Научная статья на тему 'ЎЗБЕК ЛИНГВОМАДАНИЯТИДА РАМЗ ТУШУНЧАСИНИНГ ИФОДАЛАНИШИ'

ЎЗБЕК ЛИНГВОМАДАНИЯТИДА РАМЗ ТУШУНЧАСИНИНГ ИФОДАЛАНИШИ Текст научной статьи по специальности «Языкознание и литературоведение»

CC BY
269
92
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
тил / лингвомаданият / рамз / семантика / маданиятшунослик / халқ оғзаки ижоди / лингвопоэтика / тасниф / психолингвистика / кўчим / метафора / белги / маданият

Аннотация научной статьи по языкознанию и литературоведению, автор научной работы — Усманова Хумора Аҳмаджоновна

Ушбу мақолада ўзбек лингвомаданиятида рамз тушунчасининг ифодаланиши ҳақида маълумот берилган бўлиб, тилда рамзларнинг қўлланилиши, уларнинг таснифлари, шунингдек ҳалқ оғзаки ижодиётида, шеъриятда, бадиий адабиётда қўлланишилиши ёритиб берилган. Уларнинг жамият ҳаётида тутган ўрни белгиланган, айрим семантик, структурал ва функционал хусусиятлари таҳлил этилган, рамзларнинг ёндош ҳодисаларидан бири метафоралар билан ўзаро муносабати аниқланган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «ЎЗБЕК ЛИНГВОМАДАНИЯТИДА РАМЗ ТУШУНЧАСИНИНГ ИФОДАЛАНИШИ»

"Oriental Art and Culture" Scientific-Methodical Journal Volume 3 Issue 1 / March 2022 ISSN 2181-063X

УЗБЕК ЛИНГВОМАДАНИЯТИДА РАМЗ ТУШУНЧАСИНИНГ

ИФОДАЛАНИШИ

Усманова Хумора Ахмаджоновна Узбекистан давлат санъат ва маданият институти

Аннотация: Ушбу маколада узбек лингвомаданиятида рамз тушунчасининг ифодаланиши хакида маълумот берилган булиб, тилда рамзларнинг кулланилиши, уларнинг таснифлари, шунингдек халк огзаки ижодиётида, шеъриятда, бадиий адабиётда кулланишилиши ёритиб берилган. Уларнинг жамият хаётида тутган урни белгиланган, айрим семантик, структурал ва функционал хусусиятлари тахлил этилган, рамзларнинг ёндош ходисаларидан бири - метафоралар билан узаро муносабати аникланган.

Калит сузлар: тил, лингвомаданият, рамз, семантика, маданиятшунослик, халк огзаки ижоди, лингвопоэтика, тасниф, психолингвистика, кучим, метафора, белги, маданият.

EXPRESSION OF THE CONCEPT OF RAMZ IN UZBEK LINGUISTIC

CULTURE

Usmanova Xumora Ahmadjonovna Uzbekistan State Institute of Arts and Culture

Abstract: This article provides information on the expression of the concept of symbols in Uzbek linguacultural, the use of symbols in the language, their classification, as well as their use in folklore, poetry, fiction. Their role in the life of society is defined, some semantic, structural and functional features are analyzed, the interaction of symbols with one of the parallel phenomena - metaphors is defined.

Keywords: language, linguacultural, symbol, semantics, culturology, folklore, lingvopoetics, classification, cognitology, psycholinguistics, migration, metaphor, character, culture.

Тил ва маданият хар кандай миллатнинг миллат эканлигини тасдикловчи воситадир. Бу икки тушунча ажралмас ва мунтазам бир-бирини такозо этади. Тил узининг хар жабхасида маданиятни акс эттиради, маданият хам шу уринда тилсиз мукаммал намоён була олмайди. Хрзирги кунда тилшунослик илмида янги-янги сохаларнинг юзага келиши, матн муаммосининг урганилиши билан боглик ишлар жадал ривожланмокда. Шу нуктаи назардан бугунги кунда матн тахлилида тадкикотчилар грамматика, семантика, когнитология,

