Научная статья на тему 'ЎЗБЕК МИЛЛИЙ ТЕАТРИ БАДИИЙ-ЭСТЕТИК ТАРАҚҚИЁТИДА ЖАДИДЛАР ВА УЛАРНИНГ ФАОЛИЯТИ'

ЎЗБЕК МИЛЛИЙ ТЕАТРИ БАДИИЙ-ЭСТЕТИК ТАРАҚҚИЁТИДА ЖАДИДЛАР ВА УЛАРНИНГ ФАОЛИЯТИ Текст научной статьи по специальности «Искусствоведение»

CC BY
210
89
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Журнал
Oriental Art and Culture
Область наук
Ключевые слова
Жадид / жадидчилик ҳаракати / жадидлар эстетикаси / театртруппа / ижро интизоми / репертуар

Аннотация научной статьи по искусствоведению, автор научной работы — Элдор Ҳушвақтов

Мазкур мақолда XX аср бошларида мамлакатимизда профессионал труппалар ва театрлар шаклланишида маърифатпарвар Маҳмудхўжа Беҳбудий, Абдулла Авлоний, Абдулҳамид Чўлпонларнинг Тошкент, Қўқон, Самарқанд шаҳарларида ўзбек миллий театри тараққиёти учун амалга оширган ижодий ишлари ҳақида маълумот берилган бўлиб, унда театртруппалари ижодий, ташкилий фаолияти, театрларда репертуар ва миллийлик масалалари, актёр ва режиссёрларнинг ижро маҳорати ва этикаси тадқиқ этилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «ЎЗБЕК МИЛЛИЙ ТЕАТРИ БАДИИЙ-ЭСТЕТИК ТАРАҚҚИЁТИДА ЖАДИДЛАР ВА УЛАРНИНГ ФАОЛИЯТИ»

"Oriental Art and Culture" Scientific-Methodical Journal Volume 3 Issue 1 / March 2022 ISSN 2181-063X

УЗБЕК МИЛЛИЙ ТЕАТРИ БАДИИЙ-ЭСТЕТИК ТАРАВДИЁТИДА ЖАДИДЛАР ВА УЛАРНИНГ ФАОЛИЯТИ

Элдор Хушвактов Узбекистан давлат санъат ва маданият институти

Аннотация: Мазкур маколда XX аср бошларида мамлакатимизда профессионал труппалар ва театрлар шаклланишида маърифатпарвар Махмудхужа Бехбудий, Абдулла Авлоний, Абдулхамид Чулпонларнинг Тошкент, Кукон, Самарканд шахарларида узбек миллий театри тараккиёти учун амалга оширган ижодий ишлари хакида маълумот берилган булиб, унда театр-труппалари ижодий, ташкилий фаолияти, театрларда репертуар ва миллийлик масалалари, актёр ва режиссёрларнинг ижро махорати ва этикаси тадкик этилган.

Калит сузлар: Жадид, жадидчилик харакати, жадидлар эстетикаси, театр-труппа, ижро интизоми, репертуар.

JADIDS AND THEIR ACTIVITIES IN THE ARTISTIC AND AESTHETIC DEVELOPMENT OF THE UZBEK NATIONAL THEATER

Eldor Hushvaqtov Uzbekistan State Institute of Arts and Culture

Abstract: This article provides information about the creative work of enlighteners Mahmudkhoja Behbudi, Abdulla Avloni, Abdulhamid Cholpon for the development of the Uzbek national theater in Tashkent, Kokand, Samarkand in the early twentieth century in the formation of professional troupes and theaters in our country. , repertoire and national issues in theaters, and the performance skills and ethics of actors and directors.

Keywords: Jadid, Jadid movement, Jadid aesthetics, theater troupe, performance discipline, repertoire.

Махмудхужа Бехбудий, Абдулла Авлоний, Абдулхамид Чулпонларнинг номлари узбек миллий театр санъати сахифаларига зархал харфлар билан битилгандир. Тошкент, Кукон, Самарканд шахарлари узбек миллий театри марказлари булиб колди. Айнан юкорида номлари кайд этилган маърифатпарварларнинг саъй-харакатлари билан узбек миллий театри жахон театр санъатида маълум даражада уз урни, мавкеига эга булди.

Жадидлар яратган европача шакл, миллий мазмундаги янги миллий театр томошабинларнинг куз олдида, уларнинг бевосита иштирокида чукур бадиий -эстетик узгаришлар, ривожланиш ва ижодий изланишлар жараёнини босиб утган.

Туркистонда XX аср бошида, аввало, маорифда ислох бошланган, кейин миллий матбуот пайдо булган. Лекин маърифатни, миллат маънавиятини ривожлантириш учун яна эстетик амалиётнинг асосий элементи - санойи нафиса уйи - театрга эхтиёж сезилди. XX аср бошларида Татаристон ва Озарбойжондан Урта Осиёга гастролга келган театр ижодкорларининг спектакллари томошасидан кейин жадидлар гоявий ва амалий режасида театр -Ибратхона ташкил этилиши миллий эстетик онг шаклланишида алохида урин эгаллайди.

1911 йилда Махмудхужа Бехбудий "Падаркуш ёхуд Укумаган боланинг холи" номли "3 парда 4 манзарали миллий, биринчи фожиа"сини ёзади. Асарни чоп килиш хусусидаги уринишлар икки йилгача муваффакиятсиз кечади [3, 5253]. Сунгра у пьесани бостиришга бошка йул кидирди, яъни пьесанинг муковасига русча килиб "Россиянинг француз истилосидан озод булиши ва машхур Бородино жанги хотиралари юбилейига багишлайман" деб, цензуранинг Тбилиси комитетига юборади [2, 280]. "Матбуот ишлари Тифлис кумитаси цензори рухсати билан Кавказ улкаси сахналарида куйиш мумкин" деган 1913 йил 23 март 19940-сон карорига кура, асар 1913 йил Самаркандда алохида китоб холида чоп этилади [3, 52-53].

