Научная статья на тему 'ЎЗБЕК МУСИҚА ФОЛЬКЛОРИНИНГ ЎЗИГА ХОС ХУСУСИЯТЛАРИ'

ЎЗБЕК МУСИҚА ФОЛЬКЛОРИНИНГ ЎЗИГА ХОС ХУСУСИЯТЛАРИ Текст научной статьи по специальности «Искусствоведение»

1403
78
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
фолкьлор / мусиқа / ижод / жанр. / folklore / music / creativity / genre

Аннотация научной статьи по искусствоведению, автор научной работы — Odil Yunusov, Zarnigor Jondorova

Бу мақолада фольклор сўзининг маъноси, келиб чиқиш тарихи хусусида суз боради. Фольклор чолғу куйларидан ташқари ўз ичига оғзаки анъанадаги халқ қўшиқларини хам ўз ичига олиши хақида маълумотларга ега бўласизлар.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

CHARACTERISTICS OF UZBEK MUSIC FOLKLORE

This article discusses the meaning of the word folklore, the history of its origin. In addition to folk instruments, you will learn about folk songs in the oral tradition.

Текст научной работы на тему «ЎЗБЕК МУСИҚА ФОЛЬКЛОРИНИНГ ЎЗИГА ХОС ХУСУСИЯТЛАРИ»

ACADEMIC RESEARCH IN EDUCATIONAL SCIENCES VOLUME 2 | ISSUE 1 | 2021

ISSN: 2181-1385

Scientific Journal Impact Factor (SJIF) 2021: 5.723 УЗБЕК МУСЩА ФОЛЬКЛОРИНИНГ УЗИГА ХОС ХУСУСИЯТЛАРИ

Одил Юнусов

Чирчик давлат педагогика институти укитувчиси

Зарнигор Жондорова

ЧДПИ Мусика таълими йуналиши 2-курс талабаси

АННОТАЦИЯ

Бу маколада фольклор сузининг маъноси, келиб чикиш тарихи хусусида суз боради. Фольклор чолFу куйларидан ташкари уз ичига OFзаки анъанадаги халк кушикларини хам уз ичига олиши хакида маълумотларга ега буласизлар.

Калит сузлар: фолкьлор , мусика, ижод, жанр.

CHARACTERISTICS OF UZBEK MUSIC FOLKLORE

Odil Yunusov

Teacher of Chirchik State Pedagogical Institute

Zarnigor Jondorova

The 2nd year student of CSPI, Music Education

ABSTRACT

This article discusses the meaning of the word folklore, the history of its origin. In addition to folk instruments, you will learn about folk songs in the oral tradition.

Keywords: folklore, music, creativity, genre

КИРИШ

Узбек халкининг уз илдизлари билан кадим-кадим замонларга бориб такаладиган мусика мероси хилма-хил жанрлари хамда бой тасвирий воситалари билан бизнинг кунларимизда хам янграмокда. У узида халк ижоди (яъни асл фольклор) хамда куй тузилиши жихатдан ривожланган ашула ва чолFу асарлар (жумладан циклли маком ва бошка жанрлар)ни уз ичига олган OFзаки анъанадаги профессионал мусикани бирлаштиради.

«Фольклор» - атамаси инглиз тили лексикасига мансуб булиб, у икки суз, яъни фольк (folk) - халк ва лоре (lore) - донолик сузларининг бирикмасидан ташкил топган ва у «халк донишмандлиги» деган маънони билдиради. У

биринчи марта 1846 йилда Вильям Томс томонидан ишлатилган ва шундан бошлаб истеъмолга киритилди.

АДАБИЁТЛАР ТАХЛИЛИ ВА МЕТОДОЛОГИЯ

Фольклор - халк ижодиётининг барча сохаларини уз ичига олади ва шу катори халк мусикаси хам айрим холларда «Мусика ахли» деб хам юритилади. Халк кушиклари OFиздан-OFизга, авлоддан-авлодга утиб тулдирилади ва сайкал топади. Халк OFзаки ижодиниг асосий хусусияти шундаки, у купчилик томонидан яратилади ва ижро этилади.

Халк OFзаки ижоди намуналари катта таълим-тарбиявий ахамиятга эга булиб, мусика ривожланишининг битмас-туганмас манбаи хисобланади.

