Научная статья на тему 'Хоразм фольклор ижрочилик санъати'

Хоразм фольклор ижрочилик санъати Текст научной статьи по специальности «Искусствоведение»

CC BY
344
87
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Журнал
Oriental Art and Culture
Область наук
Ключевые слова
Хоразм / фольклор / Авесто / халфа / гармон / лачак. / Khorezm / folklore / Avesto / khаlfa / gormon / lachak.

Аннотация научной статьи по искусствоведению, автор научной работы — Абдураҳмонов Расулбек Юлдашевич, Умида Курбанова

Хоразм фольклори жуда қадимий ва бой санъат тури бўлиб, унинг намуналари бугунги кунда ҳам сақланиб қолган. Бу фольклор мазмунан бойлиги, ноёблиги, тарбиявий аҳамияти кучлилиги билан бошқаларидан ажралиб туради. Ушбу мақолада Хоразм фольклорининг айнан ана шу жиҳатлари билан биргаликда унинг қадим замонлардан бери яшаб келаётгани ҳақида қимматли маълумотлар берилади.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

KHOREZM FOLKLORE PERFORMING ART

Khorezm folklore is a very ancient and rich art, its samples are still preserved. This folklore content is distinguished by its richness, uniqueness and educational value. This article contains valuable information about Khorezmian folklore, as well as that it has been living since ancient times.

Текст научной работы на тему «Хоразм фольклор ижрочилик санъати»

ХОРАЗМ ФОЛЬКЛОР ИЖРОЧИЛИК САНЪАТИ

Абдурахмонов Расулбек Юлдашевич

Умида Курбанова Узбекистан давлат санъат ва маданият институти

Аннотация: Хоразм фольклори жуда цадимий ва бой санъат тури булиб, унинг намуналари бугунги кунда уам сацланиб цолган. Бу фольклор мазмунан бойлиги, ноёблиги, тарбиявий ауамияти кучлилиги билан бошцаларидан ажралиб туради. Ушбу мацолада Хоразм фольклорининг айнан ана шу жщатлари билан биргаликда унинг цадим замонлардан бери яшаб келаётгани уацида цимматли маълумотлар берилади.

Калит сузлар: Хоразм, фольклор, Авесто, халфа, гармон, лачак.

ХОРЕЗМСКОЕ ФОЛЬКЛОРНОЕ ИСПОЛНИТЕЛЬСКОЕ ИСКУССТВО

Абдурахмонов Расулбек Юлдашевич

Умида Курбанова

Государственный институт искусств и культуры Узбекитана

Аннотация: Хорезмский фольклор - очень древнее и богатое искусство, его образцы до сих пор сохранились. Это фольклорное содержание отличается богатством, уникальностью и образовательным значением. В этой статье содержится ценная информация о хорезмском фольклоре, а также о том, что она живет с давних времен.

Ключевые слова: Xорезм, фольклор, Авесто, хальфа, гормон, лачак.

KHOREZM FOLKLORE PERFORMING ART

Abdurakhmonov Rasulbek Yuldashevich

Umida Kurbanova State Institute of Arts and Culture of Uzbekistan

Summary: Khorezm folklore is a very ancient and rich art, its samples are still preserved. This folklore content is distinguished by its richness, uniqueness and educational value. This article contains valuable information about Khorezmian folklore, as well as that it has been living since ancient times.

Key words: Khorezm, folklore, Avesto, ШаЩ, gormon, lachak.

ПШЛ^^И 31 http://oac.dsmi-qf.uz

Узбекистоннинг хар бир худуди узига хос фольклорга эга. Х,ар бир вилоятларнинг узига хослиги, вилоятларнинг узида туманлари фольклорининг бетакрорлиги узбек халкининг кадимдан дунёкараши бой ва санъатсевар эканидан дарак беради. Ажабланарлиси хеч бир худуднинг фольклори бир бирига ухшамайди, ухшаш жихатлари булган такдирда хам, албатта уша худуднинггина узига хос булган жихати албатта ажралиб туради.[1.Б.25] Аслида фольклорни урганиш, тарихни урганишдек, назаримизда. Чунки фольклор кушиклари уша халкнинг нафакат урф-одат ва маросимларидан, балки унинг утмиши ва тарихидан хам сузлаб туради. Агар Хоразм фольклорига тухталадиган булсак, унинг бошка вилоятлар фольклоридан тубдан узгача эканини куришимиз мумкин.

