Научная статья на тему 'ХОРАЗМ ДОСТОНЧИЛИК МАКТАБЛАРИНИНГ ЛОКАЛ ХУСУСИЯТЛАРИ'

ХОРАЗМ ДОСТОНЧИЛИК МАКТАБЛАРИНИНГ ЛОКАЛ ХУСУСИЯТЛАРИ Текст научной статьи по специальности «Науки о Земле и смежные экологические науки»

517
66
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
Достончилик / Хоразм достончилик мактаблари / Жанубий Хоразм достончилик мактаби / Шимолий Хоразм достончилик мактаби / Хоразм достончилиги дўконлари / Юқори дўкон / Ўрта дўкон / Ошоқ(қуйи) дўкон / Хоразм бахшилари / Бола бахши / Ошиқ Ойдин Пир. / Достончилик / Хоразм достончилик мактаблари / Жанубий Хоразм достончилик мактаби / Шимолий Хоразм достончилик мактаби / Хоразм достончилиги дўконлари / Юқори дўкон / Ўрта дўкон / Ошоқ(қуйи) дўкон / Хоразм бахшилари / Бола бахши / Ошиқ Ойдин Пир.

Аннотация научной статьи по наукам о Земле и смежным экологическим наукам, автор научной работы — Насиба Эргашевна Сабирова

Ушбу мақолада сўз Хоразм достончилик мактаблари ва уларнинг ўзига хос хусусиятлари ҳақида боради. Достончилик мактабларининг турлича шаклланишига халқнинг этногенетик тарихи ҳам жиддий таъсир этиши, чунки ҳар қандай этник гуруҳ ўзининг қадимий анъаналарини барқарор сақла ши, буни Хоразмдаги достончилик мактабларида яққол кўриш мумкинлиги ҳақида фикрлар билдирилади. Шунингдек, санъатшунос олим Б.Матѐқубов ўз рисоласида Бола бахши берган маълумотга асосланиб Хоразм достончилигини уч дўконга бўлиниши, Хоразм достонлари, бахшичилик мактаблари хусусида фольклоршунос С.Р.Рўзимбоев ҳам кўпгина мулоҳазаларни билдиргани, воҳада иккита достончилик анъанаси мавжуд эканлиги ҳақида илмий-назарий маълумотлар берилган. Мақола Жанубий ва Шимолий Хоразм достончилиги анъаналари таснифи асосида таҳлил қилинди, достончилик мактабларининг ўхшаш ва фарқли томонлари Хоразм достонларидан олинган мисоллар билан исботлаб берилди.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

In this article we will talk about Khorezm epic schools and their peculiarities. It is said that the ethnogenetic history of the people has a significant impact on the formation of different schools of epic poetry, as any ethnic group preserves its ancient traditions, which can be clearly seen in the epic schools of Khorezm. Also, art critic B.Matyokubov in his pamphlet divided the Khorezm epic into three shops based on the information given by Bola Bakhshi, folklorist SRRuzimbaev also commented on Khorezm epics, Bakhshi schools, and there are two traditions of epic poetry in the oasis. The article is analyzed on the basis of the classification of traditions of epic poetry of South and North Khorezm, the similarities and differences of epic schools are proved by examples taken from Khorezm epics

Текст научной работы на тему «ХОРАЗМ ДОСТОНЧИЛИК МАКТАБЛАРИНИНГ ЛОКАЛ ХУСУСИЯТЛАРИ»

Academic Research in Educational Sciences VOLUME 2 | ISSUE 10 | 2021

ISSN: 2181-1385

Scientific Journal Impact Factor (SJIF) 2021: 5.723 Directory Indexing of International Research Journals-CiteFactor 2020-21: 0.89

DOI: 10.24412/2181-1385-2021-10-988-998

ХОРАЗМ ДОСТОНЧИЛИК МАКТАБЛАРИНИНГ ЛОКАЛ

ХУСУСИЯТЛАРИ

Насиба Эргашевна Сабирова

Урганч давлат университети мустакил изланувчиси доцент, ф.ф.ф.д.(РКО)

ABSTRACT

Ушбу маколада суз Хоразм достончилик мактаблари ва уларнинг узига хос хусусиятлари хакида боради. Достончилик мактабларининг турлича шаклланишига халкнинг этногенетик тарихи хам жиддий таъсир этиши, чунки хар кандай этник гурух узининг кадимий анъаналарини баркарор саклаши, буни Хоразмдаги достончилик мактабларида яккол куриш мумкинлиги хакида фикрлар билдирилади. Шунингдек, санъатшунос олим Б.Матёкубов уз рисоласида Бола бахши берган маълумотга асосланиб Хоразм достончилигини уч дуконга булиниши, Хоразм достонлари, бахшичилик мактаблари хусусида фольклоршунос С.Р.Рузимбоев хам купгина мулохазаларни билдиргани, вохада иккита достончилик анъанаси мавжуд эканлиги хакида илмий-назарий маълумотлар берилган. Макола Жанубий ва Шимолий Хоразм достончилиги анъаналари таснифи асосида тахлил килинди, достончилик мактабларининг ухшаш ва фаркли томонлари Хоразм достонларидан олинган мисоллар билан исботлаб берилди.

