Научная статья на тему 'ЎЗБЕК-ИНГЛИЗ ТИЛЛАРИДА ҲАРБИЙ СОҲАГА ОИД ТЕРМИНЛАРНИНГ ҚЎЛЛАНИЛИШИ'

ЎЗБЕК-ИНГЛИЗ ТИЛЛАРИДА ҲАРБИЙ СОҲАГА ОИД ТЕРМИНЛАРНИНГ ҚЎЛЛАНИЛИШИ Текст научной статьи по специальности «Науки о Земле и смежные экологические науки»

401
87
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
тил / ривожланиш / ҳарбий терминология / соҳа / ҳарбий атамалар / тилнинг ривожланиши / language / development / military terminology / field / military terms / language development

Аннотация научной статьи по наукам о Земле и смежным экологическим наукам, автор научной работы — Сунбула Савранбековна Менглиева

Мақолада ҳарбий касбга оид тил соҳасини алоҳида кичик система сифатида ўрганиш зарурлиги асосланган, шу билан бирга, унинг лексик таркиби ва умумий тизимини тавсифлашнинг лингвистик хусусиятларига боғлиқ масалалар муҳокама қилинган

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

USE OF MILITARY TERMS IN UZBEK-ENGLISH

The article is based on the need to study the field of the military language as a separate subsystem, but also discusses issues related to the lexical features of its lexical structure and description of the general system

Текст научной работы на тему «ЎЗБЕК-ИНГЛИЗ ТИЛЛАРИДА ҲАРБИЙ СОҲАГА ОИД ТЕРМИНЛАРНИНГ ҚЎЛЛАНИЛИШИ»

УЗБЕК-ИНГЛИЗ ТИЛЛАРИДА ХДРБИЙ СОХДГА ОИД ТЕРМИНЛАРНИНГ ЦУЛЛАНИЛИШИ

Сунбула Савранбековна Менглиева

Узбекистон Республикаси Жамоат Хавфсизлиги Университети

укитувчиси

АННОТАЦИЯ

Маколада харбий касбга оид тил сохасини алохида кичик система сифатида урганиш зарурлиги асосланган, шу билан бирга, унинг лексик таркиби ва умумий тизимини тавсифлашнинг лингвистик хусусиятларига боFлик масалалар мухокама килинган.

Калит сузлар: тил, ривожланиш, харбий терминология, соха, харбий атамалар, тилнинг ривожланиши.

USE OF MILITARY TERMS IN UZBEK-ENGLISH

ABSTRACT

The article is based on the need to study the field of the military language as a separate subsystem, but also discusses issues related to the lexical features of its lexical structure and description of the general system.

Keywords: language, development, military terminology, field, military terms, language development.

КИРИШ

Илм, фан ва техника тараккиёти хозирги кунда жадаллик билан ривожланиб борар экан, жамиики инсонларни турли сохалардан хабардор булишга ундабгина колмай, тилшуносликнинг лексик катламини бойитади, шунингдек, нуткда кулланилаётган катор лисоний бирликларни жамлаб тобора кенгайтиради, кундалик хаётга хамоханг булишини талаб этади.

Тилшуносликнинг энг долзарб, мураккаб, назарий ва амалий ахамиятга эга йуналишларидан булган терминологиянинг ривожланиши, шаклланиши, албатта, узига хос конуниятлар асосида пайдо булади, умумхалк тилининг лексикаси негизида ривожланади хамда бойиши учун хизмат килади.

ACADEMIC RESEARCH IN EDUCATIONAL SCIENCES VOLUME 2 | ISSUE 5 | 2021

ISSN: 2181-1385

Scientific Journal Impact Factor (SJIF) 2021: 5.723 АДАБИЁТЛАР ТАХЛИЛИ ВА МЕТОДОЛГИЯ

Жахон тилшунослигида соха терминологиясида касбга оид тил бирликлари тушунчаси билан боFлик лексик-семантик хусусиятларни аниклашга каратилган бир катор муаммолар илмий тадкикот объекти булиб келмокда. Бугунги кунга келиб, касбий соха тилини урганиш янги боскичга кутарилди. Бирок, касбий сохага оид тил бирликларини мавзу буйича ёки бошка кичик гурухлар асосида таснифлаш тамойилларини хамда уларга хос алохида тизимлараро муносабат турларини аниклаш, шунингдек, ушбу тил бирликларининг узига хос функционал хусусиятларини белгилашга доир масалалар хануз уз ечимини кутмокда. Шу нуктаи назардан, ушбу сохада

Мустакилликнинг дастлабки кунлариданок Узбекистон тилшунослари зиммасига касбга оид тил бирликларини урганиш ва соха атамаларини тизимлаштириш, шунингдек, махсус соха луFатларини тузиш буйича бир катор вазифалар юклатилди. Х,арбий терминология мамлакатимизда эндигина шаклланиш ва ривожланиш боскичига кадам куяётган бугунги кунда инглиз, рус ва бошка тиллар харбий терминологиясини урганишга булган эътибор янада кучаймокда.