Халк OFзаки ижодиёти-хусусан фольклор кушикларининг узига хос мухим хусусиятларидан бири илFор FOявийликдир. Халк хар бир сохада уз истакларини тезрок амалга оширишни орзу килиб яшайди ва шу орзуларни амалга ошириш йулида килаётган саъй-харакатларини турли тарзда ифодалашга интилади. Шу туфайли у фольклорга мурожаат килади, узининг бутун дарду хасратини тукиб солади. Шу тарика халк кушиклари вужудга келади. Демак, халк кушикларини асосан халк яратади. Шунинг учун хам халк кушикларининг тили-халкнинг жонли сузлашув тили хисобланади ва сузларнинг турли шеваларда, турли диалектларда талаффуз килиниши, архаик ифодалардан фойдаланилиши табиий бир холдир.

Халк кушиклари хар доим юксак бадиийлиги ва таъсирчанлиги билан ажралиб туради. Халк кушиклари рамзий образлар, сифатлаш махорати, эркалатиш, муболаFа ва бошка анъанавий формулаларнинг куп ишлатилиши билан характерланади.

Халк кушиклари аноним (грекча номаълум) кишилар томонидан яратилган булиб, у OFиздан-OFизга, авлоддан-авлодга утиш жараёнида оммавий ижрочилик тусини олган.

Халк OFзаки ижодиёти намунаси сифатида халк кушиклари манбаи кадим-кадимларга дахлдор булганлиги учун, улар нота ёзувлари, хатто адабий ёзувнинг намуналари мавжуд булмаган бир даврлардан бошланган ва улар устоз -шогирд анъаналари асосида бизгача етиб келган. Халк кушикларининг абадий сакланиб колишида халк хотираси асосий ахамият касб этади.

Х,ар бир нарса халкнинг тажрибаси, дидидан утгандан кейингина анъанага айланади. Халк кушикларининг аксарият кисми халк анъаналари билан бевосита боFлик холда яратилган. Х,ар бир давр кишилари уз бадиий завки, маънавий

эстетик диди ва тафаккури билан бу асрий анъаналарни бойитиб борган хамда унга уз хиссасини кушган.

Халк ижодкорлиги намуналари сифатида кадимдан айтиб келинган халк кушиклари турли худудларда турлича куйлаб келинган. Бу халк асарларининг хилма-хил нусхаларда такрорланишига олиб келган, бу куп вариантлиликка халк кушиклари ривожининг узига хос тараккиёт манбаи деб караш жоиздир. Халк кушикларининг оммавийлиги, анъанавийлиги шу билан изохланади.

Узбек халкининг уз илдизлари билан кадим-кадим замонларга бориб такаладиган мусика мероси хилма-хил жанрлари хамда бой тасвирий воситалари билан бизнинг кунларимизда хам янграмокда. У узида халк ижоди (яъни асл фольклор) хамда куй тузилиши жихатдан ривожланган ашула ва чолFу асарлар (жумладан циклли маком ва бошка жанрлар)ни уз ичига олган OFзаки анъанадаги профессионал мусикани бирлаштиради. Кдхрамонлик хамда кахрамонона лирик мазмундаги эпик асарлар — достонлар хам мухим урин эгаллайди.

НАТИЖАЛАР

Узбек мусика фольклори хар кандай халк ижоди каби мехнаткашларнинг фикри, орзу-умидлари, уларнинг турмуши ва ахлоки, сифатида гавдаланади. Узбек халк мусикасининг мавзу жихатдан серкирралиги, жанрларга бойлиги ва хаётда тутган урнининг хилма-хиллиги хам ана шу билан боFликдир . Узбек кушик-ашулалари ва чолFу мусикаси жанрлари халк турмушида тутган урнига мувофик икки грухни ташкил этади.

1. Маълум вакт ёки маълум шароитдагина ижро этиладиган кушик-ашулалар ва чолFу куйлар. Булар оилавий-маросим кушиклари, мехнат кушиклари, аллалар ва бошкалар хамда хар хил тантана, томоша каби маросимларда ижро этиладиган чолFу куйлардир.

