Научная статья на тему 'ЎЗБЕК ИЛК МУСИҚАЛИ ДРАМАСИДА МУМТОЗ КУЙЛАР САДОСИ'

ЎЗБЕК ИЛК МУСИҚАЛИ ДРАМАСИДА МУМТОЗ КУЙЛАР САДОСИ Текст научной статьи по специальности «Искусствоведение»

CC BY
0
0
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
Мусиқали драма / мумтоз куй / санъат / Ҳалима / Ироқ / Наво / Ушшоқ.

Аннотация научной статьи по искусствоведению, автор научной работы — Набижон Қодиров

Мазкур мақолада мусиқашунос ва педагог Ғулом Зафарийнинг “Ҳалима” мусиқали драмасида мумтоз куйларнинг қўлланилиши масаласи таҳлил қилиб берилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «ЎЗБЕК ИЛК МУСИҚАЛИ ДРАМАСИДА МУМТОЗ КУЙЛАР САДОСИ»

YANGI OZBEKISTON PEDAGOGLARI AXBOROTNOMASI IF: 5.141

УЗБЕК ИЛК МУСИКДЛИ ДРАМАСИДА МУМТОЗ КУЙЛАР САДОСИ Набижон Кодиров

Ю.Ражабий номидаги Узбек миллий мусица санъати институти доценти

ARTICLE INFO

Qabul qilindi: 10- Sentabr 2024 yil Ma'qullandi: 15- Sentabr 2024 yil Nashr qilindi: 17- Sentabr 2024 yil

KEY WORDS

Мусицали драма, мумтоз куй, санъат, Хвалима, Ироц, Наво, Ушшоц.

ABSTRACT

Мазкур мацолада мусицашунос ва педагог Гулом Зафарийнинг "Халима" мусицали драмасида мумтоз куйларнинг цулланилиши масаласи та^лил цилиб берилган.

Узбекистон мусица санъатининг хозирги инновацион ривожланиш босцичида мумтоз мусиций меросни илмий-назарий ва амалий-ижодий жихатдан чуцур урганиш мухим йуналишлардан бирига айланди. Бу борада Узбекистон Республикаси Президентининг 2017 йил 17 ноябрдаги "Узбек миллий мацом санъатини янада ривожлантириш чора-тадбирлари тугрисида"ги Карори дастуруламал булмоцда.[1] Шу жихатдан ХХ асрнинг биринчи чорагида хам узига хос мусиций мерос яратилган булиб, бугунги кунда бу мерос янгидан идрок этилмоцда. Мазкур уринда ана шу нуцтаи назардан мусицашунос ва жадид педагоги Гулом Зафарийнинг (1899-1938) илк узбек мусицали драмаси булган "Халима" асарида мумтоз куйларнинг цулланилиши масаласи тахлилига эътиборингизни тортамиз.

Гулом Зафарий узбек халц куйлари, мацом санъати ва Европа мусица маданиятини чуцур билувчи узбек миллий мусицашунослари ва бастакорларидан бири эди. Буни унинг замондошлари хам эътироф этишган. Мисол учун, В.Успенский машхур В. Беляевга бир хатида шундай ёзади: "Самарцандда (1922 йил, бу пайтда Самарцанд Узбекистон пойтахти эди-М.К.) Гулом Зафарий билан учрашдим, сенга унинг манзилини ёзиб курсатаман...У билан богланишингни чин дилдан маслахат бераман, мусица х,ацида у жуда куп нарса билади" [2]. 1938 йил 4 декабрда НКВД томонидан мана шундай олим нох,ац айбланиб, отиб ташланган...

Гулом Зафарий 1922 йили биринчи узбек мусицали драмаси "Халима" асарини яратди [2]. Бу илк узбек мусицали драма Европа андозаларига тулиц жавоб берар ва айни пайтда, унинг негизига миллий мумтоз куйлар сингдирилганди. Шу тарица замонавий ва айни пайтда, миллий мусиций маданият рухи билан бойитилган сах,на асари юзага келди. Пьеса тез орада машхур булиб кетди, мамлакатнинг уша пайтдаги труппа-театрлари репертуаридан жой олди. Бунинг икки сабаби бор: биринчиси, Гулом Зафарий узбек миллий мусица маданиятининг рухи, цонуниятлари ва анъаналарини

2-JILD, 8-SON (YO'PA)

YANGI O'ZBEKISTON PEDAGOGLARI AXBOROTNOMASI 1К: 5.141

яхшибилар эди; иккинчиси, у 1912-1913 йилларда рус-тузем мактаби ва чусусий рус муаллимидан олган сабоцлари даврида Европа мусица санъати анъаналарини чуцур урганганди. Лекин, ижодкорнинг рух,и миллий ва халцчил характерда эди.