Инглиз тилида харбий касбга оид тил бирликлари муаммоси узига хос мураккаб ва куп киррали муаммолардан бири саналади. Ушбу муаммо умумий тилшунослик масалаларининг турли жихатлари билан боFлик, яъни, тилнинг тузилиши, тил сатхлари уртасидаги узаро муносабатлар, функционал харакатчанлик, адабий норманинг узига хослиги ва узгарувчанлиги, адабий тил нормаси ва харбий сузлашув тилининг бир- бирига мувофиклиги ва узаро муносабати, уларга хос лексик бирликлар эволюцияси хамда унинг лингвистик нуктаи назардан истикболи кабилар шулар жумласидандир.

Х,арбий касбга оид тил сохасининг функционал хусусиятлари, худди ундаги систем муносабатлар сингари, турли хил лисоний курсаткичлар воситасида юзага келади. Тил бирликларининг бундай хусусиятлари, авваламбор, ХДТдаги вариантланиш, полисемия, омонимия, синонимия ва антономия ходисалари, терминологиядаги семантик майдонларни тизимлаштириш, терминологик бирикмалар компонентларининг деривацион фаоллиги, харбий лексик бирликлар уртасидаги стилистик ва функционал тафоввут, уларнинг худудий боFликлиги, шунингдек, ушбу бирликларнинг парадигматик ва синтагматик тавсифи каби курсаткичларда намоён булади.

Инглиз тилининг узига хос хусусиятларидан бири маълум бир отнинг бошка бир отга нисбатан препозитив холатда аникловчи сифатида кулланилиш

имкониятига эга эканлигида намоён булади. Бундай имконият харбий сохадаги суз бирикмаларини ясашда хам кенг кулланилган.

Инглиз тилида харбий номенклатура белгилари семантик нуктаи назардан куйидаги турдаги номларни уз ичига олади:

а) курол турлари: М 79 Grenade Launcher - М 79 гранатомет; M 203 Launcher mounted on M 16 Rifle - М 163 милтотига урнатилган М 203 яширин граната отиш мосламаси; M 9 Beretta Pistol - М 9 «Беретта» туппончаси;

б) харбий техника турлари: CH-47 - CH-47 «Чинук» хаво-десант вертолёти; Ьгат(сузлаш.) "мия", бошкарув тизими; узи мулжалга олувчи (ракета) мослама бош кисми; blitzbuggy(сузлаш.) «блиц-аравача», % - т умумий фойдаланиш машинаси, жип, танк; Bees(сузлаш.) «асаларилар», денгиз десант мухандислик-курилиш кушинлари; beetle (сузлаш.) «ку^из», сузувчи конвеер.

Х,арбий номенклатура белгилари структур нуктаи назардан эса куйидагиларни уз ичига олади:

а) содда сузлар: Fox; Avenger; Patriot; Titan; Bradley Dragon; Javelin; Phalanx; Standard;

б) номловчи атамани уз ичига олмайдиган кушма отлар: F-15A Eagle -F-15А«Бургут» кирувчи-самолёт; 92th Water Buffalo - 92чи «Сув буфалоси» пиёда булинмаси; 38th Cyclone -«Сайклоун» [Циклон] булинмаси; 37 th Buckeye -«Бакай» булинмаси [Америка каштани], 37 - пиёда булинмаси;

в) кискартмалар: TERCOM -terrain contour matching - ТЕРКОМ худудга кура корреляцион йул-йурик тизими; махаллий рельеф контури буйлаб мулжални туFрилаш тизими; ТЕРКОМ ерни кузатиш системаси; THAAD -Theater High Altitude Area Defense - ТХААД ракеталарга карши мудофаа тизими;

г) умумий атамани узида акс эттирадиган ва иккинчи турдаги номенклатур белгилар сифатида хизмат киладиган номинатив бирикмалар; улар жанговор курол намуналари ва харбий техника турларини ифодалайди: Harpoon missile -«Гарпун» кемага карши ракета; Tomahawk cruise missile - «Томахок» [Томагавк] канотли ракета; ASROK ballistic rocket - «АСРОК» торпеданинг баллистик ракетаси.

Х,арбий касбга доир бирликларнинг семантик майдонини тавсифлаш харбий соха бирликлари мажмуасини онтологик нуктаи назардан урганишга нисбатан кулланилади, бу эса алохида отларни маълум бир тизимости гурухларга бириктириш имконини беради.