психолингвистика, лингвомаданиятшунослик каби катор йуналишлар кулга киритган ютукларга таяниб иш курмокдалар. Бундан максад - нутк яратувчи ва уни идрок этувчи шахс омилининг лисоний фаолиятда кандай уриин тутишини аниклаш булса, иккинчи томондан, матннинг семантик, лингвомаданий хусусиятларини янада чукуррок урганишдир. Шундай масала сифатида хозирги кунда тилшунослик илмида барчанинг эътиборини тортаётган тил ва маданият тушунчаси билан боглик булган лингвомаданий масалалари купчилик тилшунос олимлар томонидан тадкик этилаётган булсада, бирок тулаконли уз ечимини топган эмас.(1)

Тил - бу халк маданиятини тушунишда рамзий бошкарувчи, лексика эса у хис-туйгуларга бой ифодадир. Биламизки, инсоният тараккиёти тарихида вужудга келган турли маданиятларнинг узаро таъсири ва бир-бирини бойитиши масалалари хам маданиятшунослик фани доирасида колаверса, инсоният хаётининг турли томонлари билан боглик маданий тушунчаларни яхлит холда, бир тизим сифатида урганади.

Маданиятшунослик нуктаи назаридан эса, халк огзаки ижоди жанрларининг бадиий-эстетик ахамияти ва махаллий халк турмушидаги роли, ижтимоий вазифаси маънавий мерос сифатида ахамият касб этади. Маълумотларда келтирилишича, "Лингвомаданиятшунослик" атамаси В.Н.Телия бошчилигидаги тилшунослик мактабида олиб борилган ишлар натижасида вужудга келган. (2, 112б)

Лингвомаданият - замонавий тилшуносликнинг йуналишларидан бири булиб, тилшунослик ва маданиятшуносликнинг туташган кисмини урганадиган соха хисобланади. Тил менталитет, анъана ва одатларни хамда узига хос оламни тушуниш усулини айнан тил оркали кабул киладиган инсонни шакллантирувчи куролдир. Маданиятнинг бир томонлама тилга таъсири ёки тилнинг маданиятга таъсири гоялари тил ва маданиятнинг узаро богликлиги ва алокаси, уларнинг онтологик бирлик эканлигини тасдиклашга ёрдам беради. Тил ва маданиятнинг узаро алокаси мохиятини англаб етиш учун "маданият" тушунчасини аниклаштириб олиш лозим булар экан.(3, 35-39 бетлар)

Х,ар бир миллат узида маълум бир миллий анъаналарни акс эттиради. Яъни хар бир халкнинг, миллатнинг уз миллий анъаналари, урф-одатлари мавжуд. Бу маънода хар бир инсон ана шу миллийликни узида акс эттувчи муайян маданият, тил, тарих, халк огзаки ижоди, фольклор шунингдек адабиётга алокадор. Маълумки, тили ижтимоий ходиса булиш билан биргаликда маданият билан хам узвий богликдир. Х,озирги кунда инсонлар, халклар, мамлакатлар уртасидаги иктисодий-сиёсий, маданий хамда илмий алокалар, халкаро-маданий коммуникатив жараёнлар тилшунослик сохасида тилларнинг узаро муносабати ва тил маданияти хамда тилнинг миллий, узига хос куриниши каби катор ва

маданиятшунослик уртасидаги алохида специфик йуналиши ва предметига эга булган янги соха - лингвомаданиятшуносликнинг юзага келишига сабаб булмокда. XX аср охирига келиб, тил ва маданият муаммосини урганишни максад килган - тилшуносликнинг янги сохаси лингвокультурология жадал ривожланди.

Лингвокультурология тилни маданий феномен сифатида тадкик этади.

Бу эса оламни миллий тил ойнаси ортидан куриш демакдир. Ушбу жараёнда тил алохида миллий ички дунёси ифодаси сифатида кузга ташланади. Лингвокультурология купрок афсона, ривоят, маросим, расм-русумлар, одатлар, маданий рамзларни ва бошкаларни урганади.(4, 127б) Бу тушунча маданиятга тегишли булиб, улар турмуши, расм-русумлар куринишларида хамда тилда мустахкамланади. Лингвокультурология тил ва маданият алокадорлигини урганувчи фан сифатида тушунтирилади. Унинг асосий максади - халкнинг ички олами ва маданиятини тил оркали кашф этишдир.

