Научная статья на тему 'ЎЗБЕК МУСИҚА МАДАНИЯТИНИ РИВОЖЛАНИШИДА МИЛЛИЙ АНЪАНАЛАР МАЗМУНИ ВА ТАРБИЯВИЙ ҲУСУСИЯТЛАРИ'

ЎЗБЕК МУСИҚА МАДАНИЯТИНИ РИВОЖЛАНИШИДА МИЛЛИЙ АНЪАНАЛАР МАЗМУНИ ВА ТАРБИЯВИЙ ҲУСУСИЯТЛАРИ Текст научной статьи по специальности «Искусствоведение»

CC BY
36
4
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Область наук
Ключевые слова
ПЕДАГОГ / МУСИқА / ҲАМКОРӢ / ХОР / МАРғИЛОН / ҲОФИЗ / ЎқИТУВЧИ / ИЖРО / ХОНАНДАЛИК САНЪАТИ / МЕРОС

Аннотация научной статьи по искусствоведению, автор научной работы — Куйчиева З.

Мақолада ҳар бир санъат ўқитувчиси давлат ва халқ олдидаги масъулиятини чуқур англаб етиши, хусусан, келажак авлодни ўз касби бўйича етарли билим, илмий-педагогик маҳорат, кўникма ва кўникмага ега бўлган касб егаси етиб тарбиялаши зарурлиги ҳақида сўз боради. Марғилондаги хонандалар ҳаёти.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

THE CONTENT AND EDUCATIONAL FEATURES OF NATIONAL TRADITIONS IN THE DEVELOPMENT OF UZBEK MUSICAL CULTURE

The article tells about the need for every art teacher to understand his responsibility to the state and the people, in particular, to educate the next generation as a professional who can provide sufficient knowledge in his profession, scientific and pedagogical skills, skills and life of singers in Margilan.

Текст научной работы на тему «ЎЗБЕК МУСИҚА МАДАНИЯТИНИ РИВОЖЛАНИШИДА МИЛЛИЙ АНЪАНАЛАР МАЗМУНИ ВА ТАРБИЯВИЙ ҲУСУСИЯТЛАРИ»

Куйчиева З. уцитувчи

Гулистан давлат университети

УЗБЕК МУСЩА МАДАНИЯТИНИ РИВОЖЛАНИШИДА МИЛЛИЙ АНЪАНАЛАР МАЗМУНИ ВА ТАРБИЯВИЙ ХУСУСИЯТЛАРИ

Аннотация: Мацолада %ар бир санъат уцитувчиси давлат ва халц олдидаги масъулиятини чуцур англаб етиши, хусусан, келажак авлодни уз касби буйича етарли билим, илмий-педагогик майорат, куникма ва куникмага ега булган касб егаси етиб тарбиялаши зарурлиги уацида суз боради. Маргилондаги хонандалар уаёти.

Таянч сузлар: Педагог, Мусица, Хамкор, Хор, Маргилон, Artist, Хофиз, Уцитувчи, Ижро, Хонандалик санъати, Мерос.

Kuychieva Z. teacher

department of music education Gulistan State University

THE CONTENT AND EDUCATIONAL FEATURES OF NATIONAL TRADITIONS IN THE DEVELOPMENT OF UZBEK MUSICAL

CULTURE

Abstract: The article tells about the need for every art teacher to understand his responsibility to the state and the people, in particular, to educate the next generation as a professional who can provide sufficient knowledge in his profession, scientific and pedagogical skills, skills and life of singers in Margilan.

Keywords: Pedagogue, Music, Partner, Choir, Margilan, Artist, Hafiz, Teacher, Performance, Singing Art, Heritage.

К,айсики юртнинг жамият ривожига, умумбашарият ривожига хдсса кушадиган намоёндалари мавжуд экан, у замин тарихлар манбаи булиши мукаррардир.

Марказий Осиёда хусусан, Узбекистонимизда Самарканду-Бухоро, Хоразму-Термиз, Тошкенту-ФарFOна каби вох,аларда бу хусусда муносиб алломаларни, илм-фан намоёндаларини, маданият ва санъат усталарини тарбияланганлиги тарих ва илм-фанда кайд этилганлигини эътироф этиш лозимдир.

