилган ва улар учун яратилган асарларни биргаликда ижро этувчи созандалар жамоаси хамдир.

МУ^ОКАМА ВА НАТИЖАЛАР

Мамлакатимизда созларнинг турлари ва тузилишларига кура, оркестрлар симфоник, халк чолFулари, камер, пуфлама, торли чолFулари, эстрада, жаз оркестрлари фаолият олиб борадилар.

Оркестр ижроси оркали таралган мусика тулаконли жозибали ва хар томонлама мукаммал булиб, ёшларнинг мусикий тафаккурини янада ривожланига ёрдам беради. Ижро килинаётган товушларни идрок килиш имкониятига эга буладилар.

Якка чолFулардан эшитилган ёки ансамбль ижросидаги мусикаларга нисбатан оркестр оркали эшитилган мусика уртасида катта фарк бор. Чунки оркестрнинг уз ички имкониятлари, яъни диапозонининг кенглиги, турли тембрлари уЙFунлашган чолFуларнинг мусика характерини ва мазмунини бастакор истаганидек килиб ифодалаб бериши юкоридаги фикримиз далилидир. Оркестр катнашчиси эса куповозликва ансамбль булиб бир-бирини эшитиб чалишга, яъни хамкорликка урганади. Бошкача килиб айтганда оркестр жамоатчиликка хамжихатликка ургатади.

Президентимиз Шавкат Мирзиёев "Шарк тароналари" ун иккинчи халкаро фестивалининг очилишига баFишланган тантанали маросимдаги табрик сузида таъкидлаганидек, - "Сайёрамизда турли келишмовчиликлар ва карама-каршиликлар, уруш ва низолар авж олган тахликали замонда, одамзод тобора уз дунёсига уралиб бораётган бир шароитда мусика инсонга инсонлигини эслатиб, унинг калбида келажакка умид ва ишонч уЙFOтади3.

Мусика санъати маданий феномен сифатида янги авлодни тарбиялаш ва камолга етказиш борасида чексиз имкониятларга эгадир. Санъат билан ошно булган ёшларнинг хаётга булган муносабати, миллий урф-одат ва умумбашарий кадриятларга хурмати баланд булади. Шу маънода, мусика хеч нарса билан улчаб, солиштириб булмайдиган бекиёс илохий таъсир кучига эга десак, айни хакикатни айтган буламиз" дея таъриф бердилар.

Мусикий ривожланиш шахснинг умумий ривожланишига урнини хеч нарса билан боса олмайдиган таъсир курсатади: эмоционал (хиссий) соха

3 Мирзиёев Ш.М. Миллий тикланишдан миллий юксалиш сари. -Т.: Узбекистан. НМИУ. 4-том. 2020. -Б. 344

278

Oriental Renaissance: Innovative, educational, natural and social sciences Scientific Journal Impact Factor Advanced Sciences Index Factor

VOLUME 2 | ISSUE 10/2 ISSN 2181-1784 SJIF 2022: 5.947 ASI Factor = 1.7

шаклланади, тафаккур такомиллашади, бола санъат ва хаёт гузаллигига нисбатан сезгир булади. Мусина билан мунтазам шуFулланадиган инсонларда ижодий тасаввур, олдиндан хис килиш, кенг тафаккурга эгалик сингари ижодкорлик белгилари бошкаларга нисбатан ривожланган булади.

Мусикий тарбия, мусикий фаолият эстетик тарбиянинг асосий таркибий кисмларидан бири сифатида баркамол авлодни тарбиялашда етакчи урин тутадиган йуналишлардан бири саналади. Унинг бола тарбиясидаги роли, мусика мохиятига кура, бевосита мазмунига кура эмоционал. Б.М.Теплов таъкидлаганидек, гузал хусусиятларига кура мусика эмоционал билишга айланади ва инсоннинг, айникса болаликда, эмоционал хис- туЙFулари ривожи учун хеч нима билан тенглаштириб булмайдиган имкониятлар яратади.

Оркестр ёки ансамбл жамоаси булиб ижро этиш мураккаб психологик-физиологик жараён хисобланади. Мусика дарсларида оркестр ёки ансамбль фанлари укувчиларни ахлокий-эстетик тарбияси учун укитишнинг энг самарали шаклидир. Оркестр булиб куй ижро этиш талабаларнинг эътиборини кучайтиради, хотираси, нота укиш кобилиятларини, мусикий саводхонлигини устиради. Чет эл композиторларини куй ва асарларни ижро этганда бошка халкларни рухияти уларни яшаш турмуш тарзи, маданиятидан бохабар булади.

Оркестрда ёки ансамблда ижро этиш фанлари мусика фанлар орасида мухим ахамият касб этади. Айникса оркестр машFулотларида талабанинг диккат-эътибори, онглилиги ва фаоллиги ошади, мусикий хотираси яхши ривожланади ва урганган куйларини ижро этганда, завкланиш хисси пайдо булади. Асар ижросида, ижодий-ижрочилик хамкорлик кучаяди ва дустона жамоага бирлашади. Асарни маъноси ва мусика охангини чукур идрок этадилар ва куй мазмуни оркали хаётни урганадилар. Айнан оркестр малакалари воситалари оркали ёкимли ва охангдош, соф, куповозлик гармоник охангларга эришиш мумкин.