Калит сузлар: Достончилик, Хоразм достончилик мактаблари, Жанубий Хоразм достончилик мактаби, Шимолий Хоразм достончилик мактаби, Хоразм достончилиги дуконлари, Юкори дукон, Урта дукон, Ошок(куйи) дукон, Хоразм бахшилари, Бола бахши, Ошик Ойдин Пир.

ABSTRACT

In this article we will talk about Khorezm epic schools and their peculiarities. It is said that the ethnogenetic history of the people has a significant impact on the formation of different schools of epic poetry, as any ethnic group preserves its ancient traditions, which can be clearly seen in the epic schools of Khorezm. Also, art critic B.Matyokubov in his pamphlet divided the Khorezm epic into three shops based on the information given by Bola Bakhshi, folklorist SRRuzimbaev also commented on Khorezm epics, Bakhshi schools, and there are two traditions of epic

Academic Research in Educational Sciences VOLUME 2 | ISSUE 10 | 2021

ISSN: 2181-1385

Scientific Journal Impact Factor (SJIF) 2021: 5.723 Directory Indexing of International Research Journals-CiteFactor 2020-21: 0.89

DOI: 10.24412/2181-1385-2021-10-988-998

poetry in the oasis. The article is analyzed on the basis of the classification of traditions of epic poetry of South and North Khorezm, the similarities and differences of epic schools are proved by examples taken from Khorezm epics

Keywords: Epic, Khorezm Epic Schools, South Khorezm Epic School, North Khorezm Epic School, Khorezm Epic Stores, Upper Store, Middle Store, Osh (Lower) Store, Khorezm Bakhshi, Bola Bakhshi, Oshiq Aydin Pir

КИРИШ

Достончилик халкимиз маънавиятида асосий уринлардан бирини эгаллайди. "Уни куйловчи бахшилар нодир маънавий бойликларни мукаммаллаштиришда мухим вазифани амалга оширишади. Улар юксак инсоний фазилатларни узида мужассамлаштирган образларни бадиий кайта ишлаш оркали асарнинг FOявий мазмунини янада чукуррок илдиз отишига замин хозирлашади"[1]. Бахшилар узларининг юксак хотираси, хонандалик кобилияти, жонли халк тилининг хассос билимдони сифатида асрлар оша келаётган эпик анъаналарни, бой ва ранг-баранг эпосни авлоддан авлодга етказишда куприк вазифасини утаб келишмокда."Узбек бахшилари FOявий йуналишда, эпик репертуарнинг ягоналиги, ижро усули ва куй -кушикда бир хил анъанага эга булсаларда бари бир улар узига хос услуб, ижро йуналишлари, репертуар характери билан узаро фаркларга эга. Бу ходиса достончилик мактабларини келтириб чикаради"[2].

АДАБИЁТЛАР ТАХЛИЛИ ВА МЕТОДОЛОГИЯ

Достончилик мактабларининг турлича шаклланишига халкнинг этногенетик тарихи хам жиддий таъсир этади[3]. Чунки хар кандай этник гурух узининг кадимий анъаналарини баркарор саклайди. Буни Хоразмдаги достончилик мактабларида яккол куриш мумкин. Санъатшунос олим Б.Матёкубов уз рисоласида Бола бахши берган маълумотга асосланиб Хоразм достончилигини уч дуконга (дукон-манзил, макон, худуд маъносида) булади.

Ю^ори дукон. Бу дукон уз ичига шартли равишда Туркманистоннинг Лебоб вилояти (Чоржуй), ДарFOн ота, Питнак туманларини камраб олади. Бу дукон бахшиларининг куй йуллари муътадил булиб, дуторларининг хажми хам ФарFOна-Тошкент дуторларига ухшашлиги билан ажралиб туради. Мазкур дукондан Хужаёз бахши, Амин бахши, Мурод бахши, Эшниёз бахши ва

Academic Research in Educational Sciences VOLUME 2 | ISSUE 10 | 2021

ISSN: 2181-1385

Scientific Journal Impact Factor (SJIF) 2021: 5.723 Directory Indexing of International Research Journals-CiteFactor 2020-21: 0.89

DOI: 10.24412/2181-1385-2021-10-988-998

бошкалар етишиб чиккан. Унинг марказини шартли равишда Хдзорасп деб белгилаш мумкин.