ФарFона водийсининг азал-азаллардан маънавияти бой, санъатсевар халк эканлиги барчага маълум. Бу хусусда тарихий манбааларимизни хабар беришича, ФарFOна водийсининг Марказий шахдрларидан бири

МарFилон булганлиги юкорида эслатиб утилди. ФарFOна водийсининг Андижон, Наманган, Кукон, МарFилон шахарлари бир бутунликда ФарFOна водийсини ташкил этаркан, кенг маънода бутун ижодкорларни бирлашувида хам ФарFOна худуди алохида ахамиятни касб этган.

Х,ар бир утган давр амалиёт анъаналаридан келиб чикиб, узига хос ижод ва ижро йуналишларига, турларига булинган. Анъаналар жонланиб, янги-янги услублар юзага келган. Окибатда санъат ривож топган. Мукаммал ва келажакка хос асарлар яратилган.

Халк OFзаки амалиётида «Кушик Андижонда яратилади. МарFилонда чархланади. Куконда турланади» ёки «Андижон созандалар юрти, МарFилон хофизлар макони» каби иборалар уз-узидан айтилмагандир. Унинг замирида ФарFOна водийсида яшаб ижод этган мумтоз адабиёт, мумтоз мусика санъати, мумтоз ижрочилик анъаналарига хисса кушган намоёндаларнинг тарихда колдирган амаллари ва ижодий намуналари ётади. Халк мусика ижодиёти жуда бой, лекин мумтоз йуналиш уз нуфузи ва маърифати билан алохида эътиборда булиб келган. Халкнинг маънавиятини белгиловчи мезонлар хам айнан боскичларда намоён булади. ФарFOна водийсининг мумтоз мусика санъати утмишига назар соладиган булсак, жуда бой устоз санъаткорлар ижоди, улар колдирган ижровий анъаналар ва шунга мос мусикий намуналарини гувохи буламиз. Уларни тарихий кесимда урганар эканмиз, куйидагича ёндошилса максадга мувофикдир. Яъни устозлар ижодиёти билан боFлик утмиш анъаналарини икки йуналишини алохида ва намоёндаларини алохида урганиш максадлидир:

11. Х,офизлик анъаналари.

12. Йирик ижрочилик мактаблар ва уларнинг намоёндалари.

13. ФарFOна водийсида ижод этган хофизлар силсиласи.

Зеро, хар бир тармок тарихи ва ривож йулига эга. Меросни тобора бойитиб бориш, ижроларни мукамаллашиб турланиши, хамма-хаммаси айнан амалиёт мезони билан изохланади.

ФарFOна водийсида азал-азалдан мусика санъатига хос булган чолFу ижрочилик, хонандалик, миллий ракс каби йуналишлар уз самарасини курсатиб келган. Шулар орасида ФарFOна водийсининг ашула ижрочилик амалиёти билан боFлик булган хонандалик санъатидир.

ФарFOна водийси хофизлари узларининг кучли жихатлилиги билан бир-биридан фарк килиб келган.

Улар яшаб ижод этган даврларда, ижодий мухит, давр талаби хамда мероснинг амалиётда узига хос аксини топиши каби ижрочилик амалиётининг жонли жараён билан боFлик мезонлари ва шунга хос муносабатлари турлича кечганлигини кайд этиб утиш лозимдир.

1.Х,офизлик анъаналари. Узбек мусика ижрочилик санъатида етакчи йуналишлардан хисобланган хонандалик, хофизлик анъаналарининг мусика талкини билан бевосита боFлик булган

тармоFидир. Одатга кура, мумтоз мусикамиз булмиш мусика санъатини касбийлик йуналишида фаолият олиб борган хонандалар хофиз номига лойик булганлар. Чунки хофизлик хонандалик касбининг энг юкори даражаси хисобланади.

Хонандаликнинг ижро амалиётида йуналишлари ва турлари жуда куп. Айникса, халкона услуб, ранг-баранглиги билан ажралиб туради.

Касбий мусика хонандалиги эса узининг мураккаблиги билан алохида-алохида мактаб, услуб, йуналиши хусусиятларини узида шакллантириб, умумий мухит доирасида шаклланиб ривожланиб келинган.

Хар бир соха мактаб ёки услуб даражасига эришар экан, унинг заминида бир катор амаллар ва усуллар таркиб топиши мукаррар. Чунончи, улар муайян бир соханинг асосий омиллари (конун-коидаларини) ташкил этади. Мактаб даражасида эса бу конун-коидаларнинг узлаштирилиши ва давом эттирилиши, анъанага айлантирилиши шарт.