"Падаркуш" илк бор хаваскорлар томонидан 1914 йил 15 январь куни Самарканднинг Янги шахар кисмида намойиш этилади. Шу муносабат билан "Ойина" мажалласининг 1914 йил 25 январ 14-сонида "Туркистонда биринчи миллий театр" хамда "Падаркуш" кетидан татар труппаси куйган "Олдадук хам олдандук" номли татарча спектакль хакида 1 февраль 15-сонида "Самаркандда театр" номли давомли ахборот-такризлар эълон килинди. Унда "Падаркуш" фожиасининг "нихоятда яхши амалга куйилгани" айтилиб, театр-ибратхонага минглаб халк "хужум" килгани, 320 уринлик театр залига яна элликта кушимча жой килиниб, билетлар баланд нархларда аввалдан сотилгани баён килинади [3, 54].

Абдулла Авлоний уз "Таржимаи холи"да шундай ёзади: "1913 йилдан бошлаб халкни кузин очмок, маданиятга якинлаштирмок учун театруга киришиб, театру ишларини йулга куювчиларнинг бошлугу булуб, Туркистоннинг бир неча шахарларига бориб узбеклар орасида театруга йул очдим. ... "Турон" исмли театральни благотворительный жамиятни юзага чикардим". Авлонийнинг бу сузини Миён Бузрук Солихов хам кайд этган: "1913 дан бошлаб хаваскор тусида тупланган бу туда 1914 охирида расман

"Турон тудаси" номи билан утилади ва тобора ташкилий тус ола боради" [3, 60].

"Турон" жамиятига турли дин ва мазхабдаги кишилар аъзолик бадалини мунтазам тулаб туриб, хакикий аъзо булишлари мумкин эди.

Жамият фахрий, хакикий ва Туркистон улкасида мухим нарсаларни сотиб олиш хукукига эга булган ижрочи аъзолардан ташкил топади. Ижрочи аъзо сифатида кабул килинаётган шахс 13-бандда айтилишича, биринчи маротаба уз иктидори (амплуа) доирасидаги кичикрок ролда синаб курилиши лозим. Агар унинг иктидори сезилса, шунга яраша роль берилиб, ижросидан сунг хайъат карори билан жамият аъолигига кабул килинган. Бу банд труппага шунчаки хаваскорни эмас, балки муайян театр талабларига жавоб бера оладиган шахсларни, яъни профессионал хусусиятли шахсларни жиддий синов ва танлаш йули билан кабул килинганини англатаяпти. Бу профессионал театрнинг мухим шартларидан биридир.

Тадкикотчиларнинг илмий хулосаларидан шуни билиш мумкинки, миллий театр гояси 10-йилларнинг урталарига келиб, бутун Туркистон шахарларидаги зиёли ёшларнинг фикри-ёдини камраб олганини, миллат факат маърифат оркали тараккий топишини ва унда театр асосан эстетик восита вазифасини бажаришини, "Падаркуш" спектаклининг Самарканд ва Тошкент театрларида муваффакиятли сахналаштирилганлиги ва унинг самараси уларок тушган маблаглардан "усули жадид" мактабларининг курилиши ва мактабларга керакли укув анжомлари келтирилганлиги хам театрнинг, жумладан актёрлар асосий фаолиятининг натижаси маърифатни таргиб килиш эканлигидир.

Карийб уттиз йиллар давомида фаолият юритган жадидлар, халкни маърифатга чорлаш борасидаги фаолиятининг 20 ёки ундан хам купрок даврини театр санъати оркали таргиб килди. Мана шу киска бир даврда театр санъати халкнинг миллат сифатида шаклланишига, маърифатга интилиши оркали узликни англашига, маънавий киёфаси узгариб, ижтимоий онги уйгонишига, эстетик диди камол топиб, дунёкараши тубдан узгаришига асос булди.

Жадидлар эстетикаси ва вужудга келган янги узбек театр санъати миллий уйгониш, мустамлакачиликка, карамликка, зуровонликка карши курашиш жараёнида шаклланган ижтимоий ходисадир. Зеро, XIX асрнинг охири XX асрнинг бошлари эстетика тарихида гоят мураккаб ва хилма-хил карашларга бой давр булиб, фан-техника тараккиётида, инсониятнинг ижтимоий-иктисодий, сиёсий-маънавий хаётида мисли куринмаган тарихий вокеалар юз берди. Булар инсонларнинг борликка эстетик муносабатини узгартириб, дунёни янгича урганиш ва ифодалаш заруриятини такозо этганлиги жидидлар томонидан яратилган асарларда уз аксини топган.

Жадидлар европача театр санъатининг янги жанрларини бизнинг худудимизда татбик этар эканлар, миллатни маърифат, маънавият ва санъат оркали эстетик тарбиялаш, бу тарбия истикболида истиклолга етишишни кузладилар.

Фойдаланилган адабиётлар

1. Абдукундузов М. Узбек миллий театр санъати: тараккиёт боскичлари. -Тошкент: Янги аср авлоди, 2002.

2. Рахмонов М. Узбек театри тарихи XVIII асрдан XX аср аввалигача. -Тошкент: Фан, 1968.

3. Ризаев Ш. Жадид драмаси. - Тошкент: Шарк нашриёт-матбаа концернининг бош тахририяти, 1997.

4. Умаров М. Маннон Уйгур ва миллий театр эстетикаси. - Тошкент: Мусика, 2006.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.