МУ^ОКАМА ВА НАТИЖАЛАР

Умуман олганда, харбий объектни атокли отлар воситасида ифодалаш жараёнида харбий касбга доир тил бирликларининг куйидаги кичик синфларини алохида ажратиб курсатиш мумкин:

- сув усти ва сув ости кемалари: Enterprise - submarine nuclear propulsion («Enterprise» ядровий сув ости кемаси); Thomas Jefferson - missile- launching submarine «Thomas Jefferson» («Thomas Jefferson» ракета сув ости кемаси);

- космик учар кемалар: Injun - spaceship (космик кема). Шуни таъкидлаш керакки, «Injun» радиацион мухитни урганиш учун яратилган бир катор илмий сунъий йулдошлар номини англатади. (Сузма-суз таржимаси: "хинду");

- ер ости ядровий портлашлар : Neptun, Danny Boy;

- укув марказлари: Army Misslle Development Center, Armored School, the Armored Center, Fort Knox, Kentucky, Camp Century;

- машклар ва манёврлар: Desert Strike, Miki, West Wind ва бошкалар.

Бундай тизимлаштириш келгусида уларни янада куплаб мавзули

синфларга ажратишга ёрдам беради.

Х,ТСнинг семантик майдонини урганишга бундай ёндашув, авваламбор, КБларнинг структур хусусиятларини аниклаш имконини беради. Шундай килиб, КТБ учун икки, уч компонентли атокли отларнинг кулланилиши узига хос ахамият касб этади. Масалан, Bedfordshire and Hertfordshire Reglment, Jork and Lancaster Regiment; Kings Devision; Lovat Scouts; Queen Elizabeths Own Gurkha Rifles ва бошкалар. Улар уз таркибида умумий харбий атамани ифодалаши билан ажралиб туради.

«English-Russian Military Dictionary» луFати харбий атамалар ва терминологик бирикмаларнинг сузлар уяси тартибида берилиши билан ажралиб туради20. Шунингдек, унда маълум бир харбий атамалар хакида ихчам ва тушунарли тарзда батафсил маълумотлар бериб утилган. Баъзи суз уяларининг кулами анча кенг, чунки улар харбий луFатнинг катта кисмини уз ичига олади. Масалан, bomb компонентли харбий атамалар 65 хил суз уясини хосил килиши куринади.

Таккосланг: bomb - бомба (авиациядаги); кул гранатаси; (миномет) мина; бомбаларни ташлаш, бомбардимон килиш (хаводан)/ (кул) гранаталарни улоктириш; минамёт билан укка тутиш; бомбага оид ва хоказо.

Х,арбий терминология узига хос структур ва лексик-семантик хусусиятлар билан тавсифланади. Инглиз тилида харбий терминология системаси муайян структур моделларнинг устунлиги билан ажралиб туради. Тахлил килинган материаллардан куриниб турибдики, инглиз харбий профессионализмлари от,

сифат, феъл, шунингдек, равишдош суз туркумларида ифодаланади. Микдор жихатдан харбий атамалар, асосан, от ва феъл суз туркумига хос сузлар билан ифодаланади. Фоиз жихатидан субстантив атама ва суз бирикмалар 70%ни, феълли атама ва суз бирикмалар 20%ни, колганини эса адъектив ва адъвербал атама ва суз бирикмалар ташкил этади. Шунингдек, харбий лексиканинг махсус луFатлари буFинли аббревиациялардан иборат куплаб кискартмаларни хам уз ичига олади.

ХУЛОСА

Х,арбий касбга оид тил бирликларининг лингвистик мохияти адабий тилнинг махсус соха тиллари хамда касбий диалектлар ва турли хил социолектлар билан узаро боFликлиги сабабли ута мураккаб муаммо сифатида назарий жихатдан кизикиш уЙFOтади. Тилни ижтимоий ва ишлаб чикариш фаолияти билан боFлик холда синчковлик билан урганиш маълум турдаги тил сохалари, шу жумладан, харбий соханинг хам социолингвистик хусусиятини аниклашда мухимдир.

REFERENCES

1. Бойко М.Г. Структурно-семантические особенности формирования бронетанковой терминологии в английском языке: - Омск: ОГУ, 2011. - 24 с.

2. Аксенов А.Т. К вопросу о взаимодействии между английской военной терминологией и общенародной лексикой. М., 2013. - 153 с.

3. Дуброва Ю.Ю. Структурно-содержательная специфика многокомпонентных терминов (на материале военных документов): -М., 2015. -С.65

4. Ahmedov G'., Bektemirov H. Ruscha-o'zbekcha harbiy atamalar lug'ati.-T.: Adolat, 2012.

5. Hojiyev A. Tilshunoslik terminlarining izohli lug'ati. -T.:O'zbekiston milliy ensiklopediyasi, 2014. -B.154.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.