ФарFOна водийси мусика ижрочилик санъатида сурнай йулларига хос булган ижрочилик, Fижжак ва ансамбль ижрочилиги, айникса хонандалик сохасида бу жараённи кенг кузатиш мумкин.

ФарFOна водийсининг хонандалик билан боFлик булган анъаналарида яллачилик, ашулачилик ва катта ашулачилик йуналишлари мавжуд. Хар бир йуналиш айтим жараёни билан боFлик булса-да, узларининг жанрлик хусусиятларига эгадирлар. Хофизлик анъаналари доирасида ушбу жанрлар ижрочилари айтим мохиятидан келиб чикиб, турли боскичлардан утишлари лозим. Энг аввало хонанда чиройли овоз ва шунга хос истеъдодга эга булиши лозим. Шундагина у мумтоз хонандалик билан шуFулланиши мумкин.

Хрфизлик анъаналарини эгаллашда энг биринчи - боскич бу сабок жараёнидир, яъни одатга кура билимдон устозга шогирд тушиш ва ундан хонандалик сиру-синоатларини урганиши.

Иккинчидан - хонанда мумтоз мусика мероси таркибидан жой олган мусикий намуналарини секин-аста узлаштириши ва ёд олиши лозим.

Учинчидан - чолFу чалишни узлаштириши, улар орасида танбур ва доира ижрочиликларини узлаштириши лозим. Бу сифатларни барчаси хофизлик анъаналарининг асосий мезонлари хисобланади. Хофизлик уз навбатида билимда ва мукаммал ижрочилик санъатидир. Шу боис хар бир "Хонанда, аввало, узида хофизлик куникмаларини тарбиялаши лозимдир. Бу уринда таникли мусикашунос олим И.Ражабов шундай деб таъкидлаганлар: «... катта формадаги халк мусика асарларини ижро этишда чолFучи ва хофиз махсус малака хосил килган булиши, макомларни ижро этиш техникасини юксак даражада эгаллаган булиши лозим. Сифатсиз ижро этиш айникса маком йулларини бир дакикада инсонда нотуFри тасаввур колдириши мумкин».28

28 И.Ражабов. «Макомлар масаласига доир». -Т., 1963 йил. 268-бет.

Демак, хофизлик анъаналарида ижрочилик мезонларини мерос, мусикий меросни меъёрида узлаштириш катта ахамият касб этиб келган.

ФарFOна водийси хофизлик анъаналарида хар учтаси хам мусикий жанрда узига хослиги билан ажралиб туради. Катта ашула ФарFOна водийсининг етакчи жанрларидан хисобланади, «Катта ашула, - деб ёзади мусикашунос олим Ф.М.Кароматов, - уз куйининг жуда хам ривожланганлиги, диапазонининг жуда хам кенглиги (уч октавага якин), оханг ривожининг куламлигига карамасдан куй асосини речитативсимонлиги хамда метро-ритмик эркинлиги билан ажралиб туради. Ижро этилиши хам узига хос услубда булиб, икки ва ундан ортик хамнафас, яъни доимо бирга юришадиган мутахассис ашулачилар кичик ансамблининг маълум тартибда бирин-кетин ва биргалашиб айтишларидан иборатки, бунда халк профессионал ижрочилигида кабул килинган услубдан четлашмасликка харакат килинади».29

Одатда катта ашула азал-азалдан халк орасида узининг нуфузи билан ажралиб турган жанрлардан бири булган. Мусикашунос олим Рустам Абдуллаев ФарFOна водийсининг барча туманларида мавжуд булган Кукон, МарFилон, ФарFOна, Андижон, Баликчи, Наманган катта ашулачилик мактабларини урганиб, илмий асослаб ижрочилик анъаналари хусусида - «Факат махсус ижрочилик мактабини утаган хонандаларгина катта ашулани ижро этишлари мумкин» деган фикрни алохида кайд этиб утади. Колаверса, «Катта ашула»ни илмий-тадкик этиб барча хусусиятлари, йуналишлари, ижро услублари ва намоёндалари хахида жуда куп маълумотлар баён этади. Хусусан, «ОFзаки анъанадаги узбек профессионал мусикасининг ашула жанри катта ашула, узига хос мусикавий поэтик тил, услуб ва маиший шаклига эгадир. Халк орасида патнисаки ашула номи билан хам машхурдир».