2. Исталган вактда ва хар кандай шароитда, яъни хамма жойда ижро этиладиган кушик ва чолFу куйлар. Уларга узбек халкининг анъанавий мусикали фольклор жанрлари—терма (ёки чублама), кушик (тор маънода), лапар, ялла ва ашула, шунингдек, худди уларга ухшаш типдаги чолFу пьесалар киради. Х,ар бир грух узига хос характерли белгиларга эга. Масалан, ижро этилиши маълум вакт ёки шароитни такозо киладиган биринчи грух ашула-кушик жанрларининг мавзуи узларига хос маълум маросим ёки бошка вазият билан боFлик булиб, ундан деярли четлашмаслили билан ажралиб туради. Туй-маросим кушикларининг мавзуи келинни макташ, эр-хотинлик хаётига тааллукли панд-

насихатлар, келиннинг куёв уйига одоб коидалари, содир булаётган маросимнинг кутаринки хакидаги образли поэтик таккослашлар билан чегараланган. Мисол сифатида келтирилган «Ёр-ёр» шакл тузилиши жихатдан икки кисмли булиб, хар бир шеърий мисрани узига камраб олган учта тугалланган куй тузилмасидан иборат. Турлича оханглар асосида (муайян метроритмик тартибга солинган тор диапазонли уйларнинг бундай тузилиши «Ёр-ёр»ларнинг аксар локал вариантлари (тошкентча, андижонча, чимкентча ва бошкалар) учун хам характерлидир.

Юкорида эслатилганлардан ташкари, туй маросимининг у ёки бу процесси билан бевосита боFлик булган бошка намуналар («Келин салом», «Туй муборак» ва шу кабилар) хам бор. Уларнинг хар бири узининг тузилиш тартиби, оханг характери, эмоционал таъсирчанлиги билан фарк килади. Туй маросимдагилардан фаркли уларок марсия ва бошка йоти йукловлар учун бадиха тарзидаги ривож ва метр-ритмик эркинлик характерлидир. Улар уч хил булади: а) муайян метр-ритмик тартибга солинмаган мелодик тузилманинг бадиха йули билан ривожланувидан иборат марсия ва йотилар. Барча бадихагуйликларда булганидек, бу ерда маълум хасратли оханглардан фойдаланилиши, речитациянинг характери усуллари, ижрочининг уз кайфияти ва имконияти белгиловчи омил булади; б) гарчи маълум бир метр-ритмик эркинликка йул куйилсада, оханги деярли узгартирилмай кайтариладиган куплет тузумли куйга эга йоти-йукловлар. Буларда бадихагуйлик факат поэтик текстдагина сакланиб, куйлар эса асосий мелодик тузилмаларнинг интонацион ва ритмик узгаришларига асосланади: Келтирилган йотида тугал куй тузилмаларнинг кенгайиши ёки торайишини хамда бу жараёниинг поэтнк текст структураси хар бир шеърий мисра ёки байтдаги буFиннинг узгаришига боFлик эканини сезиш кийин эмас; в) метр-ритмик жихатдан нисбатан тартибга тушганлиги ва узига хос ижро уолуби билан характерланувчи марсиялар. Улардаги яккахонликка унисон хор (эркаклар ёки аёллар грухи) жур булади. «Садр» ёки «Жахрхонлик» деб аталувчи бу марсиялар маросим билан боFлик булиб, одатда, мархумнинг жасадини олиб чикиши олдидан ижро этилади. Узбек мусика фольклорида мехнат кушиклари хам алохида урин эгаллайди. Гарчи уларда мехнат жараёнининг характери уз аксини топсада, лирик уйчанликнинг насрий баёни катта ахамият касб этади. Буларга мисол сифатида «Майда», «Ёзи», «ЁрFичок» кабиларни курсатиш мумкин. Мана, масалан, Fалла янчиш пайтида далада ижро этиладиган «Майда».