Тадкикотлар шуни курсатадики, жамоавий ижро, яъни оркестр, хор, ансамблларда ижро этувчилар орасида жиноий ва маъмурий жавобгарликка тортилиш курсаткичлари икки баробар кам кайд этилишини, урганишлар агарда оркестр ва хор жамоаларига ёки турли ижодий тугаракларга ахолининг атиги 5 фоизи камраб олинганда хам мамлакатнинг умумий маданий даражаси кескин ошиши мумкинлигини курсатмокда. Оркестр, ансамбль ва хор жамоасида ижро этиш ёшларнинг чекиш, спиртли ичимликлар, гиёхванд моддалар истеъмол килиш, ижтимоий зурикиш даражасини пасайтириш имконияти мавжуд. Шу боис санъатнинг бу турлари бугунги кунда катор

Oriental Renaissance: Innovative, educational, natural and social sciences Scientific Journal Impact Factor Advanced Sciences Index Factor

VOLUME 2 | ISSUE 10/2 ISSN 2181-1784 SJIF 2022: 5.947 ASI Factor = 1.7

давлатлар, жумладан АКШ, Германия, Австрия, Россия, Италия, Швеция, Чехия, Венгрия, Жанубий Корея, Хитой, Индонезия, Малайзия ва Вьетнамда кенг ривож топиб бормокда.

Бугунги кунга келиб, мусика санъатининг мазкур турларига булган кизикиш камайган. Бунинг сабаби умумтаълим мактабларида соха мутахассисларининг етишмаслиги, борлари хам уз ишларига совукконлик билан карашлари окибатида талаба- ёшларда жамоавий куп овозлик ижро хакидаги тассаввурнинг мавжуд эмаслигидир. Ушбу масалани ижобий хал этиш учун аввало, олий таълим муассасалари санъатшунослик факультетларида оркестр ва инструментовка, оркестр дирижёрлиги фанларини чукуррок ургатишни йулга куйиш, шунингдек, умумтаълим мактаблари, болалар мусика ва санъат мактаблари укувчилари уртасида оркестр ва ансамбл ижрочилик танловларини утказиш, "Баркамол авлод" болалар ижодий марказларида оркестр, ансамбл, хор тугараклари фаолиятларини кучайтириш зарур. Бунинг учун жойлардаги таълим муассасаларида фортепьиано, миллий чолFу созларини янгилаш, борларини таъмирлаб, фойдаланиш учун ярокли холга келтириш максадга мувофик булар эди.

Оркестр ижроси оркали талаба-ёшларда жамоа билан ишлаш, купчиликни хурмат килиш, узбек ва жахон композиторлари асарларини урганиш оркали халклар билан маданий хамкорлик, дустлик, биродарлик, инсонпарварлик рухида тарбиялаш каби фазилатлар ривожланади.

REFERENCES

1. Узбекистон Республикаси Президетининг 2017 йил 17 ноябрдаги "Узбек миллий маком санъатини янада ривожлантириш чора-тадбирлари туFрисида"ги Карори.

2. Узбекистон Республикаси Президентининг фармони "Маданият ва санъат сохасининг жамият хаётидаги урни ва таъсирини янада ошириш чора-тадбирлари туFрисида" Тошкент шахри 2020 йил. 26 май.

3. Нотматов Р.Н. Хдваскорлик чанг ансамбли ва оркестрини ташкил килиш ва улар билан ишлаш методикаси. Тошкент. 1980.

4. НаFмаи ниёгон тахкик ва тахияи Ражабов. А. Душанбей. Адиб. 1988 й. 124

5. Абдуллаев С. Народние музикальы инструмента Азербайджана. Баку. 1972

ХУЛОСА

б

г.14с.

Oriental Renaissance: Innovative, educational, natural and social sciences Scientific Journal Impact Factor Advanced Sciences Index Factor

VOLUME 2 | ISSUE 10/2 ISSN 2181-1784 SJIF 2022: 5.947 ASI Factor = 1.7

6. Семёнов А.А. Средне-азиатский трактат по музыки Дарвеш Али. Ташкент. 1946г.18стр.

7. Хайруллаев М.М. "Фаробий" Тошкент 1963й.176 б.

8. Маллаев Н.М. узбек адабиёти тарихи. Тошкент 1965й 94 б.

9. Навоий.А. Танланган асарлар. Жилд.Ш.1948й. 112-113б.

10. Бобурнома. Тошкент 1958й. 12б.

11. Васильев Ф,Н. К,ашкар рубоби учун гамма ва арпеджио аппликатураси. Тошкент. Укитувчи. 1978 й.

12. Зуфаров Б. "Узбек миллий чолFу асбоблари" Тошкент 1982й.

13. Ражабов.И. Маком масалаларига доир. Тошкент.1963й.17б.

