Научная статья на тему 'ОБЩЕПРАВОВОЙ ТЕЗАУРУС – ФАКТОР, ОБЕСПЕЧИВАЮЩИЙ МОНОСЕМАНТИЧНОСТЬ ТЕРМИНОВ'

ОБЩЕПРАВОВОЙ ТЕЗАУРУС – ФАКТОР, ОБЕСПЕЧИВАЮЩИЙ МОНОСЕМАНТИЧНОСТЬ ТЕРМИНОВ Текст научной статьи по специальности «Право»

CC BY
192
32
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Журнал
Review of law sciences
Область наук
Ключевые слова
лексика / термин / словарь / тезаурус / правовой тезаурус / сема / семантический ряд / родовидовой / синонимия / системность / смысловые грани / унификация. / lexis / term / dictionary / thesaurus / legal thesaurus / sema / semantic range / genus-species relations / synonymy / system / conceptual facets / unification.

Аннотация научной статьи по праву, автор научной работы — Г.Гулямова

в данной статье рассматриваются юридическая лексика, терминология и ее актуальные проблемы, юридические словари, некоторые недостатки в сфере перевода, а также общеправовой тезаурус в юриспруденции.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

GENERAL LEGAL THESAURUS – GROUNDS FOR THE MONOSEMANTIC TERMS

this article discusses the legal vocabulary, terminology and its actual problems, legal dictionaries, some shortcomings in the field of translation, as well as general legal thesaurus in law.

Текст научной работы на тему «ОБЩЕПРАВОВОЙ ТЕЗАУРУС – ФАКТОР, ОБЕСПЕЧИВАЮЩИЙ МОНОСЕМАНТИЧНОСТЬ ТЕРМИНОВ»

GENERAL LEGAL THESAURUS - GROUNDS FOR THE MONOSEMANTIC TERMS

G.GULYAMOVAa

Tashkent state University of law, Tashkent, 100047, Uzbekistan

ОБЩЕПРАВОВОИ ТЕЗАУРУС - ФАКТОР, ОБЕСПЕЧИВАЮЩИЕ МОНОСЕМАНТИЧНОСТЬ ТЕРМИНОВ

Г.ГУЛЯМОВАа

Ташкентский государственный юридический университет, Ташкент, 100047, Узбекистан

УМУМХУКУЦИЙ ТЕЗАУРУС - ТЕРМИНЛАР МОНОСЕМАНТИКЛИГИНИ ТАЪМИНЛОВЧИ ОМИЛ

Г.ГУЛЯМОВАа

аТошкент Тошкент давлат юридик университети, Тошкент, 100047, Узбекистон

Аннотация: мазкур мацолада юридик лексика, юридик тил терминологияси, бундаги долзарб муаммолар, юридик лугатлар, таржимачилик соуасида айрим камчиликлар, юриспруденцияда умумууцуций тезаурус масаласи хусусида фикр юритилади.

Калит сузлар: лексика, термин, лугат, тезаурус, ууцуций тезаурус, сема, семантик цатор, жинс-тур, синонимия, тизимлилик, маъно цирралари, унификация.

Аннотация: в данной статье рассматриваются юридическая лексика, терминология и ее актуальные проблемы, юридические словари, некоторые недостатки в сфере перевода, а также общеправовой тезаурусв юриспруденции.

Ключевые слова: лексика, термин, словарь, тезаурус, правовой тезаурус, сема, семантический ряд, родовидовой, синонимия, системность, смысловые грани, унификация.

Abstract:this article discusses the legal vocabulary, terminology and its actual problems, legal dictionaries, some shortcomings in the field of translation, as well as general legal thesaurus in law.

Keywords: lexis, term, dictionary, thesaurus, legal thesaurus, sema, semantic range, genus-species relations, synonymy, system, conceptual facets, unification.