МУХОКАМА

Мазкур мисолда кузатилаётганидек, иш хайвонини сифатловчи мисралар билан бир каторда лирик мазмунли туртликлар, одатда, сигирлар, эчкилар хамда куйларни соFаётганда айтиладиган «Хуш-хуш», «Чурай-чурай», «Турай-турай» деб номланувчи афсунли эркалаш кушиклари учун хам характерлидир. Афсунли кушиклар маълум бир маросимларни бажо келтириш, масалан, ёмFир чакириш, куёш ва ой тутилишини тухтатишни илтижо килиш хамда бошкаларда хам мухим урин тутади. Биринчи грух кушикларига карама-карши уларок, иккинчи группа кушикларининг хар бир жанрида уз мавзуининг FOят рангбаранглигини курамиз. Куп киррали мухаббат лирикаси, сатира ва юмор, тарихий мавзу, ижтимоий норозилик ушбу группага тегишли хар бир жанр—терма (ёки чублама), кушик, лапар, ялла ва ашулалар асосини (гарчи улар бир-биридан равшан ифодаланган характерли мусикали хусусиятлари билан фаркланса хам) ташкил килиши мумкин. Терма уз куйининг маълум даражада речитативлиги, тор диапазони ва ихчам шакли билан характерланади: Термалар тексти мазмунан турли хил булиб, купинча бармок вазнидаги етти-саккиз буFинли мисралардан иборат булади. Бахшилар томонидан ижро этиладиган ривожланган шаклдаги термаларда эса деярли куп буFинли мисраларни курамиз. Кушик—(жанр сифатида) нисбатан кичик диапазонли куйдан иборат булиб, бармок вазнидаги поэтик текстнинг туртликдан иборат бир бандини (ёки бир-кки мисрасини) камраб олади. Айни вактда хар бир шеърий мисрага тугал мелодик тузилма мослаштирилган булади. Кушик жуда кенг таркалган жанрлардан булиб, уз мазмунининг хилма-хиллиги, куп кирралилиги билан алохида ажралиб туради. Кушик куйлари учун ритмнинг равонлиги ва аниклиги характерлидир: Кушикда хар бир мисрадан сунг накорат суз ва шунингдек хар бир навбатдаги банддан (ёки унинг ярмидан) кейин келадиган накоратларни хам жуда куп учратиш мумкин. Кушик мусикали поэтик асосларининг купгина белгилари лапар учун хам (гарчи у одатда накоратсиз булсада) характерлидир. Лапар раксбоп куйга эга булиб, купинча уйин ракс билан ижро этилади. Лапарни, одатда, икки кушикчи диалог шаклида ижро этади. Унинг текстлари асосан ишкий-лирик ёки дидактик, юмористик ёки хазил шеърлардан ташкил топади. Бу мисолда йигит ва киз уртасидаги диалог бир хил куйнинг такрорланишида ижро этилади. Диалог тексти хар хил куйга асосланиши хам мумкин.

Шунингдек, Хоразмда ракс журлигида якка ижрочи айтадиган кушиклар хам лапар дейилади. Гарчи мазмунан бир хил булсада, лапарнинг хар икки тури кушикдан уз куйининг раксбоплиги билан фаркланади. Айрим районларда «лапар» термини улан деб юритиладиган диалог шаклидаги туй-маросим

кушикларига нисбатан хам кулланиладики, бу айтишув келин хамда куёв томон вакилларининг хар бир гурухида алохида-алохида унисон хор сифатида ижро этилиши ёки яккахонлар диалоги тусида булиши мумкин. Унисон хор бошка жанр — яллада алохида урин эгаллайди. Одатда ялла хам ракс журлигида ижро этилиб, у икки хил булади. Биринчисининг куйи нисбатан тор диапазонли булиб, шеърдаги хар бир банд ва унинг уйинлари яккахон яллачи, накорат эса унисон хор (бир гурух созанда ёки ашулачилар, купинча тингловчилардан иборат грух) томонидан айтилади. Бундай яллаларда хар бир банд накорат билан бошланиб накорат билан тугалланади: Бу каби намуналардан фарк килган холда, ялланинг иккинчи хили учун, аксинча, нисбатан кенг диапазорли ривожланган куй характерлидир. Унда унисон хорнинг яккахон ижроси билан алмашиниб туришини курамиз. Раксни эса энди кушикчи-яллачининг узи эмас, балки алохида раккоса (ёки раккос) ижро этади.Уз куйининг ривожланиш услуби ва характери жихатдан бу ялла тури ашула жанрига мос келади. Ашула уз куйининг чузик хамда ривожланганлиги, диапазонининг кенглиги, ритмининг сезиларли даражада синкопалилиги билан характерланади.