14. Ливиев А. "Рубоб оркестрини ташкил этиш методикаси" Тошкент.Укитувчи. 1978й. 13б.

15. Дустов С.Д "Хдваскорлик рубобчилар ансамбли ва оркестрини тузиш" Тошкент.1984й.

16. Эргашев Э.З. "Хдваскорлик афFOн рубобчилари ансамблини тузиш" Тошкент. 1985й 24б.

17. Расултоев Ж. "Дутор ва бадиий хаваскорлик" Тошкент 1988й.

18. Фитрат "узбек классик мусикаси ва унинг тарихи" Тошкент. 1993й. 93б.23. Гиенко Б,Ф. Инструментовка (узбек халк чолFу асбоблари оркестри учун) Издательство "Укитувчи" Ташкент. 1970

19. Петросянц А.И. Инструментоведение Узбекские народные инструменты Ташкент. Укитувчи 1980.

20. Нурматов.Х,. Узбек халк мусикаси Тошкент. Укитувчи. 1996й.

21. O'zbekiston Respublikasi mustaqilligining 29 yilligi munosabati bilan Prezidentimiz SHavkat Mirziyoev tantanali tabrik nutqi.

22. SH.M.Mirziyoyevning 2017 yil 17-noyabrdagi "O'zbek milliy maqom san'atini yanada rivojlantirish chora-tadbirlari to'g'risida" gi qarori.

23. O'zbekiston Respublikasi Prezidenti SHavkat Mirziyoyevning 3 aprel kuni yoshlar ta'lim-tarbiyasi uchun qo'shimcha sharoitlar yaratish, xotin-qizlar bandligini oshirishga qaratilgan kompleks chora-tadbirlari.

24. "Navodir ush-shabob". 4-jild. 85-g'azal. 64-bet.

25. Karimov I.A. "Istiqlol va ma'naviyat" T.: "O'zbekiston", 1994 y.

26. Mannopov, S., Karimov, A., Qurbonova, B., & Dilobar, J. (2022, February). THE EMERGENCE AND DEVELOPMENT OF MUSIC. In Archive of Conferences (pp. 49-52).

Oriental Renaissance: Innovative, educational, natural and social sciences Scientific Journal Impact Factor Advanced Sciences Index Factor

VOLUME 2 | ISSUE 10/2 ISSN 2181-1784 SJIF 2022: 5.947 ASI Factor = 1.7

27. Mannopov, S., Karimov, A., Qurbonova, B., & Dilobar, J. (2022, February). THE EMERGENCE AND DEVELOPMENT OF MUSIC. In Archive of Conferences (pp. 49-52).

28. Mannopov, S. (2004). Uzbek folk music culture.(Study guide) Tashkent. New

Age Generation.

29. Маннопов, С. (2018). Навобахш охднглар. Т.: IJOD-PRESS нашриети.

30. Маннопов, С. У. Л. Т. О. Н. А. Л. И. (2004). Узбек халк мусика маданияти. Янги аср авлоди.

31. Маннопов, С. (1852). Ходжи Абдулазиз Абдурасулов (1852-1936).

32. Abdusattorov, A. About Makom Melodies Adapted for Orchestra of Uzbek Folk Instruments. International Journal on Economics, Finance and Sustainable Development, 2(11), 28-30.

33. Kurbanova, B., Khurshid, M., & Tokhirjon, S. (2022, May). THE ROLE AND IMPORTANCE OF A SYSTEMATIC APPROACH TO TEACHING IN THE FINE ARTS. In Archive of Conferences (pp. 105-107)

34. Kirgizov, I., Imyaminovich, K. I., Nurmuhammedjanov, A., Sotvoldievich, S. B., Mamasodikovna, N. M., & Juraevna, A. S. (2021). The Pleasure of Singing, Listening and Understanding Navoi. Annals of the Romanian Society for Cell Biology, 2410-2413.

35. Kirgizov, I., Kirgizov, I., Najmetdinova, M., & Atabayeva, S. (2022, February). THE GENESIS OF THE DEVELOPMENT OF MUSIC CULTURE. In Archive of Conferences (pp. 57-60).

36. Namozova, D. T. (2021). MUSIQA DARSLARIDA O'QUVCHILARNI KREATIVLIK HAMDA ERKIN TAFAKKURINI SHAKLLANTIRISHNI TASHKIL ETISH. Scientific progress, 2(2), 1313-1315.

37. Dilorom, N., & Tohirovna, A. Z. (2022). BRAYL NOTA TIZIMINING MUSIQA TA'LIMIDAGI ILK QADAMLARI. Science and innovation, 1(C2), 3638.

38. Mannopov, S., Karimov, A., Ataboeva, S., Ergashev, A., & Usmanova, S. (2021). Development Of Symphonic Music in Uzbekistan. Journal of Pedagogical Inventions and Practices, 2(2), 53-56.

39. Ergashev, A., Ataboyeva, S., Djalalova, N., & Usmonova, S. (2021). THE ROLE OF COMPOSERY IN THE ART OF NATIONAL SINGING. Galaxy International Interdisciplinary Research Journal, 9(12), 863-867.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.