Научная статья на тему 'ЎЗБЕК МИЛЛИЙ РАҚС САНЪАТИНИНГ КИЙИНИШ ЭЛЕМЕНТЛАРИГА ОИД ЭСТЕТИК ЖИҲАТЛАР ТАВСИФИ'

ЎЗБЕК МИЛЛИЙ РАҚС САНЪАТИНИНГ КИЙИНИШ ЭЛЕМЕНТЛАРИГА ОИД ЭСТЕТИК ЖИҲАТЛАР ТАВСИФИ Текст научной статьи по специальности «СМИ (медиа) и массовые коммуникации»

CC BY
587
41
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
рақс / миллий рақс / санъат / тарбия / эстетик тарбия / рақс кийимлари

Аннотация научной статьи по СМИ (медиа) и массовым коммуникациям, автор научной работы — Сабохат Чориевна Муратова

Мазкур мақолада ўзбек миллий рақс санъатининг кийиниш элементларига оид эстетик жиҳатлар тавсифи, ўзбек миллий рақс санъатининг тарбиявий аҳамияти ҳамда рақс санъатида рақсларни, рақснинг кийимларини танлашнинг эстетик жиҳатлари таҳлил этилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «ЎЗБЕК МИЛЛИЙ РАҚС САНЪАТИНИНГ КИЙИНИШ ЭЛЕМЕНТЛАРИГА ОИД ЭСТЕТИК ЖИҲАТЛАР ТАВСИФИ»

"Oriental Art and Culture" Scientific-Methodical Journal - Volume 2 Issue 2 / September 2021 ISSN 2181-063X

УЗБЕК МИЛЛИЙ РАКС САНЪАТИНИНГ КИЙИНИШ ЭЛЕМЕНТЛАРИГА ОИД ЭСТЕТИК ЖИХДТЛАР ТАВСИФИ

Сабохат Чориевна Муратова

ТерДУ

Аннотация: Мазкур маколада узбек миллий ракс санъатининг кийиниш элементларига оид эстетик жихатлар тавсифи, узбек миллий ракс санъатининг тарбиявий ахамияти хамда ракс санъатида раксларни, ракснинг кийимларини танлашнинг эстетик жихатлари тахлил этилган.

Калит сузлар: ракс, миллий ракс, санъат, тарбия, эстетик тарбия, ракс кийимлари.

DESCRIPTION OF AESTHETIC ASPECTS ON ELEMENTS OF UZBEK

NATIONAL DANCE

Saboxat Chorievna Muratova

TerSU

Abstract: This article describes the description of the aesthetic aspects of the elements of dress in the Uzbek national dance, the educational value of the Uzbek national dance and the aesthetic aspects of the choice of dances, costumes in the art of dance.

Keywords: dance, national dance, art, education, aesthetic education, dance costumes.

Миллий санъатини янада ривожлантириш чора-тадбирлари тугрисидаги Узбекистон Республикаси Президентининг 2020 йил 4 февраль 4584-сон карорида "Куп асрлик бой ва бетакрор маданиятимизнинг ажралмас кисми булган миллий ракс санъатининг халкимиз маънавияти, бадиий-эстетик карашларини юксалтириш, ёш авлодни миллий кадрият ва анъаналаримизга хурмат, Ватанга мухаббат ва садокат рухида тарбиялаш борасидаги урни ва ахамияти тобора ортиб бормокда.

Бу эса ушбу санъатни бугунги кунда жамиятимиз хаётининг барча сохаларида руй бераётган туб узгаришларга мос холда ривожлантириш, миллий ракснинг турли йуналиш ва намуналарини, мамлакатимизнинг турли минтакаларида шаклланган мумтоз ракс мактабларини кайта тиклаш ва келажак

авлодларга безавол етказиш хамда бу борадаги таълим-тарбия, таргибот ишларини кучайтиришни такозо этмокда.1"- деб таъкидланган.

