Научная статья на тему 'АНЪАНАВИЙ ХОНАНДАЛИКНИНГ ЎЗИГА ХОС ХУСУСИЯТЛАРИ'

АНЪАНАВИЙ ХОНАНДАЛИКНИНГ ЎЗИГА ХОС ХУСУСИЯТЛАРИ Текст научной статьи по специальности «Науки о Земле и смежные экологические науки»

457
51
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
анъанавий / мусиқа / талаффуз / қўшиқчилик / хонанда. / Traditional / music / pronunciation / singing / singer.

Аннотация научной статьи по наукам о Земле и смежным экологическим наукам, автор научной работы — Умида Шакировна Курбанова

Мазкур мақолада анъанавий хонандаликнинг ўзига хос хусусиятлари, талаффуз, овоз хусусиятлари ҳақида сўз боради.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

This article we will talk about the peculiarities of traditional singing, sound characteristics.

Текст научной работы на тему «АНЪАНАВИЙ ХОНАНДАЛИКНИНГ ЎЗИГА ХОС ХУСУСИЯТЛАРИ»

Academic Research in Educational Sciences VOLUME 2 | ISSUE 12 | 2021

ISSN: 2181-1385

Scientific Journal Impact Factor (SJIF) 2021: 5.723 Directory Indexing of International Research Journals-CiteFactor 2020-21: 0.89

DOI: 10.24412/2181-1385-2021-12-216-220

АНЪАНАВИЙ ХОНАНДАЛИКНИНГ УЗИГА ХОС ХУСУСИЯТЛАРИ

Умида Шакировна Курбанова

УзДСМИ катта укитувчиси

АННОТАЦИЯ

Мазкур маколада анъанавий хонандаликнинг узига хос хусусиятлари, талаффуз, овоз хусусиятлари хакида суз боради.

Калит сузлар: анъанавий, мусика, талаффуз,кушикчилик, хонанда.

ABSTRACT

This article we will talk about the peculiarities of traditional singing, sound characteristics.

Keywords: Traditional, music, pronunciation, singing, singer.

КИРИШ

Анъанавий ижрочиликнинг барча турлари каби якка хонандалик санъатининг илдизлари кадим-кадим замонларга бориб такалади. Тарихий маълумотлар ва архелогик топилмаларга илмий-назарий нигох билан караган хар кандай киши мазкур санъатнинг 3,5 - 4 минг йиллик тарихга эга эканлигига ишонч хосил килади. Урта асрларда яшаб ижод этган арба мусикашуноси Абул Фарож Исфахоний узининг "Юз кушик" хакида китобила таъкидлашича хозирги Урта Осиё худудларини камраб олган халифаликларнинг саройларида созандалик ва хонандалик ривожланган булиб, мазкур жараённинг асосини муFанийлар, яъни кушик айтувчилар ташкил этган. Халифалардан бирининг саройида Удчилар ансамбли булиб, улар кирк кишидан иборат булган. Эътиборли томони шундаки, уларнинг барчаси кизлар булган, улар хам чалишган, хам кушик айтишган. Республикамиз худудидан топилган нодир обидаларнинг купчилигида турли хил соз чалаётган, раксга тушаётган, кушик айтаётган кишилар тасвирини истаганча топиш мумкин [1].

АДАБИЁТЛАР ТАХЛИЛИ ВА МЕТОДОЛОГИЯ

Менимча, кушикчилигимиз тарихини, унинг мохиятини, чукур хис килишда куйидаги ривоятга эътибор бериш уринли булар эди:

Academic Research in Educational Sciences VOLUME 2 | ISSUE 12 | 2021

ISSN: 2181-1385

Scientific Journal Impact Factor (SJIF) 2021: 5.723 Directory Indexing of International Research Journals-CiteFactor 2020-21: 0.89

DOI: 10.24412/2181-1385-2021-12-216-220

Айтишларича Момохаво фарзандлик булгандан сунг болани кандай юпатишни билмай худога нола килади. Шунда, унинг калбидан бир нидо отилиб чикади. Мана шу нидо "алла" булса ажаб эмас. Демак, оналар калбидаги изтироб, шодликни англатувчи унинг рухий олами маълум даражада белгиловчи "алла" барча кушикларнинг онасидир.

Кушик халкимизнинг хает тарзи турмуши урф одатларига сингиб боради. Уларни инсониятига оханглар ердамида такдим этади. Х,ар бир халкнинг кушикларида уша халкнинг тили ва оханги яшайди. Кушик кишиларни садокатга, ишк, жасоратга бошловчи энг таъсирчан омилларнинг биридир. Шу боис, комил инсонни вояга етказишда кушиклардан унумли ва тула конли фойдаланиш керак деб уйлайман.

Муборак китобларни куздан кечирар эканмиз, уларда кушик ва кушикчиликда алохида эътибор берилганлигининг гувохи буламиз.