Лингвокультурология "тилдаги маданият омили ва инсондаги тил омилини урганишга каратилган" (В.Н.Телия) фандир. Лингвокультурология сохасига XIX асрда В. Фон Гумбольдт узининг "Тилнинг тузилиши ва инсоният маънавий ривожига таъсири" китоби билан тамал тошини куйган булиб, тил ва миллат хусусиятларининг муносабатлари хакида кайд этган. Айникса, унинг "турли тиллар, уз хусусиятлари, фикрлаш ва хис-туйгуга таъсирига кура амалда турлича дунёкарашни ифодалайди", "тилнинг узига хос хусусиятлари миллатнинг узлигига таъсир килади, шунинг учун тилни чукур урганиш тарих ва фалсафа инсоннинг ички дунёси билан боглаб тушунтирадиган барча нарсани камраб олиши керак" каби фикрлари кенг таркалган. Шундай килиб, олим тилнинг турли шаклларида турлича хиссиёт ва тафаккур услубларини куради. Демак, тилда маданий узига хослик акс этиб туради, деган хулосага келади. (5,127б)

Жахон тилшунослигида тил бирликларининг лингвопоэтик ва лингвомаданий жихатларини тадкик этиш янада долзарблик касб этмокда. Зеро, дунё лингвистикасида XX аср охиридан бошлаб тилни антропоцентрик ёндашув асосида тадкик этиш баркарорлашиб, бугунги даврда лисоний бирликларни миллат маданияти билан алокадорликда урганувчи лингвомаданиятшунослик тармоги истикболли йуналишга айланди. Сунгги ун йилликларда тилни уз сохиби, унинг миллий менталитети, миллий маданияти билан бирга тадкик этишга эътибор кучайди. Муайян адиб асарлари тилига поэтик жихатдан актуаллашган бирликларга лингвопоэтик ва лингвомаданий жихатдан ёндашиш бетакрор она тилимизнинг ифодавийлигини ёритиб берувчи тадкикотларнинг янада теран, янада асосли булишига хизмат килади. Дунё тилшунослигида тил ва маданият, тил ва тафаккур уртасидаги алока масаласи уз долзарблигини йукотмайдиган масалалардан хисобланади. Лингвомаданиятшуносликка оид

тадкиккотларда маънавий кадриятлар туплами ва маълум бир миллий-маданий жамоанинг тилшунослик тажрибаси урганилиб, тил ва маданиятнинг узаро богликлик белгиларига бевосита эътибор каратилган. Лингвопоэтикада эса бадиий матн тили, шакли ва мазмуни бирлиги, тил бирликларининг эстетик вазифаси, бадиий киммати хамда унинг укувчига эстетик таъсирини урганиш асосий вазифа булиб келди. Кейинги тадкикотларда эса лингвомаданий бирликларнинг бадиий асардаги эстетик хусусиятларини тадкик этувчи илмий карашлар хам юзага келганини кузатиш мумкин. (6,5б)

Узбек тилшунослигида "тил ва маданият" масалалари билан шугулланган олим Низомиддин Махмудовнинг "Тилнинг мукаммал тадкикки йулларини излаб...." номли маколасида "тил" ва "маданият" тушунчалари хакида куйидагиларни ёзади: "Тил ва маданият деганда, купинча, "нутк маданияти" дейиладиган муаммо ассотциятив холда эсга тушсада, бу икки уриндаги маданиятнинг айнанлиги асло курсатмайди. Тил ва маданият деганда, одатда (тугриси хам шу) тил оркали у ёки бу маданиятни ёки аксинча, маданиятни урганиш оркали у ёки бу тилни тушунтириш назарда тутилади, аникрок айтадиган булсак, лингвокультурологиядаги маданиятнинг маъноси "аклий-маънавий ёки хужалик фаолиятида эришилган даража, савия (нутк маданияти)" эмас, балки "кишилик жамиятининг ишлаб чикариш, ижтимоий ва маънавий-маърифий хаётида кулга киритган ютуклари мажмуйи (маданият тарихи, узбек маданияти" демакдир.(7, 10б)

Тилимиз ривожига оид мухим тарихий хужжатда белгиланган "Узбек тилининг халкимиз ижтимоий хаётида ва халкаро микёсдаги обру-эътиборини тубдан ошириш, униб-усиб келаётган ёшларимизни ватанпарварлик, миллий анъана ва кадриятларга садокат рухида тарбиялаш" максади (8) узбек тилшунослари олдига хал килиниши лозим булган бир катор вазифаларни куйди. Узбек тилини юксалишига хамда тилимиз ривожига муносиб хисса кушишда узбек лингвомаданиятида рамз тушунчасини урганиш бугунги узбек тилшунослигининг долзарб муаммоларидан бири хисобланади.