Шунингдек, мазкур карорда нафакат мамлакатимизда, балки дунё микёсида хам машхур булган Мукаррама Тургунбоева номидаги «Бахор» ансамбли узининг карийб 30 йиллик фаолияти давомида узбек миллий ракс санъати ривожида учмас из колдирганлиги, бирок, мустакилликнинг дастлабки йилларида «Бахор» ансамблининг ижодий фаолияти тухтаб колдиганлиги ва шуларнинг барчасини хисобга олган холда миллий ракс санъатида профессионал бадиий жамоалар фаолиятини кенгайтириш, иктидорли ёшларни излаб топиш ва уларни тарбиялаш, балетмейстерлар ва балет артистларининг янги авлодини шакллантирадиган ижодий лабораторияларни ташкил этиш, уларнинг малака ва тажрибасини ошириш, шунингдек, узбек ракс санъатининг «олтин фонди»ни яратиш ва бойитиш, халкаро нуфузини янада ошириш ва кенг таргиб этиш максадида бир катор вазифалар белгилаб берилган. Жумладан, халкимиз, хусусан, ёш авлодни миллий ракс санъати хакидаги назарий ва амалий билимлар билан кенг таништириш оркали уларнинг калби ва онгида миллий узликни англаш, аждодлар меросига хурмат туйгусини, юксак бадиий-эстетик дид ва тафаккурни камол топтириш вазифасининг белгиланганлиги бизнинг тадкикот ишимизнинг долзарблигини курсатмокда.

Узбек ракс санъатида раксларни тахлил этиш масаласида Н.Абрайкулова куйидаги таклифини келтиради: "Узбек ракс санъатининг мерос ракслари мажмуасига кирган "Муножот", "Рохат", "Тановар", "Пилла", "Пахта", "Катта уйин" ва бошка раксларни бирон-бир жойини узгартиришга хеч кимнинг хакки йук. Ушбу раксларни бузмасдан, ортикча элементлар кушмасдан бутунлигича ургатиш керак. Акс холда услублар аралашиб, узбек миллий ракс санъатининг куп кирралик бойлигига катта путур етказади [6-7]"2 Мазкур фикр узбек ракс санъатида узига хос маъно мужассамлиги, тарбиявий жихатлари борлигига ишора килади.

Ракс санъати вужудга келганидан бошлаб халк ракслари унинг асосий жанри булиб колди. У кадим даврларда яратилиб ва ривожланиб келганлиги, халкнинг хаёти, маиший ва мехнатнинг ажралмас кисми булиб колганлиги табиий холатдир. Халк ракси хореографияси воситалари инсоннинг куп киррали характери, унинг ички кечинмаларини очиб беради.

Хореографияни укитиш таълимига кирувчи фанлардан бири бу тарихий-маиший ракслардир. Тарихий-маиший ракс таълими харакатлари ва композициялар асосида тузилади. Ундан кузланган максад "Хореография

1 Миллий санъатини янада ривожлантириш чора-тадбирлари тугрисидаги Узбекистон Республикаси Президенти карори 2020 йил 4 февраль

2 Абрайкулова Н. Ракс жамоаси билан ишлаш услубиёти. - Т.: А.Крдирий номидаги халк мероси нашр., 2003 й., 7-бет.

санъати асослари" фани буйича таълим олаётган талабаларни ушбу фан билан таништириш, ракс комбинацияси ва композициясини яратишда ёрдам беришдан иборатдир. Тарихий-маиший ракс фанини укитиш икки кисмдан иборат булади. Биринчи кисмда мавзу таркибига кирувчи "Пас балансе", "Пас шоссе", "Пас элеве" элементлари ургатилади. Бунда айрим элементларни бажаришга купрок эътибор каратилади, урганилган харакатлардан ракс композициялари тузишга мисоллар берилади. Иккинчи кисмда утилган материаллар ва талабаларнинг имкониятларини хисобга олиб тузилган ракс ва ракс композицияларига купрок эътибор берилади [26:27].3