Фан ва техника, ишлаб чщариш ривожида терминологиянинг ахдмияти бе^иёсдир. Узбек тилшунослигида бу борада куплаб илмий ишлар бажарилди. ^атор илмий тадкщотлар турли сох,а терминологиясининг ривожи учун катта х,исса булиб ^ушилди. У.Турсунов, С.Иброх,имов, Н.Маматов, Р.Дониёров, С.Акобиров, С.Усмонов, И.Пардаева, О.Пулатова, К.Хуррамов, Х^.Ёдгоров, АДосимов, О.К^урбонов, З.Мирах,медова каби олимларимизнинг тад^и^отлари шулар жумласидандир. Мазкур ишларда ^атор со^авий терминологик системалар та^лил ^илиниб, лингвистик ну^таи назардан тад^и^ этилган. Шу каби тад^и^отлар фан ва техниканинг муайян бир тармоги терминлари ривожига ижобий х,исса ^ушгани шубхдсиздир.

Тугри,

узбектилшунослигидаюридиктерминлархдмолимларнингдивдатмарказидабулибкелди. МДосимованинг, Ш.Кучимовнингтад^и^отларишуларжумласидандир.

Мазкурилмийишларда^укуксох,асидакулланилганвакулланаётгантерминларатрофличатадкикэтилг ан, узбекюридиктерминларинингтараккиётбоскичларипухтатах,лилкилинган, юридик

терминология борасидакатортаклифватавсияларберилган. Лекиншунгакарамай юриспруденция тилидахдлиузинингтуликечимини топа олмаганкатормуаммолармавжуд. Хусусан, шу кунгачаюридиксохдцаумум^укукий тезаурус талабдаражасидаяратилмаган. Тугри, бошкасо^аганисбатанюриспруденциядакуплаблугатлармавжуд. Айникса,

мустакиллигимизданкейинреспубликамиздакабулкилинганконунлар,

йурикномаларбирмеъёргакелтирилди, тартибгасолинди,

нормалаштирилганюридиктерминлармулокотгакирди. Бу, албатта, ижобийх,олат.

Бирокх,анузгачаюридиктерминларборасидаэътирозгасабаббулаётганжих,атларх,амйукэмас. Айрим^укукманбаларидатерминларучунсалбийх,одисах,исоблангансинонимияданунумлифойдалан иляптики, натижадаматндафикрчалкашлигигайулкуйилмокда. Ва^оланки, юридик термин бирлигикоидасига, айникса, бирмеъёрий^ужжатлардоирасидаогишмайамалкилинмогилозим, аксх,олдаконунчиликтехникасибузилади, конунмох,иятианиктушунилмайди. Шу

уриндадалилларгамурожааткиламиз:

шартли уукм килиш - шартли жазо белгилаш; шартли озод килиш - шартли равишда озод килиш; мураккаб айбли жиноят - касдан содир этилган жиноят; жазо тайинлаш - жазо белгилаш;

юридик шахснинг ночорлиги - юридик шахснинг банкротлиги; элчи - вакил - консул;

меунатга крбилиятсизлик - мецнатга яроксизлик - меунатга лаёщтсизлик -меунатга майиблик кабилар фикримизнинг далилидир. Лекин синоним тарзида кулланилаётган шу каби катор суз ва бирикмалар х,ам борки, улар бир хил ёки бир-бирига айнан ухшаш маъноларни ифодаламайди. Масалан, "аукцион" термини х,озирги кунда (баъзи манбалар, шунингдек оммавий ахборот воситаларида) "ким ошди савдоси" деб (ким ошдиаукционнинг синоними тарзида) х,ам юритилмокда. Лекин Фукаролик кодексининг 379-моддасида эса шундай дейилади: "Ким ошди савдоси аукционёки танлов шаклида утказилади" (Узбекистон Республикаси кодекслари, 375-б.). Демак, аукцион ва ким ошди айнан бир хил тушунчани англатмас, аукцион ким ошдининг бир куриниши эканда?!