Захириддин Мухаммад Бобурнинг "Бобурнома" асарида, Алишер Навоийнинг "Мажолис-ун нафоис" асарида, Дарвеш Али Чангининг Мусикий рисолаларида, хофиз Басир, хофиз Таниш Бухорий, Алидуст Ноий, Мутриб Самаркандий, Амир Фатхи Тошкандий каби унлаб тарихий шахсларнинг хофизлик ва чолFучилик бобидаги таъкидлари алохида таъкидланган. Умуман, кушикчилик санъатининг ривожланмаган даври булмаса керак. Х,алкимизнинг маданий ижтимоий хаети таназзулга юз тутган XVIII-XIX асрнинг энг коронFи даврларида хам кушикчилик ривожланишдан тухтамади. Шоир Собир Абдулланинг Мукимий киссаларида уша давр ва унда яшаган машхур хонандалар хакида кимматли маълумотлар бор. Асарда таъкидланишича Носир Охун Фарзинча каби хофизлар уз даврининг машхур макомхонлари сифатида Кукон хонлигида анча машхур булган. XIX аср ярми XX аср бошларида яшаб ижод этган Мулла Туйчи Тошмухамедов, Х,ожи Абдулазиз Абдурасулов, Худойберган Мухиркан, Ота Жалол Носиров каби улуF санъаткорлар узбек мусика санъати, жумладан кушикчилик санъатининг ривожида оламшумул бурилишлар ясашди. "Кукон ушшоFи", "Гулузорим", "Каландарий" каби улмас ашулаларнинг уша даврда яралганлиги фикримизни кувватлантиради.

Утган асрнинг 50-80 йилларини узбек мусикасининг, айникса, яккахон кушикчиликнинг олтин даври дейиш мумкин. Улуг устозлар анъаналарини муваффакиятли давом эттира олган Тухтасин Жалилов, Юнус Ражабий, Фахриддин Содиков, Мухаммаджон Мирзаев, Комилжон Жабборов каби унлаб нодир санъаткорларнинг тинимсиз ва самарали ижодий изланишлари

Academic Research in Educational Sciences VOLUME 2 | ISSUE 12 | 2021

ISSN: 2181-1385

Scientific Journal Impact Factor (SJIF) 2021: 5.723 Directory Indexing of International Research Journals-CiteFactor 2020-21: 0.89

DOI: 10.24412/2181-1385-2021-12-216-220

натижасида бугунги кунда мумтоз асарлар даражасида эътироф этиладиган бетакрор кушиклар ва ашулалар юзага келди. Бундай кушикларнинг хар бирида макомлар рухи, "Катта ашула"лар салохияти "Танавор"лар нафислигини хис этган киши. Халк достонлари рухида ёзилган мумтоз ашулалар хам анчагинадир. Уша давр санъаткорларининг олдига куйган энг мукаддас вазифаси яратилган асарларда халк турмуши дарди ва лирик кечинмаларини атрофлича, уз аслича ифода этишдан иборат эди назаримда улар бу вазифани муваффакиятли адо эта олишди. Шу йилларда халкимизнинг орасидан етишиб чиккан Мамадбува Саттаров, Журахон Султонов, Х,ожихон Болтаев, Назира Юсупова, Берда Давидова, Коммуна Исмоилова каби куплаб хонандаларимизнинг ижросига сингдирилган миллий, мусикий буёклар ёрдамида бугун биз утмишни эслаймиз, кунимиздан шод буламиз, эртамизга ишонч билан караймиз.

Республикамизда турли даврларда ташкил этилган маком ансамбллари, фольклор-этнографик ансамбллари, ашула ва ракс ансамбллари халкимизнинг мусикий хаётининг ривожида алохида ахамият касб этди: Кушикларимиз, куйларимиз мазкур ансамбллар туфайли замонавий талаблар асосида бойиб борди, узгача маъно ва мохият касб этди. Менимча 1950-60 йилларда Узбекистон радиоси ва филормонияси кошида ташкил этилган профессионал ансамблларни алохида кайд этиш керак. Анъанавий кушикчиликнинг бугуни ва келажагини белгилашда Узбекистон радиоси кошида ташкил этилган макомчилар ансамбли мухим ахамият касб этади.

МУХОКАМА ВА НАТИЖАЛАР

Бугун Юнус Ражабий номи билан аталадиган бу ансамбл узок йиллар давомида узбек мусикаси, хусусан кушикчилигининг минбари уларок, узига хос жонли лаборатория вазифасини бажариб келди. Мазкур ансамблнинг сайи -харакати натижасида Бухоро Шашмакоми, Тошкент-ФарFOна маком йуллари, Хоразм макомлари куплаб халк кушиклари ва бастакорларнинг асарлари пластинкаларга туширилди. Магнит тасмаларга ёзилди. "Узбек халк мусикаси" китобининг 9 томли нашри чоп этилди. Хоразм макомларининг 3 томли китоби шинавандаларга хадя этилди. Юкорида кайд этилган ёзувлар ва китоблар биз талабаларнинг халк кушиклари маком ва фольклор намуналарини урганишимизда бугунга кадар асосий восита булиб келмокда. Китоблар улуF халкимиз ижодий махсули булмиш бадиий мусикий асарларнинг нуфузи,