Таникли санъаткор Р.Каримова раккосанинг гавда холати тугрисида куйидаги фикрларни келтиради: "Х,ар бир раккоса, гарчи у махсус билимга эга булса-да, сахнани тарк этгунга кадар машгулотни давом эттириши зарур. Машгулот коматнинг гузаллигини саклайди, кул ва оёк харакатларини камолга етказади. Кул ва оёк холатлари Фаргона услубидаги раксларни урганишда асосий коида булиб хисобланади. Ушбу оёк ва кул холатларини ёд олган раккоса раксларни кийналмай урганади хамда хатосиз ижро этади. Кул холатлари куйловчан булиши учун йирик тулкин, илон харакатларини мунтазам такрорлаб бориш керак. Хилма-хил айланишлар, сунг эгилишларга утиши зарур. Шу тарзда ракс санъатининг хазинаси бойийди. Х,ар бир услубни катъий саклаш керак. Акс холда услублар аралашиб, узбек миллий ракс санъатининг куп киррали бойлигига катта зиён этади. Дарсни олиб борувчи аввал тайёрланиб, сунг машгулотни бошлаши керак. Шу каторда Фаргона услубидага доира зарбларига мослашган энг асосий харакатлардан шаклланган машгулотни утиш хар бир ракс санъатчисига илмий хазина бойлиги, туганмас булок, янгилик илхом беради. Доира зарбларини мукаммал биладиган доирачи ва харакатларни аник биладиган муаллим машгулотни бир жойда утиши максадга мувафик. Агар бундай кишилар жойларда йук булса, мутахассис шахсларни чакириб, семинар утказиш керак".4

Узбек ракс санъатининг тарбиявий таъсирида этибор талаб хилма хил жихатларни кузатиш мумкин. Жумладан, агар катта формадаги ракслар кенг кулоч ёзиб бажариладиган харакатлар бирлашмаси кескин бажарилиши билан характерланса, кичик формадаги ракслар эса (катта формадаги ракслардаги каби кенг доира буйлаб куюндек тез айланишдан бошка харакатлар мавжуд булса хам) харакатларнинг огирлиги, майинлиги ва раккос киёфасидаги яширин уйчанлик билан ажралиб туради. "Хона базм" уйинларнинг узига хос хусусиятлари гавданинг юкори кисмидаги харакатлар билан фаркланади. Булар

3 Саитова Э.Й., Абрайкулова Н.Е. Хореография ва ракс санъати асослари. - Т.; "Навруз", 2015, 156 б.

4 Каримова Р. Тановар (Хореография билим юртлари, бадиий хаваскорлик тугараклари учун кулланма). - Т., 1993. - 40 б.

Kyg naH^agapu, Som, SyfiuH, egKa, Kom-KunpuKgap, gaSgap Ba KyKpaKHuHr eHrug Tmpamu eKH TeSpaHumugaH uSopaT. By yfiuHgapga paKKocHuHr ce3ugap-ce3ugMac 6om KHMHpnaramH, KunpuKgapuHu nupuggTumu, SapMoKgapuHuHr SeuxTuep xapaKaraapu SeKuec ry3agguK Ba 3eSoguKHu By^ygra KegTupagu. Arap paKKOC paKCHH axaMuaTu fiyKgeK KypuHraH 6y xapaKaTgapcu3 - $aKar paKcHuHr acocufi xapaKaTnapuHuruHa u^po этca, 6y ry3agguK gapxog fiyKogagu. fflyHuHr ynyH xaM kuhuk ^opMagaru paKcgapHuHr KynHuguru nyKyp xuc-Tyfiry SugaH cyropugraH Sygagu. Amyga Ba paKC ^aHpgapura KupyBnu aggagapHuHr paKC KucMgapu KaTTa Ba kuhuk ^opMagaru paKcgapra энг aKuH TypraH paKcgapgaHgup. .flggaHu KynuHna amyganu u^po этagн Ba Sup ganapHu afiTuS, xop ^ypguruga yfiuHra Tymagu.