Узбек лингвомаданиятида рамз тушунчасини ифодаланишини ёритиб бериш максадида рамз тушунчаси хакида фикр юритишни лозимдир.

Ижтимоий мулокот тизимида инсонлар мазкур жамият, гурух ва ижтимоий мухитда кабул килинган рамзлардан фойдаланмасдан яшай олмайдилар. Инсонни хайвондан фаркловчи жихатлардан бири - унинг рамзлаштиришга булган эхтиёжидир. Замонавий антропологияда Б. Франклиннинг (toolmaking animal) формуласи бироз узгартирилиб, "инсон узининг табиатига кура (symbolmaking animal), яъни инсон нафакат "мехнат куроллари ишлаб чикарадиган", балки "рамзлар яратадиган" махлук хамдир", деб талкин килинади. (9,73б) Демак, юкоридаги фикрлардан таъкидлаб турибди-ки, борлик,

дунё рамзлардан иборат, рамзлар эса борликнинг, инсониятнинг илк хакикий ижодидир.

"Аждодларимиз бугун ибтидоий давр деб бахо бериладиган пайтларда бизга караганда юз карра шоиррок эдилар. Улар албатта, поэзияни тушунмасдилар, бирок бугунги тил билан айтганда, уша минглаб йиллар аввал уларнинг тафаккур тарзи "поэтик мушохада" тарзида эди: улар хаётлари ва табиатдаги хар бир нарсани тасаввур килган тушунчаларнинг рамзи сифатида кабул килардилар. У пайтлар осмон, сув, кукат, куёш, ой ёруглик ва зулмат - Тангрилар эди; куёш урнини тун эгалларкан, эзгулик ва ёвузлик кураши кетяпти деб уйлашарди. Хдйвонлар хам тангрилар эди, уларнинг ичида хам ёкуз ва эзгу ниятлилари бор эди. Эзгулик тангрилари осмонда, ер юзида ёруклик билан яшашади, ёвузлик тангрилари ер остида, зулмат билан бирга яшашади деб уйлардилар".(10,136б)

Демак, инсон моддий мухитдан ташкари, рамзий оламда хам яшайди. Инсон уз тарихининг илк даврларида маънолар дунёсида яшаган, дунёни рамзлар оркали кабул килган, табиат билан рамзлар оркали муносабатда булган. Шунга кура, "инсон тилини тула маънода рамзлар тили дейиш мумкин". Рамзлар уз-узидан шаклланмаган, улар инсоннинг билиш махсули сифатида вужудга келган.(11,74б)

Рамз тушунчаси катор фанлар нуктаий назарида турлича талкин килинади:

1) рамз - белги билан ухшаш тушунча (тилларни сунъий формаллаштиришда);

2) хаётни санъат воситасида образли урганишнинг узига хослигини ифодаловчи универсал категория (эстетика ва санъат фалсафасида);

3) муайян маданий объект (маданиятшуносликда, социологияда ва бошка ижтимоий фанларда);

4) рамз белги булиб, унинг дастлабки маъносидан бошка маъно учун шакл сифатида фойдаланилади (фалсафа, лингвистика, семиотика ва х.к.).(12,95б)

Лингвокультурологияни рамзнинг белгилик жихати кизиктиради. Агар оддий белги инсонга маъноларнинг предметлар оламига кириш имкониятини берса, рамз маъновий муносабатларнинг предметлар мавжуд булмаган оламига кириш имкониятини беради. Рамзлар оркали бизнинг онгимизда кишиларни ягона этномаданий хамжамиятга бирлаштирадиган маданиятнинг энг мукаддас кирралари очилади, аклга сигмайдиган, гайришуурий ботиниу маънолар юзага чикади. (13,189б) Рамзни узининг узига хос белгиси, объекти, предмети билан алокасини йукотган маъно сифатида кабул килишидадир.