ХУЛОСА

Ашула асосини на факат бармок вазнидаги, балки профессионал поэзияга хос аруз вазнидаги шеърлар хам ташкил этади. Одатда ашула куйи шеърий текстни тула (баъзан шеърнинг бир неча банди ва кам холларда эса бир бандини) камраб олади. Фалсафий маъноли фикрга эга булган, шунингдек, соFинч, алам ва хасратни ифодаловчи ишкий лирик мазмун купрок ашула тематикаси учун хосдир: Ашуланинг ривожланган намуналари эса OFзаки анъанадаги профессионал мусикага киради. Бунга ашула жанрининг яна бир бошка тури— катта ашула ёки панис (патнусаки) ашула хам тегишли. Катта ашула уз куйининг декламацион характердалиги, диапазонининг кенглиги (уч октавага якин), асосий мелодик тузилманинг бадиха тарзида (импровизация йули билан) унда ривожлантирилиши хамда уз ритм-улчовининг муттасил (маълум меъёрдаги тартибда) булмаганлиги билан характерланади: Узбек халкининг мусика меросидаги мазкур жанр деярли ФарFOна водийси учун характерли булиб, профессионал санъаткорлар икки ёки ундан ортик хамнафас ашулачи-хофизлар томонидан доира ёки бошка чолFу асбоблари журлигисиз маълум анъанавий тартибда ижро этилади. Узбек кушикчилига жанрларининг барчаси уз характерли интонацион-мелодик тузилмалари,лад тонал хамда метр-ритмик асосларини саклаб колган чолFу вариантларига хам эга булиши мумкин. ЧолFу вариантларда хар бир созга хос ижрочилик имкониятлар хамда характерли

хусусиятлардан ташкари куй тузилишида соз хусусияти билан боFлик булган талкин хамда расм булган ижро шакли (ансамбль ёки якканавоз) уз аксини топади. Айрим киска диапазонли куйлар эса купинча чолFу пьесаларга хос шаклга эга булади. Бундан ташкари соф чолFу куйлар хам мавжуд булиб, улар уз бой тасвирий имкониятлари билан ажралиб турадилар хамда турли жанрларга булинадилар. Уз навбатида чолFу мусикасига мансуб жанрлар хам икки турда— маълум шароит (тантанавор шодиёналар, томоша-уйинлар, харбий маросимлар) билан боFланган хамда барча жойда ижро этиладиган турларга булинади. Улар ансамбль ёки якканавоз ижросида эшитиш учун мулжалланган рангбаранг жанрларни ташкил этадилар.

REFERENCES

1. Каримов И.А. "Озод ва обод Ватан, эркин ва фаровон хаёт - пировард максадимиз// озод ва обод Ватан эркин ва фаровон хаёт - пировард максадимиз 8-жилд. - ". Тошкент, Узбекистон , 2000 йил, 25 -бет.

2. Узбекистоннинг янги киёфасини яратишда миллий маданиятимизни урни ва ахамияти Узбекистон Республикаси Шавкат Мирзиёев раислигида 2017 йил 25 декабрь куни маданият ва санъат сохасидаги долзарб масалалар мухокамасига багишланган йигилиши.//"Халк сузи" газетаси. Т - 2017 йил 26 декабрь 1-2 бетлар.

3.Узбекистон Республикаси Президентининг ПФ-3431 сонли фармони.2004 йил21 май "2004-2009 йилларда мактаб таълимини ривожлантириш давлат умуммиллий дастури " тугрисида .

4.2004 йил 9 июлъ Вазирлар Махкамасининг 321- сонли карори " 2004-2009 йилларда мактаб таълимини ривожлантириш давлат умуммиллий " дастурини амалга ошириш чора тадбирлари тугрисида . 5.Халк Таълими Вазирлигининг 2009 йил 22 декабрдаги 354 - сонли буйруги -"Педагог кадрларни кайта таёрлаш ва малакасини ошириш институт марказлари тугрисидаги низомни тасдиклаш тугрисида.

6. Ал Фаробий " О Классификатсия наук " в книги музикалъная эстетика стран Востока М: Музика 1967 - 261 ст.

7. В.Сухомлинский " Тарбия хакида " Т : Ёш гвардия , 1977 -115-117 бетлар.

8. Караматова Б.М . Шарк халклари мусика фани тарихидан лавхалар ( Умумий урта таълим мактаблари махсус мусика мактаблар хамда мусика педагогика факультетлари талабалари учун тавсиянома ) Т.2000 йил 11-12 бетлар.

9. (Шарк мутаффакирлари Фаробий ( Х,аёти ва илмий мероси ) Тошкент 199.31 - бет)

10. А . Фитрат " Узбек классик мусикаси ва унинг тарихи " Тошкент. 1993 йил. 53 бет.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.