OMMaBufigamTupugraH paKC cu^arnga SupuHnu HaBSaTga "KeMa yfiu^'Hu Kypcaram MyMKuH. "KeMa yfiuH^Hu u^po KugyBnugap Seggapura eHrug acaMa KafiuKHu Sorgafigugap, KafiuKgaH nacTra paKKoca oeKgapuHu SeKuTaguraH KuguS Ha^uc MaTo TyTugagu; Sy эca KafiuKga ogaM yTupraHgeK TaaccypoT Sepagu. "KeMa yfiuH" ogaTga Kenacu u^po KuguHraHugaH KafiuKHuHr ukk ynura eHuS TypraH nupoKgap ypHarngagu. By a^ofiuS ToMomaga, ogaTga, Sup KaHna paKKocgap umTupoK этagн. PaKc SupuH-KeraH KegaguraH MypaKKaS xapaKaraapgaH, goupa SyfigaS Ba Sup ^ofiga TypuS rup afigaHumgapgaH, ceKuH-acTa yrapuS, Sup ToMoHgaH ukkuhhu ToMoHra TeSpaHumgapgaH, KeMaHuHr gape TygKuHuga nafiKagumu, rox cyB rupgoSura ypugumu, rox cae3 ^ofira hukuS TyxTaS Kogumu, rox MaB^; ypuS TygKuHgaHuS TypraH cyBga cy3uS Sopumu KaSu xapaKaraapgaH uSopaTgup [16:17].5

Arap эtтнSop SepuS KapafiguraH SygcaK, xap Sup xygygufi paKc fiyHagumgapuga KufiuMgapu Typguna. ^eMaK, Sy KufiuMgapHuHr nafigo Sygumu xaM, paKc xapaKaTgapu tu3umu By^ygra Kegumu SugaH moc Kegagu. Eku aKcuHna, xapaKaTgapra KapaS KefiuHnaguK KufiuM Ba yHgaru Se3aKgap aparagraH, MyKaMMagamuS SopraH. YgapHuHr Kaficu Supu ogguH eKu KefiuH nafigo SygraHu axaMuaTra эгa эмac. Acocuficu, KufiuMgapHu paKc xapaKarara yfiryHgamumugup. MacagaH, ga3ru paKcuga eKu yMyMaH Xopa3M paKcgapuga KufiuM KeHr Ba uxnaMguru SugaH a^paguS Typagu. fflyHra moc paBumga xapaKaTgap xaM ^yga Te3 Ba ngacTuK xogaTga, muggaT SugaH Sa^apugagu.

Byxopona paKcga эca KufiuMgap KeHr Ba eHuga ukku KapungaH KynpoK ohuk Sygagu, my Ty^afigu Kyg xapaKaTgapuHuHr Te3guru TaHaHuHr Te3guru SugaH KymugumuS kuhuk Sup Maco^aga (guana3oHga) xapaKaTgaHumra эtтнSopнн KapaTum go3uM.

OaproHana paKc xapaKaTgapu Kym KaSu, Kaggupron xapaKaTura yfiryH Kegagu, myHra moc KufiuMgapu xaM ^yga KeHr. By paKcga KyfigoBnaH Ba kuhuk Maco^aga

5 ABgeeBa g. Тaнцeвagbнoe ucKyccTBo Yзöeкнcтaнa. Ha yзöeкcкoм a3HKe. rocgmrogaT, TamKeHT. 1960 r.

150

(амплитуда)ги харакатлар хам ишлатилади. Оёк харакатларида хам худди шундай холат кузатилади.

Сурхон вохасида кийимлар ута кулай ва ихчамлиги, кишлок халки ичидан олиниб, хаётийлаштирилгани билан ажралиб туради. Чунки бу ракс тизимида харакатлар асосан елка, кул ва оёкда бажарилгани учун кийимлар махсус танланади [: 14-15].6

Тадкикотчи Н.Абрайкулова балетмейстерларни тайёрлаш масаласига куйидагича ёндашади: "Замон талаби билан балетмейстер чукур билимли, юксак маданиятли, касбий махоратли, уз замонасининг илгор кишиси сифатларига эга булиши керак. Олий укув юртлари, урта-бугин тизимидаги таълим муассасалари балетмейстерларда шу хислатларни тарбиялашга интилаяпти.

Булажак балетмейстер куйидагиларни мукаммал урганишлари керак:

1. Хореография сохасини (классик ракс, халк ракслари, тарихий, замонавий ракслар, дуэт, мерос ракслари).

2. Мусика сохасини (мусика драматургияси, сольфеджио, мусика назарияси).

