Научная статья на тему 'По следам танавор…'

По следам танавор… Текст научной статьи по специальности «Искусствоведение»

CC BY
120
11
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Журнал
Общество и инновации
ВАК
Область наук
Ключевые слова
Танавор / Восток / фольклор / исполнитель / традиция / песня / танец. / Tanavor / East / folklore / performer / tradition / song / dance.

Аннотация научной статьи по искусствоведению, автор научной работы — Ирода Ганиева

«Танавор» – это уникальная сторона узбекской культуры. В национальном восприятии «Танавор» имеет более или менее философское влияние на региональную историю, уникальные традиции, социальные, эмоциональные и фольклорные. Это явление является примером устного и профессионального творчества узбекского народа, которое можно отнести к высоким образцам и особенностям национального музыкального фольклора, сложившегося в конце XIX века и продолжающего развиваться в музыке по сей день.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Following in the footsteps of tanavor…

Tanavor” is the unique aspect of the Uzbek culture. In the national perception, “Tanavor” has more or less philosophical effect to the regional history, unique traditions, social, emotional and folklore. This phenomenon is an example of the oral and professional creativity of the Uzbek people, which can be attributed to a high samples and features of national music folklore, shaped at the end of the XIX century, and which continues to evolve to this day in music.

Текст научной работы на тему «По следам танавор…»

Жамият ва инновациялар -Общество и инновации -Society and innovations

Journal home page: https://inscience.uz/index.php/socinov/index

Following in the footsteps of tanavor...

Iroda GANIEVA1

State Conservatory of Uzbekistan

ARTICLE INFO

ABSTRACT

Article history:

Received June 2021 Received in revised form 20 June 2021 Accepted 25 July 2021 Available online 25 August 2021

Keywords:

Tanavor,

East,

folklore,

performer,

tradition,

song,

dance.

"Tanavor" is the unique aspect of the Uzbek culture. In the national perception, "Tanavor" has more or less philosophical effect to the regional history, unique traditions, social, emotional and folklore. This phenomenon is an example of the oral and professional creativity of the Uzbek people, which can be attributed to a high samples and features of national music folklore, shaped at the end of the XIX century, and which continues to evolve to this day in music.

2181-1415/© 2021 in Science LLC.

This is an open access article under the Attribution 4.0 International (CC BY 4.0) license (https://creativecommons.org/licenses/by/4.0/deed.ru)

Танаворлар изидан...

АННОТАЦИЯ

Калит сузлар:

Танавор,

Шар;,

фольклор,

созанда,

анъана,

ашула,

ра;с.

"Танавор" узбек мусика маданиятида нодир асарлардан биридир. Миллий идрокида "Танавор" минтацавий тарихга, узига хос анъаналарга, ижтимоий, миссий ва фолклорга озми-купми фалсафий таъсир курсатади. Танавор-узбек халцининг огзаки ва профессионал ижод намунаси булиб, уни XIX-асрнинг охирида шаклланган ва шу кунгача мусицада ривожланиб келаётган миллий мусиций фольк-лорнинг юксак намуналари ва хусусиятларидан бири деб айтишимиз мумкин.

1 Candidate of Art History, Associate Professor of the Department "History of Uzbek Music", State Conservatory of Uzbekistan. Tashkent, Uzbekistan

Жамият ва инновациялар - Общество и инновации - Society and innovations Issue - 2 № 3 (2021) / ISSN 2181-1415

По следам танавор...

АННОТАЦИЯ

Ключевые слова:

Танавор,

Восток,

фольклор,

исполнитель,

традиция,

песня,

танец.

«Танавор» - это уникальная сторона узбекской культуры. В национальном восприятии «Танавор» имеет более или менее философское влияние на региональную историю, уникальные традиции, социальные, эмоциональные и фольклорные. Это явление является примером устного и профессионального творчества узбекского народа, которое можно отнести к высоким образцам и особенностям национального музыкального фольклора, сложившегося в конце XIX века и продолжающего развиваться в музыке по сей день.