Урта дукон уз ичига Хива, Хонка, Янгиарик, Урганч, Кушкупир, Шовот туманларини бирлаштиради. Унинг марказини шартли равишда Хива шахри сифатида белгилаш мумкин. Ушбу дукон бахшиларининг куйлари жушкин ва уйнокидир. Уларнинг дутори хам юкори ва куйи дуконларникидан кичикрокдир. Уларга хос яна бир хусусият дуторга буломон ва доирада жур булишади. Бу дуконнинг вакиллари Эшвой бахши, Матниёз гуржа (Гарибниёз), Нурмамат чулок ва бошкалардир.

Хуллас, Урта дукон Хоразмда асосий достончилик маркази булиб, унинг намояндалари сифатида Аваз бола, Нурилла чотатой, Эрнафас бахши, Матёкуб кори, унинг уFиллари Хдсан ва Сайид бахшилар, Бекжон бахши, Абдрим бахши, Усмон бахши (Бола бахшининг бобоси), Бува бахши, Жуманазар бахши ва нихоят Бола бахшиларни тилга олиш мумкин.

Ошок (куйи) дукон -Гурлан, Тошовуз, Кухна Урганч, Хужайли каби Амударёнинг куйи окимидаги худудларни уз ичига олади. Унинг марказини шартли равишда Маетит шахри деб белгилаш мумкин. Бу худуд бахшилари купинча якка дутор журлигида достон куйлашади. Дуконнинг ёркин намоёндаларидан бири Ризо бахши булиб, у Ферузнинг хос бахшисидир. Шунингдек, Эрназар бахши, Суяв бахши, Отажон бахши ва бошкалар хам уша дукон услубида достон куйлашган[4].

Хоразм достончилиги анъаналарининг илдизлари жуда кадимий ва мураккабдир. Чунки бу улкада миграция жараёнлари фаол булиб, узок давом этган форсий ва туркий халклар аралашуви натижасида достончилик анъаналари хам эволюцияга учраган. Бу жараён ХХ асргача давом этиб келган. Бу масала махсус тадкикотларда тахлил этилган [5]. Хоразм достонлари, бахшичилик мактаблари хусусида фольклоршунос С.Р.Рузимбоев хам купгина мулохазаларни билдирган. Унинг кайд килишича, вохада иккита достончилик анъанаси мавжуд:

1.Жанубий Хоразм достончилиги анъаналари.

2. Шимолий Хоразм достончилиги анъанаси.

Биз ишимизда ана шу тасниф асосида фикр юритдик.

Ушбу тасниф муаллифининг айтишича, Хдзорасп маркази булган "юкори дукон" анъаналари ХХ аср бошларида Жанубий Хоразм достончилиги анъаналари билан сингишиб кетган.

Google Scholar Scientific Library of Uzbekistan

Academic Research, Uzbekistan 990 www.ares.uz

Academic Research in Educational Sciences VOLUME 2 | ISSUE 10 | 2021

ISSN: 2181-1385

Scientific Journal Impact Factor (SJIF) 2021: 5.723 Directory Indexing of International Research Journals-CiteFactor 2020-21: 0.89

DOI: 10.24412/2181-1385-2021-10-988-998

Дастлаб Жанубий Хоразм достончилиги анъаналари хакида суз юритадиган булсак, ушбу достончиликнинг илдизлари жуда кадимийлиги билан ажралиб туради. XI асрга келиб уFуз туркларининг эрон тилли ахоли билан чатишувининг кучайиши тилнинг туркийлашиш жараёнини тезлаштирди, узини сарт номи билан атовчи субстрат ахоли туркий тилли суперстрат билан бирлашиб, янги бир этник гурухни шакллантирди. Бу гурух вакиллари хозирги УFуз лахжасида гапирувчи узбек ахолисининг энг кадимги авлодлари булиб, улар Хоразмнинг жанубий томонига жойлашганлар[6]. Уша сабабга кура, бу худуддаги достончиликда кадимги хоразмийларга хос анъаналарнинг сакланиб колганлиги табиийдир.

Х асрлардаёк бу худудда шахарларнинг сони 30 тага етган. Урганчдан кейин Хдзорасп, ДарFOн, Хива шахарлари вужудга келган [7]. Бу шахарларда утрок хаётнинг баркарорлашуви, шахар маданиятининг усиши адабиёт ва санъатга хам уз таъсирини утказмасдан колмади. Жанубий Хоразм достончилик анъанаси асосан уFуз лахжасида гапирувчи ахоли яшайдиган худудларни камраб олади. Бунга Амударёнинг чап кирFOFидаги Хдзорасп, Б0F0т, Янгиарик, Хонка, Урганч, Хива, Кушкупир, Туркманистоннинг Тошовуз вилоятидаги жанубий туманларни киритиш мумкин. С.Р.Рузимбоев бу худудга унг кирF0кда жойлашган Турткул ва Элликкалъа туманларини хам киритади. Бирок, айрим тадкикотларда таъкидланишича, бу худудда, хусусан машхур достончи Курбонбой жиров репертуарида икки тилда куйланган достонлар ва факат узбекча ёки коракалпокча куйланган достонлар узларида коракалпок достончилиги анъаналари рухини буртдиргани холда Нурота, КУрF0н, Жанубий Хоразм достончилик мактабларига хос анъаналарни хам синкретик тарзда мужассам этган фольклор асарлари хисобланади[8]. Шу сабабли Турткул, Элликкалъа туманлари худудида асосан уFуз тилли ахоли яшаса-да, улардаги достончилик анъаналарини махсус тадкик килишга туFри келади.