3. Режиссёр-сахналаштирувчи сохани (актёрлик махорати, гримм, либос танлаш, сахна безатиш).7

Бадиий-оммавий тадбирларда жойлардаги кадимдан мавжуд булган маросим раксларидан фойдаланиш хам яхши самара беради. Маросим ва байрамларда сюжетли ракслар, фольклор жанридаги халк ракслари зур кизикиш билан томоша килинади. Ушбу раксларда урф-одатлар, анъаналар, кадриятларимиз акс эттирилади.

Бадиий-оммавий тадбирларда ракс санъатининг урни каттадир. Чунки хар кандай зур кушик хам ракс санъати билан янада тулдирилади, томошабинни зериктирмайди, эстетик дидини оширади. Кушик ёки куйнинг мазмунини, образлар, харакат оркали томошабинга таъсир этиб, етказиб беради. Утказилаётган тадбирларнинг мазмуни ва мохиятини тула очишга имкон беради8.

Узбек миллий ракс санъатида ёш раккосанинг мусика ритми туйгусини шакллантириш ва ривожлантиришда кушимча имкониятлар мавжуд. Булардан бири - санаш. Ижро ургатилаётган пайтда раккоса тарафидан санаб ижро этиш ритмик тузилишни осонрок тушунишда ёрдам беради. Умуман, ижрони урганиш пайтида санаш мусика ритмини хис килиш ва мустахкамлашда

6 Каримова Р., Собирова Ф. Нурсафардийя харакатлар тизимида узбек миллий ракслари ва жанговар уйинлари. Тошкент: "Lider Press" нашриёти, 2008. - 331 с.

7 Абрайкулова Н. Ракс жамоаси билан ишлаш услубиёти. - Т.: А.Крдирий номидаги халк мероси нашр., 2003 й., 10-бет.

8 Абрайкулова Н. Ракс жамоаси билан ишлаш услубиёти. - Т.: А.Кодирий номидаги халк мероси нашр., 2003. -56 б.

фойдалидир. Лекин куп раккосаларнинг ижро этиш пайтида овоз чикариб санашларига йул куймаслик керак. Санашдан факат ракс ургатилаётган пайтда фойдаланиш мумкин. Раккосалар орасида тез-тез учраб турадиган камчилик -мусикадан тезлашиб кетиш ёки оркада колиш. Буни бартараф этиш учун одатда раккоса билан чапак чалиш, мусикани овоз чикариб куйлаш, санаш керак ва яна ижрони давом эттириш керак [:38-39].

Ракс либосларини танлашнинг асосий шартлари мавжуд булиб, улардан асосийси унинг мактаби ва йуналиши булса, яна бир шарти - раксни ижро этувчи раккосанинг ташки куринишини хам хисобга олишдир. Буй-басти рангига мос келишини уйлаб либос танлаш зарур. Ракснинг талабга жавоб берадиган даражада булиши унинг сахналаштирилгани, ижроси ва либосларнинг танланишига боглик Узбек миллий раксимиз уч йуналишдан ташкари мумтоз, лирик, фольклор, замонавий жанрларга эга. Бу жанрлардаги ракс либослари ва такинчоклари хам бир-биридан фарк килади. Камзул билан узун халатни, дуппи билан пешанабандни, билак узук билан зангни аралаштириб юбормаслик, зебигардон ва туморнинг урнига мунчок такиш каби камчиликларга йул куймаслик лозим. Балетмейстер хар бир ракс либосининг, такинчокларнинг туб мохияти, келиб чикиш тарихини билиши зарур. Сочга такиладиган жамалак, оёкка кийиш учун туфли ёки ковуш хам узининг жанрига мос булиши шарт. Акс холда, бачканалик, ортикча зебу зийнат томошабиннинг раккосага нисбатан нафратини кузгатади. Асосийси эса ракснинг асосий максадга эришишида халал беради.

Хулоса сифатида узбек миллий ракс санъатининг бой тарбиявий ахамиятга эгалиги, айникса маънавий-эстетик жихатдан кишин юксалтириши унинг асосий жихатидир. Шу туфайли ёшларни ракс санъатига булган кизикишларини урганиш ва уларни бу сохага йуналтириш уларнинг маънавий-эстетик жихатдан ривожланишига хизмат килади.