Сунгги йиллардаги илмий изланишлар ва археологик тадкикотлар Хоразм курраи-заминимизнинг энг кадимий, энг кухна улкаларидан бири булганлигини, бу улкада жуда кадимданок утроклашган кабилалар яшагани, уларнинг овчилик, чорвачилик, богдорчилик ва дехкончилик маданияти гоят кучли ривожланганлигини исбот этдилар. Бунда форс, лотин, арман, хитой, юнон, рим ва бошка кадимий халкларнинг илмий манбалари хам тула жавоб бермокда. Шунингдек, археологик тадкикотлар хам Кддимги Хоразмнинг санъати ва маданияти, халкнинг ахлок-одоби, маънавияти ва турмуш тарзи анча юксак даражада булганлигини курсатиб бермокда.

Умуман Хоразм - жуда кадимдан ривожланган халклар яшаган улка булиб, унинг халки эрамиздан аввалги минг йилликлардаёк уз маданияти, ишлаб чикариши, фани, санъати, мукаммал дини, маънавий дунёси, хатто давлатчилик сиёсатига барча халклардан илгарирок эга эканлигини тула исботлаб берган заминдир. [2.Б.13]

Бундай хулосага келиш учун бугунги кунда тула илмий манбалар, мантикий материаллар, ашёвий далиллар мавжуд. Бундан карийб 3000 йил аввал жахонга машхур буюк «Авесто»ни яратган халк, ер юзида гоят одил, яхшилик ва эзгуликлар фазилати йулини курсатиб берган пайгамбарни тарбия этган ва динни ифода этолган Хоразм жахон тарихида, жахон санъати ва маданияти тарихида узига алохида эътибор каратиши ва алохида урин эгаллаши мукаррар ва илм конунига мувофик келадиган хулосадир.

Хоразмда олиб борилган археология ва этнография экспедициялари натижасида бу худудда эрамиздан аввал VI-V асрдаёк анъаналар таркиб топганлигига оид маълумотлар мавжуд. Эрамиздан аввалги IV аср Жонбоскалъа I-IV аср Тупроккалъа кургонлари ичида оловхона борлиги ва у ерда тантаналар утказилганлиги аникланган. ^адимги Хоразмшохларнинг Афригийлар давригача булган кароргохи Тупроккалъада "Шохлар зали",

'Талаба зали" "Раксга тушувчи никоблар зали" борлиги аникланган. "Раксга тушувчи никоблар зали"да топилган суръатларда созандалар кулларидаги арфа, икки томони кум соатига ухшаш ногора, икки торли дутор акс эттирилган. Ушбу далилларда исломгача булган даврда маданият, санъат, куй, кушик, достон хам маълум даражада ривожланганлигидан дарак беради. [5]

Ислом дини кириб келгач Хоразмда мусулмончилик урф одатларига мослашган халфачилик, достончилик хамда шу тарзда бизгача етиб келган услублар жорий этила бошланди. Шариат асосларини таргибот килувчи хар хил киссалар, кушиклар, хикоялар, достонлар номалардан "Бобо Равшан", "Пайгамбарлар хикояти", "Султонбобо хикояти","Мерожнома", "Юсуф ва Зулайхо"," Жухуд углон" каби мусикий жихатдан бой достонлар яратилиб кенг таркалди.

Хоразм вохасида махаллий огзаки ижод намуналарини ижро этувчи аёллар халфалар дейилади Улар икки турга булинади: туй ва базмларда кушиклар ижро этувчи "сози халфа" ва бошка маросимларда китоб укувчи "китобий халфа" Уларнинг иккаласи хам факатгина аёллар учун хизмат килган. "Сози халфа"лар санъатида журнавозли ва якка ижрочилик мавжуд. Уларнинг ансамбли уч кишидан иборат булади. Халфа, доирачи ва раккоса. Шуни алохида таъкидлаш керакки уларнинг уччаласи хам кушик, лапар айта олади.[3.Б.31] Халфалар узлари ижод этган куй ва кушиклар билан чекланиб колмасдан, репертуаридан " Ошик Гариб ва Шохсанам", " Ошик Ойдин", "Ошик Албанд", " Аслхон", " Х,ирлико ва Хамро", " Тохир ва Зухра", " Гуругли", " Гулканд", " Саёд ва Хдмро", " Хирмон дали", " Гулрух пари", " Бозиргон" каби достонлар билан бир каторда Махтимкули, Огахий, Навоий, Фузулий каби шоирлар шеърлари ва бошка муаллифларнинг турли маросимларга мулжалланган асарлари хам урин олган