Ю.М.Лотман кайд килишича рамзлар "маданий мажмуанинг энг баркарор элементлардан бири". (14) Шундай экан, рамзлар лингвомаданий заминнинг баркарор бирликлари хисобланади. Улар турмуш коидаларига айланган кузатишларни мустахкамлайди.

Рамз кучим, белгиларнинг узига хос тури булиб, оламни тушуниши осонлаштириш, вокеликни образли ифода этиш учун хизмат килади. "Рамз -моддий нарсалар ва жараёнларнинг белги ёки образ тарзида ифодаланган идеал мазмуни. Рамзнинг мохиятини формал мантик доирасида аник таърифлаш мумкин эмас".(15,146б)

Тилшунос олим М.Йулдошев: "Рамз - бадиий нуткда хаётий вокеа, тушунча ва предметлар ифодаси учун сузларнинг маълум равишда кучма маънода ишлатилиши" каби фикрни илгари суради.(16,130б)

Рамзга, куп холларда, метафорик эволюциянинг табиий натижаси деб каралади. Образ метафора орфали тилга кириб, метофора узининг кейинги семантик тараккиётида ё рамзга айланади ёки белги даражасига тушади.(17)

Рамзга энг якин ёндошув ходисалардан бири метофорадир. Метафора (юн.кучириш) хосила маъно юзага келиши, у бирор прндмет номини бошка предметга ухшашлигини эътиборга олиб кучиришдир. У ухшатишнинг кичкарган шаклидир. Метафора нафакат кискарган ухшатиш, шу билан бирга, кискарган карама-карши хамдир. Метафора тилдаги универсал ходиса булиб, унинг универсаллиги маконда ва замонда, тил курилишида хамда унинг вазифаларида намоён булади. Метафора узида фундаментал маданий кадриятларни акс эттиради.(18,маколадан олинган)

Метофорада ухшатишнинг туртта узви (ухшаган, ухшатилган, ухшатиш кайди, ухшатиш воситаси)дан учтаси (ухшаган, ухшатиш кайди, ухшатиш воситаси) туширилади, факат биттаси, яъни ухшагангина вокеланади. Тилшунос М.Миртожиев "Узбек тили семасиологияси" монографиясида метафоранинг уч тури борлигини кайд этади. Улар куйидагилар: оддий метофора, персонификация (жонлантириш), синестезия. (19,238б)

Бошка илмий тадкикот ишларида метафораларнинг ушбу турлари булиниши айтиб утилган.(20,111-112бетлар) Юкоридагиларни хулоса килиб айтишимиз мумкинки, рамз ва метафора тасвирга асосланган кучим, шу сабабли улар бу жихатдан бир-бирига муносиб лингвистик ходисалардир. Узбек лингвомаданиятида эса метафора ва рамз инсоният бадиий тафаккури жараёнида шаклланган ва унинг ривожланишига бевосита боглик тарзда тараккий этиб боради. Метофора маълум бир вактда муайян мазмунни ифодалайди, рамз эса адабий ва тушунарли хакикатни англатади. Объект тасвирини яратишда метафора уни англашни чукурлаштиради, рамз эса уни тасвир чегарасидан ташкарига чикариб, аник ва ёркин тушунишга замин хозирлайди.(21, 338-339 бетлар)

Рамзлар жисм ва белгилар билан синонимдир. А.А.Сурковнинг фикрига караганда, хар бир белги - бу тасвирдир ва хар кандай тасвир, хеч булмаганда, маълум даражада, белгидир. Аммо рамз тасвирнинг уз чегарасидан чикиб

кетишини, баъзи маъноларининг мавжудлигини, тасвир билан узвий бирлашиб кетишини билдиради. Бунга куйидаги мисол була олади: далали каптар - дунё рамзи. Рамзнинг асосини тасвир ташкил этади.(22, 388б)