Жанубий Хоразм достончилигига хос асосий хусусиятлар куйидагича: а) бахши дутор ва гармон (соз) журлигида куйлайди, кейинги пайтларда тор асбоби расм булди. Бахшига буломончи, Fижжакчи ва доирачи жур булишади. Насрий матнни бахши хикоя килиб, шеърий парчалар ижросида бахшига доирачи хам кушилади. Албатта кадимда асосий чолFу асбоби дутор булган. Соз (гармон) эса ХХ асрнинг охирги чорагида руслар Хива хонлигини босиб олгандан кейин вохага кучиб келган немис меннонитлари томонидан олиб келинган. Уни дастлаб Курбон созчи-Курбон Исмоилов, Сафо созчи-Сафо

Academic Research in Educational Sciences VOLUME 2 | ISSUE 10 | 2021

ISSN: 2181-1385

Scientific Journal Impact Factor (SJIF) 2021: 5.723 Directory Indexing of International Research Journals-CiteFactor 2020-21: 0.89

DOI: 10.24412/2181-1385-2021-10-988-998

МуFаннийлар куллашган. Кейин бахшилардан Кодир созчи, Жумёз созчилар гармон, буламон, Fижжак журлигида достон ижро килишган. Бола бахши 1928 йилдан торда куйлай бошлаган, Жанубий Хоразм достон куйлари шух ва уйноки. Унда маком уфорилари хам ишлатилади. М.Л.Садоков: "Хоразм кушиклари латиф, узига хос назокатга эга, ритмикаси эса раксга мойил"[9], деб ёзганида Жанубий Хоразмга хос куйларни назарда тутган. Куйларнинг шух, ритмикага бойлиги бахши ансамблида доира асбоби булишини такозо килади. Хоразмда OFзаки таркалган халк кушиклари хам достон куйларига мос келади,в) Бу худудда таркалган достонлар асосан китобий характерга эга. Шу сабабли уларда хажмий муъжазлик кузга ташланади. Ижро вакти 2-2,5 соатни ташкил этади.

Вамбери асарида кайд килинган "Бахши китоби" асосан Жанубий Хоразм бахшиларининг кулида кулланма булиб хизмат килган. Ёш бахшилар достонларни кисса-достонлар оркали узлаштирганлар. Албатта, OFзаки репертуар алмашиш анъанаси хам давом этган. Достон ижросида куй-кушикка катта эътибор каратилган. Достон матнидаги хар бир кушик махсус куйлар оркали ижро этилган. Жанубий достончиликда ишлатиладиган мусика куйлари узига хослиги билан ажралиб туради. Улар Ширвоний усули деб юритилади. Хоразм достон номалари (куйлари) узининг тугал шакли,очик овозда куйланиши, халк кушикларига якинлиги, достон вокеаларига боFликлиги, узига хос ёркин услуби билан ажралиб туради. Улар маком ва узга мумтоз куй йуллари каби узига хос номланишга ва туркумланишга эга [10].

Профессор С.Р.Рузимбоевнинг Бола бахши берган маълумотларга асосланиб кайд килишича, кадимда Ширвоний услубида 72 куй (нома) ишлатилган. Хрзирги даврда уттиздан ошик нома кулланилади. Достон номаларининг номланиши турли сабаблар негизида руёбга чиккан булиб, бизга куйидаги куйлар етиб келган: 1. Бобохоним. 2 Галалайлим. З.Гуландом. 4. Зоринжи. 5. Мунгли зоринжи. 6. И^ор I. 7. Иетор II. 8. Кирк минг илFор. 9. Илгор сарпардаси. 10. Мухаммаси ифтор. 11. Мухаммаси достон. 12. Мухаммаси бахши! 13. Мухаммаси бахши II. 14. НолишШ. 15. Така нолиш. 16. Нома боши. 17. Найларман I. 18. Найларман II. 19. Оромижон. 20. Рахмайла. 21. Саргардон. 22. Шо кучди. 23. Ширвоний I. 24. Ширвоний II. 25. Ширвоний III. 26. Ширвоний IV. 27. Эшвой. 28. Эшвойи курд. 29. Эшвойи Урганжий. 30. Кора дали. 31. Эроний.