Шунингдек, илмий жихдтдан асосли андозаланган халкаро сиёсий-^укукий терминларни тилимизда шакллантиришда миллий хусусиятларимизнинг узига хос жихдтларини х,ам х,исобга олиш зарур. Хрзирги кунда агреман - розилик, запас - захира, повестка - чакирув кргози, консенсус - келишув, петиция - арзнома, консульство - консулхона, капитал - сармоя шаклида ишлатиляпти. Мазкур угиришлар максадга мувофик булиб, бунда тилимизнинг миллий жих,ат ва имкониятлари эътиборга олинган. Бу ижобий х,ол, албатта. Аммо айрим терминлар терминологиянинг стандарт талабига жавоб бермаяпти, улар ноурин кулланиб келинмокда. Масалан: конгресс - анжуман, конференция - анжуман, симпозиум - анжуман каби. Лекин "конгресс- мух,им сиёсий, илмий ва бошка масалалар юзасидан утказиладиган халкаро съезд, кенгаш" булса, "конференция-давлатлар, партия, ижтимоий, илмий ва бошка ташкилотлар вакилларининг бирор масалани мух,окама килиш, х,ал этиш учун чакирилган мажлиси, кенгаши"дир. Симпозиум эса йигилиш, муайян бир илмий мавзу доирасида (одатда, турли мамлакатлардан келган мутахассислар иштирокида) утказиладиган тадбир. Демак, конгресс,конференция, симпозиум уртасида фарк бор.

Яна бир мисол. Рус тилидаги контракт, договор, соглашение, сделка терминлари х,ам узбек тилида шартнома, битим, келишув, бийлашув тарзида аралаш куринишда ишлатилмокда: договор - шартнома, битим; контракт - битим, шартнома, келишув; соглашение - битим, шартнома; сделка - битим, келишув, бийлашув: договор - шартнома; контракт - шартнома; соглашение - битим, шартнома, келишув; сделка - битим, келишув.

Охирги пайтда тилнинг барча услубларида "олийгох," сузи фаол ишлатилмокда. Яъни:

институт - олийгоу; университет - олийгоу; академия - олийгоу.

Вахоланки, мазкур терминлар уртасида жиддий фарк бор.

Тугри, тилимизга давлат тили макоми берилиши билан узбек тилининг ижтимоий мавкеи ортди. Давлат, таълим, тарбия, иш юритиш, маданий-маърифий, маориф ишлари давлат тилида олиб бориляпти, конунлар узбек тилида ёзилиб, конунчилигимиз миллий тус олди. Крнун тили ва услуби миллийлашди, куплаб узбекча юридик атама, ибора ва терминлар пайдо була бошлади: бандлик, уокимлик, сармоя, мулкдор, уиссадорлик, уисобварац, криминалистик айнанлик, ашёвий кредит,электрон мурожаат, видеоконференцалоца, виртуал цабулхона, реклама бозори в. б.

Куринадики, юридик тил терминлогияси тараккиёти жамият ривожига боглик булиб, пайдо булаётган янги тушунча, сузлар мулокотга кириб, миллий лугат таркибининг бойишига сабаб булади, янги тил бирликлари яралишига шароит яратади.

Хдр бир соха тили тараккиёти, шубхасиз, адабий тил ривожига маълум маънода уз хиссасини кушади. Худди шундай юридик тил хам узининг тугри кулланиши, жамиятда конун устуворлигини таъминловчи асос булиб хизмат килиши билан адабий тил равнакига таъсир этади. Юридик тил хам узига хос лексикаси билан узбек тили лугат катламида алохида урин тутади.

Аммо бу масалада жиддий муаммолар хам тугилиб коляпти. Айникса, юридик жумла ва матн тузиш, юридик лексика, терминни ишлатиш урни, хусусан, таржимачилик сохасида айрим камчиликлар кузга яккол ташланиб колмокда. Шунингдек, халкаро хукук тили эса хали тулик урганилмаган.

Тилимизга давлат тили макоми берилгандан сунг муомаладаги узлашиб кетган баъзи терминларни пала-партиш таржима килишга утилди. Натижада жиддий хатоликлар вужудга келди. Бу борада нихоятда эхтиёткорлик билан иш тутиш керак. Бунда субъективизмга йул куйиш ярамайди. Акс холда купол хатоликларга дуч келиш мумкин.