Рамз - инсон рухиятининг тили булиб, у табиат билан ана шу тилда гаплаша бошлаган. Айнан шу рамзлар тилида мифлар, эртаклар, достонлар яратилган. Фольклор рамзлари муайян халкнинг илк тафаккур тирзини, тасаффурларини, ижодини тамсил этади. Жумладан, туркий халклар огзаки ижодида "Улген -ёруклик ва эзгулик. Эрликхон - зулмат ва ёвузлик, Момакалдирок - тангилар овози, Яшииин - тангрининг уки, Сел - ёвуз рухнинг офати, Ток - тилсимли кургон, Сув, Тупрок - тириклик, Гор - рухлар макони, Осмон - эзгулик тангрилари, Ер ости - ёвуз рухлар маконининг рамзи, кодлашган исмлари" (23,67б) деб таъкидланган.

Кадимги тошёзув ва битиклар, халк огзаки ижоди намуналарининг энг катта маънавий бойлигимиз эканлиги хакида И.А.Каримов узининг "Юксак манъавият - енгилмас куч" асарларида хам алохида таъкидлаб утганлар: "Аждодларимиз тафаккури ва дахоси билан яратилган энг кадимги тошёзув ва битиклар, халк огзаки ижоди наммуналаридан тортиб, бугунги кунда кутубхоналаримиз хазинасида сакланаётган минг-минглаб кулёзмалар, уларда мужассамлашган тарих, адабиёт, санъат.... ва бошка сохаларга оид кимматбахо асарлар бизнинг буюк маънавий бойлигимиздир. Бунчалик катта меросга эга булган халк дунёда камдан кам топилади".(24, 236б)

Шундай экан, халк огзаки ижодида муайян даврда яшаган аждодларимизнинг хаёт-кечинмалари, урф-одатлари, тасаввурлари мухирланган. Маданиятимизни бойитишда огзаки халк ижоди ифодаланган рамзларни тадкик этиш, уларни тугри талкин килиш, аждодларимизнинг ички хиссиётларини, дунё карашларини, ички дунёларини ёритиб беришда хизмат килади. Рамзлар кадриятлар мажмуийдир, узбек лингвомаданиятида рамз тушунчаси кадриятларимизнинг тимсоли сифатида шаклланади.

Узбек лингвомаданиятида рамз ижтимоий мулокот тизимида объектлар, масалан, харакат, ходиса, матн, тасвир, хайвон, усимлик, ракам, ранг ва хакозо булиб хизмат килади.

Узбек лингвомаданиятида "рамз" тушунчаси алохида урин тутади, чунки рамзлар маданиятда чинакам узига хос урин тутади, сирли маънолар оламини субъект ва прагматик муносабатлар олами билан боглайди.

Юкорида таъкидлаганимиздек рамз - бу белги, лекин жуда узига хос турдаги белги, ишора воситаси ролини уйнайди, шунингдек узбек лингомаданиятида биринчи навбатда лингвистик тасвирларни тахлил килади.

Узбек лингвомаданиятида рамзлар турли холатларда, асосан узбек халк огзаки ижоди намуналарида, фольклорнинг турли жанрларида, узбек адабиётида тахлил этилган, хамда урганилган.

Кузатувлар ва купгина тадкикотларни тахлиллар килиш натижасида узбек лингвомаданиятида рамз тушунчаси турли усуллар билан, тасвирий рамзлар, хайвон рамзлари, ранг рамзлари, белгили рамзлари, куш рамзлари, дарахт ва усимлик рамзлари оркали ифодаланилишига амин булинди.

Узбек лингвомаданиятида куй ва от - яхшилик, ювошлик, бахт ва эзгуликни ифодалайди.

Махмуд ^ошгарийнинг таъбири билан айтганда от "туркнинг канотидир"(25,83б) . "От туркий кабилаларда тотем жониворлардан бири булиб, эзгулик рухи сифатида шомонга ёвуз рух устидан галаба килишда ёрдам беради. Шомонларнинг хассалари купинча от рамзини ифодалайди ва узбек халкида хозиргача отнинг деви бор деган инончлар сакланиб колган." Фаргонада, Куконда, Самаркандда, Уратепада девни от киёфасида тасаввур килинади. Узбек халк эртаклари ва достонларида "от кахрамоннинг садокатли йулдоши, хамрохи, ёрдамчиси, баъзан уринбосари сифатида учрайди. Алпомишни Бойчибор, Гуруглини Гиротсиз тасаввур килиб булмайди. "Пахлавон Рустам" эртагида ут Рустамни хамиша фалокатлардан асрайди. "Маликаи айёр" достонида от кахрамоннинг саргузашти ва кахрамонликларига тенг шерик. Эртак ва достонларда девлар хам баъзан от куринишида келади ёхуд бир юмалаб отга айланади. Бир афсонага кура, отлар тангрилар билар аждархолардан таркалган. Шу сабабли халк огзаки ижодида канотли отлар куп учрайди"(26, 68-69бетлар).