"Халима" илк куринишидаёц "Наво" ва "Ироц" куйларининг ижроси билан бошланади, буни муаллиф матнда курсатади. Маълумки, "Наво" ва "Ироц" куйлари лад-интонацион тузилмасига кура Шарц оригинал куйларидан х,исобланади [3]. Гулом Зафарийнинг узи х,ам 1922 йили ёзган, "Шарц куйлари ва чолгулари" номли мацоласида "Бузрук", "Ушшоц", "Рост" ва "Наво" куйларини "Шарцнинг асл куйлари" деб курсатган эди[2]. Шу маънода олим биринчи узбек мусицали драмасининг илк куринишидаёц миллий-асл куйлар "Наво" ва "Ироц"ни онгли равишда садолантирган эди.

Шу х,олни цайд этиш лозимки, Гулом Зафарий пьесада берилган куп куйларга узи матнлар басталаган ва бунда унинг узига хос бастакорлик мацоратига дуч келамиз. Масалан, ушбу илк куринишдаги "Ироц"куйига басталанган ашулага эътибор беринг [2]:

Неъмат (ижро этади):

Кел, эй, тонгнинг шамолиуйцудан дилдоримниуйгот, К,адрдон дустига боцмас вафосиз ёримниуйгот. Гариб булбулни сайратган гули гулзоримниуйгот, Кунгилга фитналар солган аламли торимниуйгот. Жудолик куйини чалган са^ар сеторимниуйгот, Кунгулниузгага банд этган кунгил озоримниуйгот. Кузимдауйцу йуц, тунлар юрибжононимни изларман, Фарогат цолмади танда тилак армонимниуйгот. Мууаббат мулкига кирган азиз султонни изларман, Жудолик куйини чалган кунгил озориниуйгот. Ажойиб ашула, шундай эмасми?! Бастакорлик ижодининг юксак намунаси булган бу оригинал мусиций асар, биринчидан, "Ироц" куйининг лад-интонацион тузилмасига мос басталанган. "Ироц" мумтоз куйининг лад-интонацион тузилмаси цуйидагича эканлиги маълум [4]:

-т-Ьо-Ьо-¿-О-^

'Г ТТ Ьо- ю-©-

180 204 114 180 204 114 180 24

Иккинчидан, ашула матни ох,анги ва ритмик улчови лад-интонацион тузилмага мос тушган, эътибор берилса, ашуланинг 4-5-байтлари узгача тус олиб куй парда тузилмасининг 114, 180 ва 24 центларига мос тушган; учинчидан, ашула матнидаги "уйгот" суз-образи бир неча маъноларда келган: 1) Ишцдан дарак; 2) Янгидавр бошланганидан хабар; 3) янги воцеликнинг бошланаётгани ифодаси; туртинчидан, шеърий матн фавцулодда ох,ангдорликка эга. Шу сабабли биз бу уринда Гулом

1>/Е

8-SON (YO'PA)

к Ч

6

YANGI O'ZBEKISTON PEDAGOGLARI AXBOROTNOMASI 1К: 5.141

Зафарийнинг мусицашунос, бастакор, хонанда, шоир ва режиссёр сифатидаги мах,оратига дуч келамиз.

Бундай бах,о "Халима" мусицали драмасидаги мусиций асарларни текширган сари яццол намоён булиб боради. Санъаткор асарда икки турли миллий мусицамиздан фойдаланган: 1) мацом йуллардаги мумтоз куйлар; 2) халц куйлари. Бу уринда уларнинг руйхатини келтирамиз [2]: 1. Мииллй мумтоз куйлар

1. Наво 3. Чоргох,

2. Ироц 4. Баёт

2. Халц куйлари

1. Ом он-омон

2. Канчалар

3. Бах,ор

4. Сайра булбул

5. Кизгон малагим

6. Бормайман

7. Реза (2 марта)

8. Шароб (2 марта)

9. Кучабоги

10. Эшвой

11. Ёр-ёр (2 марта)

12. Кел-кел

Шу тарица олим турт мумтоз ва ун икки халц жами 16 миллий куйни асарига киритиб, уларга ашулалар басталаган. Мазкур асарларни текшириш шуни курсатадики, куйлар ва уларга басталанган ашулалар мазмун ва бадиий жих,атдан пьеса гоясига жуда мос тушган. Шу сабабли асар мусицашунослар, композиторлар ва тингловчиларнинг юксак эътирофига сазовор булган.

Зеро, Гулом Зафарий уз даврининг истеъдодли ва мах,оратли санъаткори эди. Унинг мусиций меросини мусица таълими жараёнида чуцур урганиш ва узлаштириш мацсадга мувофиц булади.

Адабиётлар:

1. Узбекистон Республикаси Президентининг 2017 йил 17 ноябрдаги "Узбек миллий мацом санъатини янада ривожлантириш чора-тадбирлари тугрисида"ги Карори // "Халц сузи" газетаси 2017 йил 18 ноябрь сони.

2. Гулом Зафарий. Асарлар. - Т., 2018.

3. Семёнов А. Средней Азиатский трактат о музыке Дарвеш-Али. - Т., 1946

4. Ибрагимов О. Фергано-Ташкентские макомы. -Т., 2006.

8-SON (YO'PA)

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.