Academic Research in Educational Sciences VOLUME 2 | ISSUE 10 | 2021

ISSN: 2181-1385

Scientific Journal Impact Factor (SJIF) 2021: 5.723 Directory Indexing of International Research Journals-CiteFactor 2020-21: 0.89

DOI: 10.24412/2181-1385-2021-10-988-998

МУХОКАМА ВА НАТИЖАЛАР

Достонни бошлашда нома боши (Мухаммаси ифтор) чалинади. Кейин дидактик характердаги Машраб, Махтумкули шеърларидан кушик айтилади.

Достон нихоясида "Оромижон" ва "Бартавул уфориси" ижро этилади. Бу чолFу куйларида сурнай хам иштирок этади. Охирида кайрок уйини авжга чикади. Нихоят "Танги сози" куйи чалинади. Шу билан бахшилар чикиши якунланади[11]. К,адимги туйларда бахшилар хизмат килишган. Улар билан бирга масхарабозлар, дорбозчилар хам иштирок этишган. Бахшилар танаффуси вактида масхарабозлар, дорбозлар томоша курсатишган. Сунгра достон куйлаш давом этган. Утган асрнинг 50-йилларигача турли бахши жамоалари воханинг шаркидаги ДарFOнотадан тортиб токи Fарбидаги Кухна Урганчгача булган худуддаги туйларда хизмат килиб достон куйлаганлар, томоша курсатганлар. Уша жараёнда узбек, туркман, козок, коракалпок бахши-жировлари узаро репертуар алмашган. Икки-уч тилда достон ижро этадиган бахшилар анчани ташкил килган. Уз навбатида айтишув мусобакаси уюштирилган. Голиб бахшиларга от, туя, хукиз, пустин каби совринлар такдим килишган. Юкорида кайд килганимиз-юкори, урта ва ошок (куйи) дукон бахшиларига хос турли мактаблар уша даврда фаол ишлаб турган. Барча бахши жамоаларида масхарабозлар гурухи булган. Уша гурухда иштирок килган манFитлик Юсуф масхарабознинг уFли Шукрулла Юсуповнинг ёзиб колдирган хотирасига кура, унинг отаси Юсуф масхарабоз Маетитлик Ахмад бахши Матназаровнинг гурухида иштирокчи булган. Масхарабозларнинг репертуарида машхур бахшиларнинг достон айтишини мукаллид усулида намойиш килиш одати бор эди. Юсуф масхарабоз узбек, туркман, козок ва коракалпок тилларида эркин сузлай олган. Аммо тоталитар тузум даврида сен бошка миллат тилларини масхаралайсан, деган айб билан уни камокка олишади ва талантли ижодкор у ёкдан кайтиб келмайди. Хоразм бахшилари достон айтиш жараёнида халойикни зериктирмаслик учун хамиша масхарабозлар жамоасини бирга олиб юришган ва нафас ростлаб олиш пайтларида уларга навбат беришган. Баъзи туйларда узбек ва туркман бахшиларининг айтишув мусобакалари ташкил этилган. Бундай мусобака-айтишувлар бахшилар пири булмиш Ошик Ойдин пир кабри жойлашган Вос-Бустон шахрида (Туркманистоннинг Тошовуз вилояти) Мунтазам равишда утказилган. Бу анъана 1994 йилда тухтаб колган. Бу анжуманнинг шиори сифатида "ГурУFли" туркуми достонларининг

Academic Research in Educational Sciences VOLUME 2 | ISSUE 10 | 2021

ISSN: 2181-1385

Scientific Journal Impact Factor (SJIF) 2021: 5.723 Directory Indexing of International Research Journals-CiteFactor 2020-21: 0.89

DOI: 10.24412/2181-1385-2021-10-988-998

"Хирмондали" шохобчасидан олинган куйидаги мисралар шиор килиб олинган эди:

Бундан борсанг шахри Бустон бориб ут,

Ошик Ойдин пирдан дуо олиб ут.