Агар кабул килинаётган хорижий суз ёки суз бирикмаси мазмун-мохиятига шу сузни узлаштираётган тилда мос келадиган вариант(таржима)топилмаса, у холда мукобили топилгунча улар асл холда, яъни кандай булса, шундайлигича кабул килинади. Масалан, юридик сохада "неустойка", "протест"; психологияда "установка"; харбий сохада "окоп", "бронетранспортёр"; ижтимоий термин хисобланган "отгул" каби сузлар узбек тилида шундайлигича кулланиб келинмокда. Уз навбатида, бизнинг тилимизга хос булган "кураш", "чала", "залол", "ёнбош" каби спорт терминлари хам хориж тилларда аслича янграйди.

Суз, айникса, термин узлаштириш талаби хар бир миллат тили учун мухим хисобланиб, бунда адабий тилнинг барча жихатлари кузда тутилиши шарт. Акс холда сунъийликка, ноаникликка йул куйилади. Натижада сузнинг киймати, мазмун-мохияти йуколади.

Юридик тилда хам куплаб хорижий суз, терминлар лингвистик талаблар асосида узбек тилига таржима килиниб муомалага кирган. Халк бундай сузларни бемалол тушунади ва куллайди. Бирок аллакачон оригинал холда тилимизга узлашиб кетган катор сузларни бошкаси билан алмаштиришга уриниш шартмикан?!

Масалан: пенсия - нафака; транспорт - наклиёт; декларация - баённома, баёнот; архив - зужжатхона; судья - кози; кодекс - мажмуа; экспертиза - тазкик ёки муояна; амнистия -афв, умумий афв; ветеран (вахоланки, бу суз тилимизга фахрий деб таржима килинган) -кайвоний в.б. Бу каби угирмалар, энг аввало, халк учун кийинчилик, нокулайликлар тугдириб, фикр чалкашлигига олиб келмасмикан?!

Бу холатга нафакат юридик, балки бошка катор сохаларда хам йул куйилди. Масалан, харбий сохада противогаз деган термин бор. Ана шу суз узбек тилидаги баъзи манбаларда газли ницоб деб кулланган эди. Мазкур суз рус тилидаги противогаз сузига мутлако тескари маъно касб этади, яъни угирилган суз оригиналига зиддир. Таржимадаги газли ницобгаз бор ницобни англатади.

Яна бир жихатни таъкидлаш жоиз. Узбек тилида узининг мукобилига эга булган суз ва терминлар хам борки, улар мулокотимизда бемалол кулланилмокда. Аммо айрим холат ва вазиятларни суз кабул килинган тилдаги оригинал варианти аник ифодалайди. Масалан, процесс -жараён, поток - оцим, кран - жумрак кабилар.

Бу жихатларнинг барчаси узбек юридик терминологиясидаги бирхиллик тамойиллари, терминларни андозалаш, юридик терминологияни муайян тизим сифатида урганиш, уларни илмий-назарий жихатдан таснифлаш мезонларини ишлаб чикиш, узбек тилининг умумхукукий тезаурусини яратиш эхтиёжини келтириб чикармокда. Хрзирги юридик тилнинг долзарб муаммоларидан бири хам юриспруденцияда хукукий тезарус яратиш масаласидир. Тезаурус нима? Академик Азим Хржиевнинг Тилшунослик терминларининг изохли лугатида тезаурусга шундай изох берилган: ТЕЗАУРУС (юн. thesauros - хазина) - тилга оид лексик таркибни тула хажмда акс эттирувчи лугат. Узбекистон Миллий Энциклопедиясида: тезаурус терминига куйидагича таъриф

берилади: "ТЕЗАУРУС (юн. thesauros - хазина, бойлик). 1. Муайян тилдаги барча сузларни камраб оладиган, уларнинг матнда кулланиш холатларини тула-тукис акс эттирадиган лугат. 2. Бирон-бир илм-фан сохасига оид лугавий бирлик (суз)лар мавзу тартибида жойлаштирилган ва ана шу бирликлар уртасидаги семантик (жинс-тур, синонимик ва бошк.) муносабатлар акс эттирилган лугат. Бунда сузлар алифбо тартибида эмас, балки бир мавзу, бир тушунчага алокадор сузларнинг барчаси бир жойда берилади; керакли суз тушунчага караб кидирилади".