Анор - узбек лингвомаданиятида анор ва анор дарахтининг меваси шакл, ранги, ички тузилиши туфайли жуда бой ва ижодий рамзийликка эга булиб, хилма-хиллик ва куплик бирлигининг тимсолидир: умумий кобик остида яширилган жуда куп доналар файласуфларни ажралмас олам билан богланишга илхомлантирган. Шунингдек, эзгулик, тукчилик, унумдорликни, бокийликни, севги ва оила, барака рамзини ифодалайди.

Узбек дупписи каштасида атиргул, гулсафсар, чиннигул, кукнори, лола, гултожихуроз, олма гули, олча гули, чарос, бодом, калампир, анор кабилар тасвирланади. Усимликсимон накшлар орасида хуроз, булбул, тустовук, каби рангли кушлар рамзи элементлари ишланган. Улар гарчи шартли тасвирлансада, уларни осонгина билиб олиш мумкин. Дуппининг квадрат шаклида булиши одам бошига кийишда кулайлиги, чиройлилиги, рамзи булиб, дунёнинг турт томонини - осмон саройи, Куёш фарзанди, абадийлик, ёругликни билдиради. Дуппининг тепа кисмида туртга киррасининг битта нуктада бирикиши - Оллохнинг ягоналигини билдиради. Дуппининг пастки кисми туртбурчак, яъни кубба-шаклларнинг такрорланишидан хосил булган ислимий накш, калъани ураб

турган деворларни эслатади. Бу турт томондан ёмон кузлардан ва офатлардан саклаб турувчи калъа деворидир. Ота - боболар кадимдан бошидаги дупписи оркали кишилар боши хар доим омон булсин деб яхши ният килганлар. Хуллас, дуппида мардлик, жасорат, халоллик, поклик, каби, белгилар мужассам. Чуст дупписи тимсолидаги бундай рамзлар миллий туйгу устиворлигидан далолат. (27, 55-56 бетлар)

Узбек адабиёти тарихида мумтоз уринга эга булган Жахон отин - Увайсий узининг "Анор" чистони рамзий ифодаланган:

Бу на гумбаздур, эшига, туйнугидин йуц нишон, Неча гулгун пок цизлар манзил айлабдур макон?

Туйнугин очиб аларнинг уолидан олсам хабар, Юзларида парда тортуглиц турурлар багри цон. (28)

Х,аёт рамзини узбек лингвомаданиятида дарахт ифода этади. Масалан дарахт деганда узбеклар чинор, кайрагоч, тут, теракни тасаввур килиш мумкин. "Х,аёт дарахти" - дунё маданиятида оламнинг асоси (узак, ук, устун), яъни осмон, замин ва ер ости оламларини узаро бирлаштириб турувчи восита сифатида тасаввур килинади. "Х,аёт дарахти"нинг узбек лингвомаданиятидаги тимсоли терак ва чинордир. Чинор узок умр, терак эса фарзанд курганлик рамзи саналади.(29, 70б)

Рамз бу жихатдан битмас-туганмасдир. Узбек лингвомаданиятида рамз тушунчасини канчалик тушунишга куп уринмайлик, унинг чукур ва очилмаган маънолари ойдинлашаверади.

Фойдаланилган адабиётлар

1. Аманова М.О. Лингвомадааниятшунослик фанининг тарихий ва назарий негизлари. - www. oriens.uz - Т, 2021

2. Жураева М.М, Хамидова М.Х. Лингвокультурология ва лингвокультурема. Бухоро давлат университети илмий ахбороти. 2019/4 (76). 112.