«Катта ашуланинг ёркин узига хос сифатлари, муайян махаллий локаллик жихатларида мужассам топган» - деб ёзади ва «Катта ашуланинг узига хос жихатлари жуда куп. Улардан бири ижро воситасида теран мазмун, лирика, чукур ва кутаринки фалсафийлик ва динамикага эгалиги, кенг куламлиги колверса мусикий таркибини асоси, бадихавийлиги» ва хоказолар.

Катта ашула услубида айникса, суз матнларига катта эътибор берилган. Бу хусусда мусикашунос О.Матёкубов узининг «Макомот» китобида ёзади: «Катта ашула - хонакодан ташкарида илохий мавзулардаги ашулаларни мумтоз куй йулларига солиб айтиш. Улар Халк орасида «Катта ашула» номи билан юритилади. Катта ашула эркин вазнда ижро этилишини такозо килинади. Шу билан бирга, катъий тартиб ва низомли маком йулидан фаркли уларок, бу тоифа ашулалар «Ёввойи услуб» деб хам айтилган. Масалан, «Ёввойи Ушшох», «Ёввойи Чоргох» каби куйлар катта

29 Ф.М.Кароматов. «Узбек халк мусикаси мероси». -Т., <^^улом» номидаги адабиёт ва санъат нашриёти. 1978 йил. 7-бет.

ашуланинг чолFу куринишидир. Бу анъаналар ФарFOна-Тошкент вохасининг мумтоз услуби сифатида ханузгача давом этиб келмокда. Шуро даврида катта ашулаларнинг эски диний сузлари олиниб, замонга хос янги шеърлар билан айтиш расм булган эди»:1

Айни пайтга келиб, катта ашулаларнинг янги авлоди тарбияланмокда. Ашула ижрочилиги мумтоз мерос ижрочилиги билан характерланади. Одатда, уни маком («Шашмаком» ва «ФарFOна-Тошкент маком йуллари»)да яратиш, мумтоз мусика намуналарини водийга хос талкинда ижро этадилар.

ФарFOна водийсининг хонандалари орасида азал-азалдан оммалашган йулларидан бири яллачилик санъатидир. Одатга кура мумтоз хонандалар амалиётида оммавийрок мусикий намуналар ижро этиш расм булган. Бундай намуналар жиддий матнга, яъни мумтоз шоирларнинг байтларига асосланган. Мусикий оханглар эса, нисбатан жонланган метро -ритмик, яъни усулга таянган. Бу асарлар шакл жихатидан, савия нуктаи -назаридан, мумтоз асарларидан фарк, килмаган. Юкори авжли, кутаринки ва жозибали хусусиятлар касб этган. Одатга кура тадбирларнинг асосий кисмига дам берувчи ва жонлантириш максадида яллаларга мурожаат этилган, хаттоки, хонандаларнинг узлари вазиятга асосланиб яллалар яратганлар.

ФарFOна водийси хофизлик анъаналарнинг ижрочилик мезони куп жихатли эканликлари барчага маълумдир.

Чунончи, хар бир хофиз етук ашулачи булиши билан бирга, зукко аскиячилик санъатидан, созандалик амалларидан хабардор булган. ФарFOна хофизларидаги оддий амалиёт давомвда бу жихатлар узига хос бетакрор хусусиятларга айланган. Шу боис, бу жихатларни ФарFOна водийси хофизлик санъатига хос анъаналар дейишга хаклимиз.

5.Йирик ижрочилик мактаблар ва уларнинг намоёндалари. ФарFOна водийси хофизлик анъаналари уз илдизлари билан узок утмишга бориб такалади. Унинг асосий сабаблардан бири санъаткорлар ва созандалар фаолияти билан боFлик.

Отаназар Матёкубов "Макомот" Тошкент-2004йил 34-бет.

Ушбу улкада узига хос шевалари билан ажралиб турувчи турт вилоят мавжуд. Мусика ижрочилиги санъатининг мумтоз йуналиши буйича уларни бирлаштириб турувчи мусикага жанр, катта ашула деб оладиган булсак, хонандалик ва созандалик уларнинг айнан шева билан боFлик алохидалик жихатлари намоён булади.

Маълумки, Андижон созандалар макони. Албатта, чолFу мусикасининг юзага келиб ва довруF топишида асосий замин булиб хизмат килган. Лекин хонандалик хам алохида Андижон мактаби ва уларнинг намоёндалари булиб шаклланган.