1994 йилги бахшилар мусобакасида Туркия, Озарбайжон, КозоFистон, КирFизистон, Тожикистон, Узбекистон, КоракалпоFистондан келган бахши -жиров-окинлар туркман бахшиларига мехмон булиб уз санъатларини намойиш килишган. Байрам -мусобака икки кун давом этиб мингдан ошик бахши иштирок этган[12]. Ушбу анъаналар халкларимизнинг бахшичилик санъатига накадар хавасманд эканлигидан дарак беради. Уша анжуманда томошобинлар сони 150мингдан ошик булган. Бахшиларга ноёб совFалар берилган, олкишлар айтилган. Ушбу тантаналарда Бола бахши уз уFиллари Норбек, Матёкуб ва Етмишбойлар билан биргаликда катнашиб, охирги марта севган достонларини куйлаган ва сал утмай вафот этган. Турли миллат бахшиларининг узаро учрашуви, мусобакалашиши, якиндан танишуви эпик анъаналарнинг ривожланишига таъсир курсатиши табиийдир. Хоразм вохасидаги узбек, туркман, коракалпок бахшилари азалдан устоз-шогирдлик анъанасига эга. Шу сабабдан хам Суяв бахши уч тилда, Бола бахши ва Курбонбой жировлар икки тилда достон куйлаш имкониятини кулга киритишган. Ушбу холат халклар дустлиги, маънавий бирдамлик туЙFуларини уЙFOтишда мухим рол уйнаган. Жанубий Хоразм достончилигида бахши дутор, гармон, тор воситасида куйлайди. Уларнинг ёнида хамиша буламон ва Fижжак журлиги сакланади. Шу уринда Жанубий Хоразм достончилигига хос булган яна бир анъана хусусида гапиришга туFри келади. Хива бахшилари, хусусан Бола бахши достон ижро килган пайтда насрий кисмни узи баён килади. Кушикка навбат етганда унга доирачиси ёки шогирди жур булиб, шеър икки овоз бирикувида ижро этилади. "Авазхон" достони ижросида барча кушиклар ота-бола -Бола бахши ва Норбеклар томонидан биргаликда ижро этилган. Ушбу анъана "Бозиргон" достони ижросида хам амалга оширилган. Ушбу ижрода кушиклар Бола бахши ва доирачи Солай Ортиковлар томонидан биргаликда куйланган. Бундай анъана факатгина жанубий Хоразм бахшилари ижросига хос хусусиятдир. Икки овозда кушик куйлаш туй даврасида ашуланинг барча тигловчига эшитарли тарзда руёбга чикишига ёрдам беради. Аммо бадехагуйликни чеклайди. Куш овозда кушик куйлаш анъанаси достонлар кулёзмага кучирилгандан сунг мунтазам матн асосида келиб чиккан булиши эхтимолдан

Academic Research in Educational Sciences VOLUME 2 | ISSUE 10 | 2021

ISSN: 2181-1385

Scientific Journal Impact Factor (SJIF) 2021: 5.723 Directory Indexing of International Research Journals-CiteFactor 2020-21: 0.89

DOI: 10.24412/2181-1385-2021-10-988-998

холи эмас. Шимолий Хоразм бахилари ижросида ушбу анъана учрамайди. Шимолий Хоразм бахшиларининг достон куйлаш анъаналари илгари ички (6yFro) товушида амалга оширилган. Буни илгариги фаслларимизда келтирилган Н.Муравёвнинг "они поют хрипким голосом", деган маълумоти хам тасдиклайди. Уларнинг достон куйлашдаги ушбу кадимий анъанаси Жанубий достончилик таъсирида ХХ аср бошларида бархам топган. Бу анъана узбекларнинг этногенетик хусусиятига боFлик. Ушбу анъанага хос хусусиятлар куйидагича:

1. Бахшилар узбек тилининг кипчок лахжасида сузлайдилар ва ташки товушда куйлашади.

2. Бахши дуторда куй чалади. Ёнида буломончи ва Fижжакчи унга жур булади. Доира ишлатилмайди.

3. Ушбу достончилик мактаби марказини Маетит шахри деб белгилаш мумкин.

Бахши уз номаларига чалинадиган куйларни эроний йули деб аташади. Мусикашунос Б.Матёкубов Ширвоний ва эроний мусика йуналишларининг фарки хакида гапириб, асосий алохидаликлар услубларнинг мусикий нукталарида, достон номларининг номланишидан тортиб оханг, услуб,куй тузилиши, мусикий чолFуларнинг кулланилиши ва вазифаларининг белгиланиши каби жихатларида намоён булади[13], деб таъкидлайди. Эроний ва ширвоний номлари хакида суз юритиб, бу атамаларнинг келиб чикишини Хоразмнинг кадим замонларданок Эрон ва Озарбайжон (Ширвон ) мамлакатлари орасидаги тарихий маданий алокаларга боFлайди.

Кекса санъаткорлар билан мулокотда улар бошкачарок фикр билдиришади. Мусика хеч качон бошка мамлакатдан олиб келинмайди. Улар халк тарихи, менталитети билан боFлик холда асрлар оша яшаб келмокда.

Шимолий достончилик анъаналарига алокадор куйлар куйидагилардир: 1.Нома боши. 2. Бартавул. 3. Беродам. 4. Бешпарда. 5. Ел пасаланди. 6. И^ор! 7. Илгор сарпардаси. 8. К,ушим полвон. 9. Кур киз. 10. Мухаммаси ифтор. 11. Калта мухаммас. 11. Бош мухаммас. 12. Нолиш мухаммас. 13. Нолиш I. 14. Нолиш II. 15. Нолиш сайкали. 16. Ола кайиш. 17. Патак. 18. Сарпарда. 19. Салтик. 20. Табриз. 21. ТyрFай. 22. Шокучди. 23. Шосанам. 24. Эшвой. 25. Эшвойи туркман. 26. К,орадали. 27. Уч туп. 28. Куша даст. 28. Кушим Полвоннинг гажи. 29. Эшвойнинг гажи. 30. Галалайлим. 31. Галалайлимнинг гажи. 32. Эронийнинг гажи. 33. Эронийнинг сайкали. 34.