Узбек халцининг бехисоб мусиций мероси жанрларга бойдир. Уларда мужас-сам топган ранг-баранг мусиций намуналар, миллий цадриятлар ва вохавий хусусиятлар билан суторилган анъанавийлик касб этган халц фольклори ва мумтоз асарларидан ташкил топган. Марказий Осиёнинг азал-азалдан илм-фан марказлари хисобланмиш Бухоро, Хоразм ва Фартона водийсида мусицанинг мумтоз намуна-лари муносиб урнини топганлигини эътироф этиш лозим. Халц мусица ижодиётида чолту ижрочилигининг юксалиши билан бирга, мумтозлик касб этувчи мацом йулларини ривожланишини кузатамиз. "Цаландарлар", "Мискинлар", "Ушшоцлар", "Танаворлар" каби мусиций туркумларни бунга ёркин далил сифатида эътироф этиш мумкин. Давримизга келиб узбек мусица ижрочилиги амалиётида танавор-ларнинг 20 дан ортиц чолту ва айтим хамда 100дан ортиц талцин намуналари мавжуд эканлиги устоз созанда-хонандалар томонидан эътироф этилади. Лекин, хар бир намуна уз характери ва хусусиятларига эга. Х,озирги кунда Танаворлар мусица ижодиёти хамда ижрочилигининг жонли жараёнида оммалашиб, кун сайин янгиланиб уз инъикосини топмоцда.

"Танавор"ларни яратилиш жараёнини урганиш, ушбу намуналарни алохида хусусиятлар касб этган омилларини англашда мухим ахамият касб этади. Барча намуналарда ижрочилик йуналишларига хос булган шаклланиш мезонларини кузатиш мумкин. Мусица ижодиётида йуналишлар ва жанр-шакл билан ботлиц ахамиятли босцичлар мавжуд. Улар йиллар давомида, аввало таркиб ва тартиб, цолаверса хамфикр ва маслакдошлар ижодида шаклланиб ривожланиб келган. Мумтоз ва халц мусица ижодиётида хар бир оцим, йуналиш, жанр узининг шакли, хусусиятлари хамда муносиб сифатларини узида мужассам этади. "Танавор"лар хам бундан мустасно эмас. Улар ана шу улкан жараёнда юзага келган ва ижодкорлар махсули сифатида давом этибкелаётган халц мусица ижодиётининг ноёб жанрларидан биридир.

Ижро этиш амалиётида юзага келган "Танавор"ларнинг хар бири муайян асар, муайян шакл, муайян суз матнига асосланган. Бу хусусиятлар уларга нисбатан илмий ёндошганда узини намоён этади.

"Танавор"ларнинг илк намунаси - XIX-аср иккинчи ярми, ХХ-асрнинг бошларида "Цора сочим" ашула йули деб бошца куп сузлар билан хам айтилган (юцорида бу хацда цайд этилган). Узининг шакл, тузилиши ва хусусияти дойрасида "Танавор"ларнинг асосий намунаси хисобланади.

Жамият ва инновациялар - Общество и инновации - 8оае1у а^ тпоуайош ^ие - 2 № 3 (2021) / ТББЫ 2181-1415

"Кора сочим" номи билан машхур "Танавор"ни кейинги яратилган"Танавор" намуналарига асосий замин эканлиги, утмиш ва х,озирги замон устоз хонанда ва созандалари Орифхон Х,отамов, Тургун Алиматов, Саодат Кобулова, Гуломжон Х,ожи;улов, Камолиддин Рахимов, Мах,муджон Тожибоев кабилар томонидан таъкидланган. Асарнинг "Кора сочим" деб номланишига сабаб, узбек мусиций меросида куй асосидаги шеър ёки газалнинг бошлангич сатри ёки доимо такрорланувчи (сатр охирида) сузлар билан номлаш одатланган. Ушбу х,олатда

((ГГ1 99 « "

Танавор нинг мазкур намунаси куйидаги сузлар билан бошланади:

"Кора сочим" усиб кошимга тушди, Не савдолар менинг бошимга тушди...

Асар ижроси даставвал "Кора сочим..." сузи билан бошлан-гани учун тингловчиларнинг эътиборига тушган. Айнан шу асар

((гтл 99 «

Танавор ларнинг кейинги намуналарини яратилишига, шакл-ланишига, таркибий тузилишига, лад хусусиятларига, усул билан боглик; жих,атларига ва айницса, куй - ох,анг тизимларига асос булиб х,измат килади.

Жамият ва инновациялар - Общество и инновации - Society and innovations Issue - 2 № 3 (2021) / ISSN 2181-1415

Халк орасида машхур булган "Кора сочим" намунаси илк бор машхур композитор А. Козловский томонидан атокли узбек хонандаси Хдлима Носирова ижросидан ёзиб олиниб, нотага туширилган ва композитор томонидан профессионал асар куринишида кайта ишланган. Куй -оханг аслига сакланиб, оркестр ижросига мужалланган. Бу намуна Узбекистонда фаолият олиб бориб, узбек хал; муси;асини урганиш, ёзиб олиш, ноталаштириш ва шунга мос тад;и; этишда муносиб хисса кушган Е. Романовская-нинг илмий тад;и;отларида уз аксини топган. "Кора сочим"нинг Халима Носирова ижросидаги нота намунаси асосий манба сифатида олинади.