Рус олимларининг фикрига кура, тезаурус муайян тил лексикасининг мантикий тартибга солинган макети.

Кейинги вактларда илмий сохага тизимли ёндашув хар кандай нуткий объектларнинг узвий белгиси сифатида тан олинмокда. Худди шундай терминологияда системалилик алохида тил элементлари муносабатларининг мантикий тугрилигини англатади. Шу боис конун тили учун умумхукукий тезауруснинг юридик терминлари асосий омиллардан хисобланади. Чунки конунчилик сохасидаги терминлар эркин лексемалар йигиндиси эмас, балки юриспруденциядаги ички богликликни ифодаловчи терминологик тизимни ташкил этади. Шунинг учун конунчиликда хам юридик терминлар уртасидаги муносабатларни умумхукукий тезаурус акс эттиради. Тезаурус конунчиликка муайян талаблар куяди ва терминологик конун-коидаларга катъий риоя килишни талаб килишга ундайди. Яъни умумхукукий тезаурус тушунчалар уртасидаги богликликни ифодалаб, тушунчани аник таърифлашга, карама-карши маъноларни келтириб чикармасликка даъват этади. Шу боис терминларнинг аниклиги, бир маънолилиги, баркарорлигига эришилади. Умумхукукий тезаурус оркали терминнинг кулланилиши мумкин булган ягона маъноси белгиланади .

Тезаурусда хукукий терминларга хос булган умумжихатлар (маъно кирралари ва семалари) тулик акс этади. Шунинг учун тезаурус семантикаси юридик терминлар оркали ифодаланадиган асосий (умумистеъмол) маънога тенг булади: тезаурус маъноси юриспруденция учун доминанта маъно саналади. Бинобарин, тезауруснинг мохияти терминларга хос барча кирраларни, жихатларни, хусусиятларни, маъно оттенкаларини умумлаштириб шархлаш оркали аникланади. Фикримизнинг далили сифатида "амнистия" терминининг узбек тилидаги изохини олиб курайлик.

Русско-узбекский словарь правовой лексики (1991) лугатида амнистия - афв деб берилган, Юридик атамалар ва иборалар лугати (1993)да эса амнистия - умумий афв тарзида ифодаланган. Биринчи таъриф "амнистия"нинг аник ифодаси эмас, умумий афв эса амнистиянинг маъносига айнан мос келиб, умумхукукий тезаурус ичига киритилади. Шу тарика хар бир термин маъносидаги аникликни тезаурус белгилаб беради. Умумхукукий тезаурусга кирувчи хар бир термин терминологик талабларга тула мос келмоги шарт. Шу боис умумхукукий тезаурус канчалик пухта ва мукаммал булса, терминология сохасидаги синонимлардан фойдаланишга йул куйилмайди, узундан-узок таърифлар булишига бардам берилади. Чунки конун чикарувчиларнинг мажбуриятларидан бири кулланилаётган юридик терминларнинг тугрилиги, изчиллиги, аниклиги, оддий ва ягона маъно англатишини кузатиб боришдир.

Шунинг учун умумхукукий тезаурус ёрдамида юридик терминологиядаги номувофикликларга бардам берилади, терминлар унификацияси (бирхиллиги)га эришилади. Узбек хукукий тезауруси узбек тилининг грамматик конун-коидаларига, миллий талаффуз тамойилларига, адабий тил меъёр ва мезонларига асосланиши лозимдир.

Куринадики, тезауруснинг ахамияти жуда катта. У умумхукукий ёки махсус хукукий терминларни нормалаштириш, бирхилликка олиб келиш масалаларини тугри хал килиш имконини тугдиради. Масалан, терминологияда синонимия муаммосини олиб курайлик.