3. Жураева М.М. Француз ва узбек эртакларида модаллик категориясинининг лингвокогнитив, миллий-маданий хусусиятлари. Афтореф. Фил.фан.док.дисс. -Т., 2017. Б35-39

4. Саидова М., Гозиева У. Лингвокультурология. - Наманган, 2017. - 127 б.

5. Саидова М., Гозиева У. Лингвокультурология. - Наманган, 2017. - 127 б.

6. Мохирова З.Р. Уткир Хошимов асарлари тилининг лингвопоэтик ва лингвомаданий хусусиятлари. Афтореферат фил.фан. фалсафа док (PhD). дисс. -Т., 2020, 5б.

7. Махмудов Н. Тилнинг мукаммал тадкики йулларини излаб...// Узбек тили ва адабиёти. - Тошкент, 2012. №5. - Б.10

8. Узбекистон Республикаси Президентининг 2020 йил 20 октябрдаги «Мамлакатимизда узбек тилини янада ривожлантириш ва тил сиёсатини такомиллаштириш чора-тадбирлари тугрисида»ги ПФ-6084-сон Фармони. Манба: http://lex.uz docs/ 505835; uza.uz/uz/posts/mamlakat.

9. Худайберганова З.Н. Рамзларнинг вужудга келиши.../ Таржиманинг лингвомаданий масалалари. - Тошкент, 2016. -Б.73

10. Эшонкулов Ж. Фольклор: образ ва талкин. - Карши: Насафб 1999. Б. 136.

11. Худайберганова З.Н. Рамзларнинг вужудга келиши.../ Таржиманинг лингвомаданий масалалари. - Тошкент, 2016. -Б.74

12. Маслова В. А. Лингвокультурология: Учеб. пособие для студ. высш. учеб, заведений. -М.: Издательский центр "Академия", 2001. - С. 95.

13. Алефиренко Н.Ф. Лингвокультурология: Ценностно-смысловое пространство языка. Учебное пособие. - М.: Флинта, Наука, 2010. -С. 189

14. Лотман Ю.М. Символ системе культуры..// Труды по знаковым системам. Вып 21. Тарту, 1987.

15. Махмараимова Ш. Лингвокультурология: Укув кулланма. - Т.: Чулпон номидаги НМИУ, 2017. - 146б.

16. Йулдошев М. Бадиий матннинг лисоний тахлили: Методик кулланма. -Т. Алишер Навоий номидаги Узбекистон Миллий Кутубхонаси нашриёти, 2010.

- 130б.

17. Колесов В.В. Философия русского слова СПб., 2002

18. Саидов Ё, Мамадалиева М. Рамзларнинг мавзуий таснифи. Маколадан олинган.

19. Миртожиев М. Узбек тили семосиологияси. - Тошкент: Фан, 2010. - 288б.

20. Сувонова Р. Метафоралар таснифига доир// Узбек тили ва адабиёти. -Тошкент, 2010. - №6.-111-112б.

21. Арутюнова Н.Д., 1998: 338-339б

22. Алифиреенко Н.Ф. Лингвокультурология. - Москва: Флинта, 2016. -388б.

23. Эшонкулов Ж. Фольклор: образ ва талкин. -Карши: Насаф, 1999. -Б. 67.

24. Каримов И.А. Юксак маънавият - енгилмас куч. -Тошкент: Маънавият, 2008. - Б. 23.

25. Махмуд Кошгарий. Девону луготит турк. 1-том. - Тошкент: Фанб 1960.

- Б.83.

26. Эшонкулов Ж. Фольклор: образ ва талкин. - Карши: Насафб 1999. - Б. 68-69.

27. Жумаев Ш. Укувчиларнинг рамзийликка оид билимларини ривожлантириш. - Самарканд: СамДУ, 2015. - Б.55-56.

28. Увайсий. Девон. Тошкент, "Фан", 1958 йил. Увайсий. Девон, Тошкент, Г.Гулом номидаги адабиёт ва санъат нашриёти, 1963, Э.Иброхимова. Увайсий. Т., "Фан", 1963.

29. Эшонкулов Ж. Фольклор: образ ва талкин. - Карши: "Насаф", 1999. - Б

70.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.