"Цора сочим" намунасининг машхурларидан бири - "Адолат Танавори". Ижрочилик амалиётида "Адолча", "Адолча Танавор", "Адолат" ва "Адолат Танавори" номларида юритилган. "Адолат Танавори" номи эса XX аср бошларида, Маргилонда лапарчи аёл сифатида машхур булган Адолатхон номи ва унинг тал;ини билан богли; эканлиги ;айд этилади. Хонанда асар тал;инига узига хос даромад кушиб, ута дардли ижро этганлиги сабабли "Адолат", "Адолча Танавор" деб аташ хал; орасида расм булган. Мазкур намунани узбек ;уши;чилик санъатида фаолият курсатган барча аёл санъаткорлар ижро этган булсалар-да, Мехри Абдуллаеванинг тал;инидаги юксак ижро эътироф этилади.

Мехри опа ашулаларни узлари дутор чалиб айтардилар. Улар керакли пардани ростлаб олганидан кейин асбобни унча чалиб утирмасди. Кул дастада юриб турар, майин, "ипак" овоз билан куйлардилар, узларидан суз кушиб осмону -фалакка сайр ;илиб кетаверардилар. Узларидан кушиб, ижодий ёндошиб айтардилар. Ана шу хусусиятлари у кишини бош;а санъаткорлардан ажратиб турарди. Мехри опанинг дойра чалиб айтадиган одатлари хам бор эди..." [8].

Шу уринда ;айд этиш жоизки, хар бир асарнинг узига хослик даражасида "Танавор" алохида ахамият касб этган, "Танавор"ларнинг бош;а жанрлардан ажралиб турадиган хусусиятлари хам шунда булса керак. Танаворларга берилган таърифларни барчаси хам ана шу санъатимизнинг икки даргаларини фикрини тасди;лайди ва мухтасар ;илиб Тургун Алиматовнинг "Хар бир одамнинг уз Танавори бор" деган сузларига яна бир далил деб кабул килишимиз тугри булади.

Водийда, халк мусика санъати намояндалари томонидан "Танавор"лар яратилишининг асосий сабаби бу давр такозосидир. "Танавор"нинг яна бир намунасига "Ёввойи" сузини кушиб айтишни Маргилонлик устоз санъаткорлар Маматбува Сатторов ва Журахон Султоновлар расм килишганлиги устоз санъат-корлар томонидан эътироф этилган.

"Ёввойи" ибораси мусика ижрочилиги, таълим тизимида ва хаётнинг бошка сохаларида кенг оммалашган. Фаргона-Тошкент ижро йулларида "Ёввойи Чоргох", "Ёввойи Ушшок" каби намуналар мавжуд ва амалиётда кенг оммалашган.

"Ёввойи Танавор" ижрочилик амалиётида деярли узгартирилмасдан ижро этиб келинади. Факатгина ижро услуби ёки талкин нуктаи назаридан айрим узгаришларга учраши мумкин. У хам хонанда услубининг таъсири ёки мукаммал узлаштирмаганидан булиши мумкин. Бу узбек ижрочилик амалиётида анъана хисобланади.

Жамият ва инновациялар - Общество и инновации - Бойе1у and тпоуайопБ ¡ББие - 2 № 3 (2021) / ¡ББЫ 2181-1415

"Ёввойи Танавор"ни Журахон Султонов мумтоз ялла усулига мослаштирган холда яратган ва хал; сузи асосида айтилган. Амалиётда икки услубга хос тарзда (фарки усул ва суръатда) ижро этилади. Х,озирги даврга келиб «Ёввойи Танавор»нинг иккинчи услуби оммалашган. Деярли барча анъанавий хонандалар репертуаридан муносиб урин эгаллаган.

"Танавор"ларнинг яна бир машхур намунаси бу "Энди сендек" намунаси -"Фартона Танавори"дир. Шу билан бирга "Кора сочим"нинг вариантларидан бири булиб, мукаммал мумтоз шаклга эгадир. Асарнинг матни "Энди сендек жоно, жонон кайдадур" сузи билан бошланадиган Мукимийнинг мураббасига асосланган. "Танавор"нинг ушбу намунаси XX асрнинг 30-йилларигача, хал; орасида содда куринишда ижро этилган [7. 25]. Шу йилларда ушбу намунага катта эътибор берилди ва мумтоз шаклга хос тарзда равна; топди. Ижро жараёнида оммалашган намуна сифатида Боборахим Мирзаевнинг илк ижросини ривожлантирган ато;ли санъаткорлардан Таваккал Кодиров ижросидир. Айнан шу ижродаги танаворга хозирги кунда куп раккосалар ра;сга тушадилар.