K,Укон-ФарFOна водийсининг маданият маркази хисобланган булса, бунга асос хонликнинг пойтахти даражасини эгаллаб туришидадир. Бу эса

бир томондан Куконда мумтоз намуналарининг шаклланиши билан боFлик булса, иккинчи томондан, йирик-йирик санъаткорларни Кукон мактабида фаолият юритишга ва ижод этишга чорлаган. Окибатда, йирик шахсий ижро мактабига эга булган хофизлар хам Куконда ижод этишган. Лекин МарFилон хам хофизлар юрти сифатида донг таратган улка хисобланади.

Мусика санъатининг ижрочилик амалиётида йирик-йирик забардаст хофизу-хонандалар ижроларида бир-бирини бойитувчи ва бир-биридан илхомланувчи шахсий услублар хамда мактаблар шаклланган уларни шаклланишида икки мезон асосий ахамият касб этган. Биринчиси, маком ижрочилиги булса, иккинчиси махаллий ижро йулларидир. Х,ар бир хофиз мукаммаллик даражасига эришар экан, ана шу икки мезонда ковурилиб етишиши лозим булган.

Шу услубда ФарFOна водийси хофизлик анъаналарида шева-ю, маком билан боFлик хамда шахсий Талкин билан боFлик бир катор ижрочилик мактаблари ва услублари юзага келган. Шунга кура, энг йирик мактаблар каторига Кукон-Бешарик, МарFилон-Ёзёвон, Андижон-Баликчи хофизлик мактаблари кирган. Х,ар бир мактаб бир нечта туманларни уз таркибига олиши мукаррар. Улар хам кайси бир маънода узига хослик хусусиятлари билан суFорилган. Масалан, Куконнинг Бувайда, Бешарик, Исфара ёки МарFилоннинг Ёзёвон, Тошлок, Олтиарик, Кувасой.

Бу мактабларни яратилишида муайян жойларнинг хусусиятларидан келиб чиккан холда шакллантирганлар ва бевосита хонанда-ю, созандалар хисобланади. Хонандаларнинг хам шаклланишида ижро талкини нуктаи-назаридан икки ижровий омил мухим ахамият касб этади. Уларнинг биринчиси макон билан боFлик ижро мактаби булса, иккинчиси шу ижро мактабида тарбияланиб шаклланган, кейинчалик алохида сифатлар билан суFорилган шахсий услуб хисобланади. Одатга кура, мумтозлик даражасига эришган ижро услуби макон билан мактабни ташкил этади. Шахсий услублар эса мумтоз йулларга мансуб булган ва ундан енгилрок, булган мусикий йуллар асосида юзага келади. Бу хусусда ФарFOна водийси жуда куп хофизларга бой макон хисобланади. Уз вактида хофизларнинг узаро муносабатлари бир-бирларига утказган таъсирлари ёки таклидлари шахсий такомилланишига ёки макон мактаблари мукаммалашига асос булган.

Фойдаланилган адабиётлар:

1. Педагогика тарихи "Олий укув юртлари учун дарслик", "Шарк нашриёти" Тошкент шахри 2000-йил 10-11-бетлар.

2. Х,.Х,амидий Авестодан "Шохномага" Тошкент "Шарк" 2007 й. 70-бет

3. Авестодан Шохномага-Х,.Х,амидий-Тошкент "Шарк" 2007 й. 220-б.

4. Е.Е.Романовская "Статьм и доклады, записи музыкикольного фолькори"-Т.1997 стр 179

5.Ризоуддин Бин Фахриддин "Шогирдлик одоби" Т. Устоз нашриёти 2008, 15-бет

6. Ризоуддин Бин Фахриддин "Шогирдлик одоби" Т. Устоз нашриёти 2008, 16-бет

7. 19. Калтоу.1.А. УикБак шаЛпау1уа1;-уе^Пта8 киек-Т. "Manaviyat", 2008. 61-62-Ьет

8. И.Ражабов. «Макомлар масаласига доир». -Т., 1963 йил. 268-бет.

9. Ф.М.Кароматов. «Узбек халк мусикаси мероси». -Т., «Г.Гулом» номидаги адабиёт ва санъат нашриёти. 1978 йил. 7-бет.

10. Отаназар Матёкубов "Макомот" Тошкент-2004йил 34-бет.

11. Азаров Ю.Т. "Мастерство воспитания". М.1971г.-19.

12. Т.Алиматов "Соз васфи" Шарк юлдузи - 1996-1-сон 193 бет.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.