Academic Research in Educational Sciences VOLUME 2 | ISSUE 10 | 2021

ISSN: 2181-1385

Scientific Journal Impact Factor (SJIF) 2021: 5.723 Directory Indexing of International Research Journals-CiteFactor 2020-21: 0.89

DOI: 10.24412/2181-1385-2021-10-988-998

Бартавул уфориси. Шимолий достончиликда бирор куй номи айтилиб, уша куйнинг "гажи" сузи ишлатилади. Масалан, Эшвой, Эшвойнинг гажи. Машхур санъатшунос Отаназар Матёкубовнинг бизга шархлашича, бу суз "каж" сузининг фонетик узгаришга учраган шакли булиб, "Куйнинг тескариси" маъносига эга. Шунингдек, Хоразмдаги хар иккала достончилик мактабларида ишлатиладиган айрим куйлар туркман, озарбайжон ва коракалпок бахшилари томонидан хам истифода этилади.

ХУЛОСА

Узбек фольклорида достон жанри узининг буюк обида эканлиги, монументаллиги ва куп кирралилиги билан алохида ажралиб туради. Шу сабабли уни факат профессионал ижрочи-бахшигина куйлай олади. Бахшилар узларининг юксак хотираси, хонандалик кобилияти, бурро нутки, Худо берган иктидори оркали ушбу маънавий бойликни минг йиллар давомида сайкаллаб авлоддан-авлодларга етказиб келишмокда. Репертуар, ижрочилик, куй -кушиклардаги умумийлик кузга ташланса-да, худудий яшаш тарзи, турли этногенетик омиллар узаро фаркларни, достончилик мактабларини вужудга келтиради. Хоразм вохаси турли этногенетик катламларнинг чатишувидан иборат ахолидан иборат булганлиги учун ушбу худудда достон куйлаш анъанаси бир хил эмас. Уларни асосан икки анъана атрофида бирлаштириш мумкин. Хоразмнинг жанубий кисмида кадамданок узларини сарт тоифасига мансуб деб каровчи уFуз шеваси вакиллари яшашади. Аслида уларнинг аждод-авлодлари кадимги хоразмийлар авлоди билан чатишиб кетган. Бу худуд бахшилари уFуз лахжасида гапиришади. Улар дутор, гармон журлигида куйлашган, кейинчалик тор асосий асбоб сифатида расмийлашган. Бахши махсус ансамблга эга. Унинг ёнида буламон, доира ва Fижжак каби чолFу асбоблари жур булади. Ушбу мактаб достон куйлари шух ва жозибадор, унда маком ва унинг уфорилари хам уз мужассамини топган. Достонларнинг аксарияти китобий характерга эга ижро 2-2,5 соатга мулжалланган. Мусика куйлари махсус номларга эга. Хрзирча уларнинг 31 таси маълум. Илгари мусика куйлари 70 дан ошик булган. Бахшилар куйларни Ширвоний деб номлашади. Хоразм бахшиларининг хомий пири Ошик Ойдиндир. Воха бахшиларининг устозлик-шогирдлик анъаналари байналмилал характерда булиб узбек, туркман, коракалпок бахшилари узаро якин алокада булиб, куп тиллилик хусусияти сакланган. Суяв бахши уч тилда, Бола бахши ва Курбонбой

Academic Research in Educational Sciences VOLUME 2 | ISSUE 10 | 2021

ISSN: 2181-1385

Scientific Journal Impact Factor (SJIF) 2021: 5.723 Directory Indexing of International Research Journals-CiteFactor 2020-21: 0.89