Хоразм халкининг урф одатлари ранг баранг булиб, улар жуда гузал ва чукур мазмунга эга. Хдтто хар бир туманнинг узига хос удумлари булади. Хдттоки бир кишлокнинг одатлари бошкасиникига ухшамайди. Урф одатлар инсонларнинг юриш туришида, куринишида акс этади. Хоразм вилоятининг Карвак кдшлоги хам урф одатларга бой булиб, шулардан бири Узбекистоннинг хеч ерида учрамайди. Бу "Лачак туйи" маросимидир. Лачак кадимда ёш аёлларга гузалликларини яшириш, хамда согликларини асраш учун уралган. Лачак ураладига момога келган мехмонлар биттадан румол олиб келадилар. Бу румолларнинг энг чиройлиси лачак килиб уралади. Лачак ураш одати хозирги кунда жуда кам учрайди.

Уни йуколиб бораётган урф одатлардан бири дейишимиз мумкин. Сабаби бу бош кийими узига хос огирликка эга булиб, уни ёшликдан ураган аёлларгина кийиб юра оладилар.[4]

Узбек фольклоршунослигида хам янги бир илмий йуналиш вужудга келди. Маълумки, Хоразм вохаси ахолисининг хатна туйи маросими ва у билан боглик фольклор намуналарини туплаб, тадкик этган Г.П.Снесарев [6], ТДиличев [7], НДуронбоева [8], Х,.Рузметов [9] каби олимлар суннат туйи маросимини чаманчилар бошлаб беришини алохида кайд киладилар. Анъанага кура, хатна туйи куни тантана бошланиши биланок жийда дарахтининг шохчасига турли хил ширинликлар, рангли когозлар, конфетлар, мева кокиларини осиб, безатилган махсус «гулчамбар» - «чаман» кутариб олган чаманчилар кириб келишган. Улар гармончи, доирачи ва раккосдан иборат булиб, туйхона олдида кушик айтиб, уйин-кулгу килинган.

Хулоса килиб айтганда, Миллий истиклолимиз шарофати туфайли узбек фольклоршунослигида хам янги бир илмий йуналиш вужудга келди. Бу йуналишнинг асосий максади хар бир худуд фольклорини алохида-алохида тадкик этиш, хар тамонлама чукур урганиш, унинг узига хос бадиий оламини кенг тахлил килишга имкон берди. Хоразм халк фольклори санъати дархакикат бой ва бетакрор саналади. Уни янада чукуррок урганиш ва катида яширинган бой маънавий меросни келажак авлодга ургатиш ва саклаб колиш бизнинг бугунги кундаги энг долзарб вазифаларимиздан бири саналади.

Фойдаланилган адабиётлар

1. Б.Саримсоков. "Узбек маросим фольклори" 1986

2. З.Мадрахимов "Хива дудори"2009

3. С. Рузимбаев "Ожиза" 2003

4. Хоразм вилояти, Карвак кишлоги ахолиси билан сухбатдан шахсий кулёзма.

5. Снесарев Г.П. Реликты домусульманских верований и обрядов узбеков Хорезма. М., «Наука», 1969, С.199-200.

6. ^иличев Т. Хоразм халк театри. Тошкент, Адабиёт ва санъат..., 1988, 150-160-бетлар.

7. Куронбоева Н. Хоразм туй кушиклари. Филол. фанлари номз. дисс. автореф. Тошкент, 1998, 11-15-бетлар.

8. Рузметов ХД. Хоразм болалар фольклори (локал хусусиятлари, таснифи ва бадиияти). Филол. фанлари номз. дисс. Тошкент, 2006, 59-бет.

References

1. Б.Саримсоков. "Узбек маросим фольклори" 1986

2. З.Мадрахимов "Хива дудори"2009

3. С. Рузимбаев "Ожиза" 2003

4. Хоразм вилояти, Карвак кишлоги ахолиси билан сухбатдан шахсий кулёзма.

5. Снесарев Г.П. Реликты домусульманских верований и обрядов узбеков Хорезма. М., «Наука», 1969, С.199-200.

6. Киличев Т. Хоразм халк театри. Тошкент, Адабиёт ва санъат..., 1988, 150-160-бетлар.

7. Куронбоева Н. Хоразм туй кушиклари. Филол. фанлари номз. дисс. автореф. Тошкент, 1998, 11-15-бетлар.

8. Рузметов ХД. Хоразм болалар фольклори (локал хусусиятлари, таснифи ва бадиияти). Филол. фанлари номз. дисс. Тошкент, 2006, 59-бет.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.