Фойдаланилган адабиётлар

1. Миллий санъатини янада ривожлантириш чора-тадбирлари тугрисидаги Узбекистон Республикаси Президенти карори 2020 йил 4 февраль

2. Абрайкулова Н. Ракс жамоаси билан ишлаш услубиёти. - Т.: АДодирий номидаги халк мероси нашр., 2003 й.,

3. Саитова Э.Й., Абрайкулова Н.Е. Хореография ва ракс санъати асослари. - Т.; "Навруз", 2015,

4. Каримова Р. Тановар (Хореография билим юртлари, бадиий хаваскорлик тугараклари учун кулланма). - Т., 1993.

5. Авдеева Л. Танцевальное искусство Узбекистана. На узбекском языке. Гослитиздат, Ташкент. 1960 г.

6. Каримова Р., Собирова Ф. Нурсафардийя харакатлар тизимида узбек миллий ракслари ва жанговар уйинлари. Тошкент: "Lider Press" нашриёти, 2008.

7. Абрайкулова Н. Ракс жамоаси билан ишлаш услубиёти. - Т.: А.Кодирий номидаги халк мероси нашр., 2003 й.

8. Фазлиева, З. К. (2020). УЗБЕК САДНА РАКСИ ВА УНИНГ РИВОЖЛАНИШ ЙУЛЛАРИ. Oriental Art and Culture, (III).

9. Kamarbekovna, F. Z. (2021). THE PLACE OF THE MAQOM GENRE IN THE ART OF UZBEK NATIONAL DANCE. International Engineering Journal For Research & Development, 6(ICDSIIL), 3-3.

10. Kamarbekovna, F. Z. (2021). THE ROLE OF THE COMPOSER IN THE ART OF CHOREOGRAPHY. International Engineering Journal For Research & Development, 6(ICDSIIL), 2-2.

11. Азатова, Ф. М., & Фазлиева, З. К. (2021). "МУНОЖОТ" АСРЛАРГА ТАТИГУЛИК РАКС АСАРИ. Oriental Art and Culture, (6).

12. Фазлиева, З. К., & Абрайкулова, Н. Э. (2018). ТВОРЧЕСТВО МАРИУСА ПЕТИПА. Мировая наука, (12), 439-441.

13. Фазлиева, З. К. (2018). ВЗАИМОСВЯЗЬ ТЕОРИИ И ПРАКТИКИ В ПРОЦЕСЕ ПРЕПОДАВАНИЯ ПРЕДМЕТА" МЕТОДИКА ИЗУЧЕНИЯ УЗБЕКСКОГО ТАНЦА". Теория и практика современной науки, (4), 534-537.

14. Kamarbekovna, F. Z. (2020). UZBEK STAGE DANCE AND ITS WAY OF DEVELOPMENT. International Engineering Journal For Research & Development, 5(4), 4-4.

15. Erkinovna, A. N., & Kamarbekovna, F. Z. (2020). The role of dance in the opening of the idea of the performance and in the art of cinema. ACADEMICIA: An International Multidisciplinary Research Journal, 10(5), 158-162.

16. FAZLIEVA, Z. (2015). Types of Interlanguage Phraseologycal Correspondence (Based on English and Turkish Languages). Canadian Center of Science and Education.

17. qizi Yangiboyeva, S. F., & Fazliyeva, Z. K. (2021). O'ZBEK MILLIY RAQS SAN'ATIDA MAQOM JANRINING O'RNI. Oriental Art and Culture, 2(1), 32-35.

18. Tavakulovna, M. D., & Kamarbekovna, F. Z. (2021). THE ROLE OF PHYSICAL CULTURE IN PROFESSIONAL APPLIED TRAINING IN THE UNIVERSITIES OF ARTS AND CULTURE. International Engineering Journal For Research & Development, 6(1), 6-6.

19. qizi Raxmatova, S. R. (2021). BALETMEYSTERLIK SAN'ATIDA KOMPOZITORNING O'RNI. Oriental Art and Culture, 2(1), 29-31.

20. qizi Yangiboyeva, S. F., & Fazliyeva, Z. K. (2021). O'ZBEK MILLIY RAQS SAN'ATIDA MAQOM JANRINING O'RNI. Oriental Art and Culture, 2(1), 32-35.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.