DOI: 10.24412/2181-1385-2021-10-988-998

жировлар икки тилда достон куйлашган. Хоразм бахшилар ансамбли ёнида масхарабоз ва дорбозлар хам иштирок этишган. Бахшилар репертуарида асосан "Гуругли" туркуми шохобчалари, "Ошик" достонлари асосий уринни эгаллайди. Уларнинг аксарияти кулёзма кисса-достонлар оркали узлаштирилган. Бирок, OFзаки бадехагуйлик хам батамом бархам топмаган. ОFзаки вариантлар халкона иборалар, юмористик лавхалар, суз уйинлари билан бойитилган. Жанубий Хоразмда шоирлик ва бахшиликни бирга куша олган ижодкорлар хам учрайди. Жанубий достончиликда яна бир узига хос хусусият борки, айрим бахшилар, хусусан Бола бахши достон кушикларини доирачи ёки шогирдларидан бири билан жур овозда куйлайди. Шимолий Хоразмда асосан XVI асрда кучиб келган Шайбоний узбеклари истикомат килишади. Улар кипчок лахжасида сузлашади. Бу худуддаги бахшилар дутор журлигида куйлашади. Унга буламон ва Fижжак жур булади, доира ишлатилмайди. Улар куйларни эроний деб номлашади. Ушбу худудда хам куйлар махсус номларга эга булиб 34 тани ташкил этади. Уларнинг бир кисми Ширвоний йуллари билан бир хиллик касб этади. Шимолий достончиликда достонни башлаш ва нихоялаш хам алохидалик хусусиятларига эга. Бирок хар иккала анъанада хам томоша ракс билан нихоясига етади. Шимолий достончилик вакиллари вохага кучиб келгандан сунг то ХХ аср бошларигача ички товушда куйлаганлар. Буни 1822 йилда Хивага келган Н.Муравьёв кузатишлари хам тасдиклайди. Шу сабабли улар дастлаб кубиздан фойдаланишган, сунг дутор журлигига утишган. Шимолий достончиликда бахшиларнинг бадехагуйлик санъати анча фаол кузга ташланади. Уз навбатида улар репертуаридаги достонлар хажман анча кенг. Буни Турсун бахши ижросидаги "Хурилико ва Х,амро" достонининг OFзаки вариантини кулёзма нусха билан таккослаганда яккол куриш мумкин. Бахши достон матнига халк сузлашув тилига оид куплаб фразеологик ибораларни, макол ва маталларни, учирик сузларни киритган. Айникса, унинг ички медиал формулалари эътиборга лойик. Шимолий достончиликнинг яна бир вакили Сакрак бахши нуткида ушбу хусусият янада ёркинрок куринади. Унинг сажъ элементларига эътибор каратиш, аудитория билан мулокотда булиб, даъват, буйрук, хитоб, сурок тарзида алока килиши достон вокеаларининг тингловчига тулаконли етказишда мухим омиллар булиб хизмат килади. Шимолий достончиликдаги ички медиал формулалардан фойдаланиш умумтуркий анъана булиб, улар озарбайжон, туркман бахшилари нуткида хам мавжуд. Аслида бу усулнинг тарихини кадимги эпосдан излаш лозим. "Китоби дадам Куркуд"

Academic Research in Educational Sciences VOLUME 2 | ISSUE 10 | 2021

ISSN: 2181-1385

Scientific Journal Impact Factor (SJIF) 2021: 5.723 Directory Indexing of International Research Journals-CiteFactor 2020-21: 0.89

DOI: 10.24412/2181-1385-2021-10-988-998

эпосида ушбу анъана тулалигича намоён булади. Шимолий худуднинг Турткул, Шаббоз худудларида яшаган айрим бахшиларда яна бир анъана борки, уларда бахшилик ва жировлик ижроси биргаликда намоён булади. Турткуллик Кушакур ва Курбонбой жиров, Шаббозда яшаган Мусо бахшилар айни пайтда кубиз чалиб жировлик хам килишган. Умуман,хулоса килиб айтганда, икки анъананинг коришик холда учраши узаро таъсир ва репертуар алмашиш натижаси хисобланади.

REFERENCES

1. Чичеров В.И. Школы сказителей Заонежья.-М.: Наука, 1982.-С.132. (196)

2. Мирзаев Т. Эпос и сказител.-С.99.

3. Рузимбоев С. Хоразм достончилиги эпик анъаналари. -Урганч, "Университет", 2008. -Б.18.(58)

4. Матёкубов Б. Достон наволари. -Т.: "BUILDING PRINT" 2009. -Б.23-26 (342)

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

5. Рузимбоев С. Хоразм достонлари. -Т.: Фан, 1985. -Б.22-23 (96 )

6. Рузимбоев С. Хоразм достончилиги эпик анъаналари, 4-бет.

7. Жуманиёзов Р. Кадимги Хоразм тарихи. -Урганч, "Мураббий", 1993. -Б.45. (122)

8. Мадрахимова Н.Я. "Ширин билан шакар" достонининг киёсий -типологик тахлили. Номзод. Дисс. Автореферата. -Т.: 1996. -Б.18. (27)

9. Садоков И.Л. Тысяча осколков золотого саза. -М.: Наука, 1981. -С. 164. (210)

10. Матёкубов Б. Достон наволари. -Б.41.

11. Рузимбоев С. Хоразм достонларининг спецификаси, типологияси ва поэтикаси докторлик дисс.) -Т.: 1990. -Б.45

12. «Ашык-Айдын-94. -Дашховуз, «Хыял», 1994.(29-30 август) -Б.7-8.(30)

13. Матёкубов Б. Хоразм достон ижрочиларининг зархат сахифалари.-.13.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.