Academic Research in Educational Sciences VOLUME 2 | ISSUE 12 | 2021

ISSN: 2181-1385

Scientific Journal Impact Factor (SJIF) 2021: 5.723 Directory Indexing of International Research Journals-CiteFactor 2020-21: 0.89

DOI: 10.24412/2181-1385-2021-12-216-220

салохиятини куз-куз этса, ун минглаб овозли ижролар кушикларимиздаги сехрли оханг бу охангни тула конли ифодаланишида асосий омиллардан бири булган миллий мусикий буёкларнинг узига хос хусусиятларини намоён этади.

Жахондаги хар бир халкнинг мусикаси бир-биридан фарк килади. Бу фарклар уша халкларнинг тили ва оханги, аникроFи сузи ва куйининг бир -бирига муносабати, улардаги хос яхлитликда уз ифодасини топади. Y^f мутафаккир Абу Наср Фаробий таъкидлаганидек куйнинг мохиятини отишда сузлар калит вазифасини бажаради. Агар эътибор берадиган булсак турли халклар уз кушикларини ижро этганда уларнинг OFиз очишларида тил, жаF, лаб харакатларида билинар билинмас фаркларини сезамиз бу керак фарклар уз навбатида ижрода иштирок этадиган товушлар шаклланишининг хилма-хиллигини таъминлайди. Демак, анъанавий хонандаликда унинг кайси халк мулкига мансублигини англатувчи биринчи омил талаффуздир.

Талаффуз арабча суз булиб "талаффаза" феълидан олинган, "отмок" маъносини беради. Бунга далил сифатида куйидаги мисолни келтирамиз. Арабларда акалту аттамрата ва лафазту аннавота деган макол бор. Бунинг маъноси хурмони едим ва данагини отиб юбордим демакдир. Маколдаги лафазту калимаси - сузи отдим, аникроFи, OFиздан отдим маъносини билдиради

[3].

Кушик - ашуланинг мохиятини очиб беришда мусикий ва адабий матн бир хил ахамиятга эга. Шунинг учун хам дарсда утилаётган мавзуни укувчи наздида ёркин ифода этилишида сузларни туFри талаффуз эттириш укитувчининг асосий вазифаларидан булмоFи лозим. Дарс жараёнида укувчи узи урганадиган асарнинг кайси макомга, аникроFи, кайси маком парда тузиги (лад)га якинлиги айтилади. Сунгра укувчи онгига мазкур парда тузигини сингдириш учун уша охангга якин куйлар асносида овоз машклари утказилади. Бугунги мумтоз анъанавий ижрода Fазал сузларининг баъзиларини замонавий тилга кучиришга интилиш холлари учраб туради. Эхтимол бу хайрли ишдир. Бирок бундай уринишлар купинча вазн равонлигига, латифлигига халал бергандай булади; шубхасиз, ижро жараёнида хам баъзи нокулайликлар пайдо килади. Куйидаги мисолга эътибор беринг:

Каро кузим кел эй мардумл^, эмди фан килFил, Кузим каросота мардум киби ватан килFил.

Academic Research in Educational Sciences VOLUME 2 | ISSUE 12 | 2021

ISSN: 2181-1385

Scientific Journal Impact Factor (SJIF) 2021: 5.723 Directory Indexing of International Research Journals-CiteFactor 2020-21: 0.89

DOI: 10.24412/2181-1385-2021-12-216-220

Байтдаги "^аро" сузини "кора", "киби" сузини "каби" деб куйлашади, баъзи хонандалар. Байт машхур "Ушшок" ашуласидан олинган булиб, шоир, муаррих, тилшунос аллома Алишер Навоий каламига мансуб.

ХУЛОСА

Биз анъанавий хонандалик фанидан таълим олаётган укувчилар ёнида икки нарсани доим булишини хохлардим. Бири кузгу, бириси луFат. Кузгу ташки куринишини назорат килишга, овоз аппратининг туFри шакллантиришга ва ижро давомида узини бемалол, чиройли тутишга ургатса, луFат унинг маънавий дунёсини бойитади, миллий кадриятларимизга якинлаштиради.

REFERENCES

1. Ю.Ражабий "Узбек халк мусикаси" I том Тошкент ш., Бадиий адабиёт нашриёти, 1958 й -Б 10-14.

2. И.Каримов "Юксак маънавият - енгилмас куч" асари Тошкент ш., "Маънавият" нашриёти, 2008 й -Б 60-63; 70-72.

3. У.Расулов "Анъанавий хонандалик укитиш методикаси" Тошкент ш., А.Навоий номидаги Узбекистон миллий кутубхонаси нашр. 2006 й -Б 25-30.

4. О.Матёкубов "Макомот" Тошкент ш., "Мусика" нашриёти, 2004 й.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.