Фартона водийсида бастакор Мухторжон Муртазоев ва устоз санъаткор Мамасиддик Мадалиевдир ижодкорлар томонидан яратилган Мартилон Танавори машхурдир. Ушбу танавор Яратилиш тарихини М. Мадалиев шундай хикоя килади: "Уста (Мухторжон Муртазоев) Мартилонга тез-тез келиб турардилар. Гап-гаштак-ларда бирга юрардик. Уста "Танаворлар"ни ижро этганда жуда бошкача нолалар ва бошкача куй йулларини кушиб кетардилар. Шунда бир фикр тутилди: "Биргаликда бир "Танавор" яратсак. Уни Мартилонда яратилганлиги учун "Мартилон Танавори" десак"-дедик. Шу билан барча "Танавор"лардан озгина - озгина олиб, халк йулига мос холда бир шаклга келтирдик. Узи "Танавор"ларнинг узаги бир. Бизники хам шуларнинг бирига айланди. Кушимча холда "Мартилон"ники эканлигини ифода-лайдиган бир оханг кушдик. Бу оханг асарнинг учинчи тактида уз аксини топган. Айнан мана шу учинчи тактдаги оханг йули "Мартилон Танавори" эканини курсатади" [5].

Узбекистон халк артисти таникли хонанда - Камолиддин Рахимов "Танавор"ларнинг яна бир намунаси "Наманган Танавори"ни ижро анъаналарига мосланган холда яратди. Хонанданинг берган маълумотига кура, бу намуна азалдан Андижонда оммалашган кушик асосида ишланган. Асарнинг оханги халкга мансуб булиб, унга сайкал бериб, ашула шаклида талкин килинган. Окибатда, бир чиройли асар юзага келди ва унга, ички хусусиятлари "Танавор"га хос булганлиги учун "Наманган Танавори" деб унга ном берилди. Кайд этиш жоизки, ушбу асарнинг айнан "Наманган Танавори" дейилишига икки жараён сабаб булган. Биринчиси, бу намунанинг суз матни айнан "Мани борар жойим, ушал Наманган" булса, иккинчиси Наманганлик таникли санъаткор ишлаган ва айтган намунадир. Нима булганда хам бу асар халк отзаки ижоди меросида "Наманган Танавори" номи билан машхурдир.

Машхур санъаткор, ижрочи Туртун Алиматовнинг танбур ва дутор созидаги ижроси асосида танаворларнинг биркатор ижро талкинлари пайдо булди. Бу танаворлар "Фаргона" ва "Тошкент" танаворлари деб юритила бошланди. Узига хос эркин ижро аломатлари мавжуд. Халкимизнинг "Куйга созанда жон бахш этади" деган ибратли хикмати мавжуд. Туртун Алиматовнинг "Танавор"ларни танбур ва дуторга хос ижродаги талкини билан унга узгача жилов берган десак тутрирок булади.

Жамият ва инновациялар - Общество и инновации - Society and innovations Issue - 2 № 3 (2021) / ISSN 2181-1415

"Танавор"лар тугрисида гапирадиган булсак, яна бу ноёб асарнинг яна бир талай намуналари хасида фикр юритишимиз мумкин. Булар "Сунбула", "Гулбахор ва Танавор", "Куцон Танавори", "Улкун жонон" "Янги Танавор" ва бош;алардир.

"Танавор" - узбек хал; муси;а меросидан урин олган ва замонавийлик жараёнида равна; топиб келаётган номоддий бойликдир. "Танавор" илк намуна-сидан хозирги замонда яратилган намуналаригача устоз-шогирд анъаналари асосида жанрлик, ритмик ва мавзуйлик хусусиятлари са;ланган холда уз ифодасини топган.

ФОЙДАЛАНИЛГАН АДАБИЁТЛАР РУЙХАТИ:

1. Вызго Т.С. Алексей Козловский М.: «Музыка» 1966.

2. Ганиева И. Танаворлар Т., "Uzincomcenter" 2003.

3. Каримова Р. Танавор. Т.: 'Т.Гулом", 1993.

4. Кароматов Ф.М. Узбек хал;муси;амероси. Куши;. Т.: "Фан".

5. Мамасиди; Мадалиев билан булган сухбатдан. Маргилон ш. 2002й. Январь.

6. Мукаррама Тургунбоева. Т.: 1959.

7. Му;имийМавлоно. Танланганасарлар. Т.: 1958.

8. Тургун Алиматов "Созвасфи". // Шар; юлдузи. 1996 й.

9. Усмонова Ф. "Танавор сехри". //Бахормаликаси. Т.: 1974. 1980 й.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.