Тезауруснинг мухим ахамиятларидан бири шундаки, - деб уктиради тилшунос олим С.Н.Юсупов, - у хукукий терминологияни нормалаштиришга имконият яратади. Синонимияни аниклаш ва бартараф этиш муаммоси тезаурусда синонимик ёки шартли-синонимик очкич сузларни алохида-алохида гурухлар (синфлар)га бирлаштириш ва шу гурухдан маъновий доминантни танлаш йули билан хал килинади. Бундай иш жараёни умумхукукий тезаурусда информацион кидирув ишини енгиллаштириш билан бирга конкрет терминологик вазифаларни хам бажаришга каратилган булади [1].

Масалан, юриспруденциянинг турли сохаларида ишлатиб келинаётган куйидаги терминларни куриб чикамиз: иш стажи, ишлаб чицариш стажи, меунат стажи. Бу терминлар аслида битта тушунчани ифодалайди. Энди уларнинг доминантини аниклаш лозим булади. Бизнингча, бу терминларнинг доминанти меунат стажи хисобланади. Унда тезаурусда улар куйидагича куринишга эга булади (доминант хамда унинг синонимлари катъий алфавит тартибида жойлаштирилади):

Ме^нат стажи синонимлари: иш стажи, ишлаб чицариш стажи.

Бундан хукукий терминологияда факат меунат стажи терминидан фойдаланиш лозим эканлиги аён булади.

Шунингдек, тезаурусда юридик терминларнинг жинс-тур (гипонимик) муносабати хам узининг тулик ифодасини топади. Далиллар келтирамиз. Юридик энциклопедияда бир термин хакида шундай дейилган: "Фукаролик хукукида икки ёки ундан ортик шахсларнинг фукаролик хукук ва бурчларини белгилаш, узгартириш ёки тухтатиш тугрисидаги келишуви, битимнинг бир тури (ЮЭ, 542). Бу тушунча шартнома термини билан ифодаланади. Айни шу термин негизида 50 тадан ортик бирикма термин хосил килинган. Айримларини намуна тарикасида келтирамиз: ижара шартномаси, уадя шартномаси, якка шартнома, пудрат шартномаси, молиялаштириш шартномаси, ууцуций шартнома в.б." Буларнинг ичидан ууцуций шартнома терминини доминант, аникроги, гипероним деб танлаймиз. Демак:

Хукукий шартнома [гипероним] гипонимлари: корхонани сотиш шартномаси сугурта шартномаси узаро ёрдам шартномаси...

Юкорида узбек тили юридик терминологияси борасида терминларнинг турли усуллар билан ясалиш йулларини куриб утдик. Ясама ёхуд бирикма терминларнинг мувофикини танлашни айнан тезаурусгина хал килади. Тезаурус бир тушунчани англатувчи терминнинг ягона маъноли булишини шарт килиб куяди.

Афсуски, хали узбек юридик терминологиясининг пухта умумхукукий тезауруси яратилган эмас. Шу сабабли конунчилик терминологиясида хилма-хилликлар тобора авж олиб кетмокда. Бир маъно англатувчи тушунчалар турли куринишда берилмокда: (меунатга цобилиятсизлик -меунатга яроцсизлик - меунатга лаёцатсизлик-меунатга майиблик; меъёрий уужжат - меъёрий цонун - меъёрий акт в.б.).

Демак, бу хилдаги чалкашликлар юридик тилимизда умумхукукий тезауруснинг пухта шаклланмаганидан далолат беради. Хрзирги куннинг долзарб вазифаларидан бири узбек умумхукукий тезаурусини яратишдан иборатдир, акс холда конунчиликда хар хилликларга чек куйилмайди.

Умумхукукий сузлик - тезауруснинг мазмун-мохияти юридик тил мазмун-мохиятига боглик экан, ана шу богликликни турлича номлаб, хар хил шаклда куллайвериш, сузсиз, лугат таркибининг бузилишига, баркарор булмаслигига олиб келади.

Демак, тезаурус - сохага оид терминлар изохини талкин килади; муайян илм-фанга оид тушунчаларнинг тизимлаштирилган мажмуаси; кайси термин кайси сохага оидлигини асослайди.

Тезаурус - таянч суз ва терминлар хакида мукаммал маълумот беради.

Тезаурус - муайян сохага оид булган матнда кулланилиши лозим булган суз (термин)ларнинг тулик изохини беради.

Тезаурус - лексика (термин)нинг тулик маълумотини берувчи соха лугати. Тезаурус бирор тилнинг мукаммал лугати булиб, терминология асосини ташкил килади. Тезаурус - суз ва терминнинг тулик мазмуний маълумотини берувчи лугавий бирлик, муайян тушунчанинг интролингвистик ва экстралингвистик алокалари тизимидир.

Тезаурус муайян илмий сохага оид якка ва бирикмалар ёрдамида терминологик система моделини яратади. Натижада лексикографияда тезаурусли илмий тасниф пайдо булади.

Тезаурус узига хос жуда мураккаб луFат зисобланади. Шундай экан, бир-икки кишигина уни амалга ошира олмайди. Тезаурус тузиш учун унлаб, балки ундан купрок мутахассисларнинг иштироки талаб килинади. Бунинг учун юрист мутахассислар, тилшунослар, мантик илми мутахассислари замда луFатшунос олимлардан иборат ижодий гуруз ташкил этилиши лозим. Шундагина замон талабларига жавоб бера оладиган умумзукукий тезаурус юзага келади. Натижада зукукшуносликнинг барча созаларининг терминлари нормалаштирилган, тартибга келтирилган булади, конунчилик зужжатларининг сифати ошиб, халк оммасига тезрок етиб борадиган булади.

Демак, хозирги узбек адабий тилининг асосий максадларидан бири - узбек тили юридик терминологиясини яхлит система сифатида тадкик этиш ва юридик терминларни тартибга солиш тамойилларини аниклашдан иборат. Бу максадни амалга оширишда узбек юридик терминологиясининг куйидаги вазифаларини хал этиш максадга мувофик булади:

терминологияда тушунча ва номинация алокаларини аниклаш;

юридик терминлар тарихини урганиш;

терминологиянинг мавзуий гурухларини конкретлаштириш;

терминлараро маъновий хусусиятларнинг турларини аниклаш;

юридик терминлар гипонимиясини ёритиш;

юридик терминлар синонимиясини урганиш ва соха йуналишига караб мукобилини танлаш; юридик терминларнинг ички ва ташки имкониятлар хисобига бойиши йулларини янада чукуррок урганиш;

терминларни узбек тилига таржима килишда субъективизмга йул куймаслик; юриспруденцияга оид лугатларни тахлил килиш, уларнинг сифатини ошириш буйича тавсиялар бериш;

умумхукукий тезаурус яратиш.

Чунки сохавий терминологияларни атрофлича урганиш тилимиз, хусусан, лексикамиз сиру асрорларининг янги-янги кирраларини очиш имконини тугдиради.

References:

1. Kasimova M.X. Strukturno-sistemnie osobennosti yuridicheskoy terminologii uzbekskogo yazika: Avtoref. diss... kand. filol. nauk. - T., 1985.

2. Ko'chimov Sh.N. O'zbekiston Respublikasi qonunlarining tili. f.f.n... dis. avtoref. - T., 1995. Ko'chimov Sh.N. Huquqiy normalarni o'zbek tilida ifodalashning ilmiy-nazariy muammolari (lingvo-yuridik tahlil): f.f.d. dis. avtoref. - T., 2004.

3. O'zbek tilining izohli lug'ati. T.1. - M.: Rus tili, 1981. - B.395, 397.

4. Yuridik atamalar va iboralar lug'ati. - T.: Adolat, 1993.

5. Ahmedov G'., Bektemirov H. Ruscha-o'zbekcha yuridik atamalar lug'ati.- T.: Adolat, 2002.

6. Hojiyev A. Tilshunoslik terminlarining izohli lug'ati. -T. :O'zbekiston milliy ensiklopediyasi, 2002. - B.154.

7. Yusupov S.N. Tezaurus i zakonodatelstvo (K sozdaniyu obshepravovogo tezaurusa) // Gosudarstvo i pravo. -1978. - №5. - S.115.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.