Научная статья на тему 'ҚЎРҒОН ДОСТОНЧИЛИК МАКТАБИ ШАЖАРАСИНИНГ ПОЭТИК ТАЛҚИНИ'

ҚЎРҒОН ДОСТОНЧИЛИК МАКТАБИ ШАЖАРАСИНИНГ ПОЭТИК ТАЛҚИНИ Текст научной статьи по специальности «Языкознание и литературоведение»

127
32
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
Достон / эпик репертуар / терма / достончилик мактаби / анъана / новаторлик / автобиографик / шажара / сулола / жанр / услуб / Epic / epic repertoire / national / school of epic / tradition / innovation / autobiography / family tree / dynasty / genre / style

Аннотация научной статьи по языкознанию и литературоведению, автор научной работы — Аббос Турсунқулов

Мақолада ўзбек халқ достончилигида катта ўринга эга бўлгани Қўрғон достончилик мактаби, унинг таниқли вакиллари, барқаролр анъаналари ва поэтик услублари ҳақида фикр юритилади. Эргаш Жуманбулбул ўғлининг автобиографик достони “Таржимаи ҳол” га таянган ҳолда достончиликка хос бўлган поэтик унсурлар, устоз–шогирд муносабати ҳақида қизиқарли илмий қарашлар илгари сурилади

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

POETIC INTERPRETATION OF KURGAN SCHOOL OF FRIENDSHIP

The article discusses the role of the Kurgan School of Epics, its well-known representatives, the traditions and poetic styles of the Barkarals, which played an important role in Uzbek folk epics. Based on the autobiographical epic of Ergash Jumanbulbul's son "Biography", interesting scientific views on the poetic elements of the epic, the teacher-student relationship are put forward

Текст научной работы на тему «ҚЎРҒОН ДОСТОНЧИЛИК МАКТАБИ ШАЖАРАСИНИНГ ПОЭТИК ТАЛҚИНИ»

КУРГОН ДОСТОНЧИЛИК МАКТАБИ ШАЖАРАСИНИНГ ПОЭТИК

ТАЛЦИНИ

Аббос Турсункулов

Жиззах давлат педагогика институти доценти

АННОТАЦИЯ

Маколада узбек халк достончилигида катта уринга эга булгани фургон достончилик мактаби, унинг таникли вакиллари, баркаролр анъаналари ва поэтик услублари хакида фикр юритилади. Эргаш Жуманбулбул углининг автобиографик достони "Таржимаи хол" га таянган холда достончиликка хос булган поэтик унсурлар, устоз-шогирд муносабати хакида кизикарли илмий карашлар илгари сурилади.

Калит сузлар: Достон, эпик репертуар, терма, достончилик мактаби, анъана, новаторлик, автобиографик, шажара, сулола, жанр, услуб.

POETIC INTERPRETATION OF KURGAN SCHOOL OF FRIENDSHIP

Abbos Tursunkulov

Associate Professor of Jizzakh State Pedagogical Institute

ABSTRACT

The article discusses the role of the Kurgan School of Epics, its well-known representatives, the traditions and poetic styles of the Barkarals, which played an important role in Uzbek folk epics. Based on the autobiographical epic of Ergash Jumanbulbul's son "Biography", interesting scientific views on the poetic elements of the epic, the teacher-student relationship are put forward.

Keywords: Epic, epic repertoire, national, school of epic, tradition, innovation, autobiography, family tree, dynasty, genre, style.

КИРИШ

Узбек халк достончилигида фургон достончилик мактабининг алохида урни бор. Жуда бой тарихга эга бу достончилик мактаби эпик анъаналарни баркарор саклаб ХХ аср урталаригача етиб келди. Бу мактабнинг сунгги авлодлари булган Эргаш Жуманбулбул угли, Мухаммадкул Жонмурод угли Пулкан, Рахматулла Юсуф угли, Эгамберди Алламурод угли каби таникли

бахши-шоирлардан ёзиб олинган достон ва термалар бу мактаб эпик репертуари, ижрочилик ва ижодкорликдаги баркарор анъаналарнинг юксак поэтик салохиятидан далолат беради. Эргаш шоирдан ёзиб олинган "Таржимаи хол" достонида Кургон достончилик мактаби ва унинг шажараси хакида хам поэтик фикр юритилади.

АДАБИЁТЛАР ТАХЛИЛИ ВА МЕТОДОЛОГИЯ

"Узбек тилининг изохли лугати" да шажара атамасига шундай изох берилади: Шажара- (а.- дарахт; дарахт шаклида тузилган схема) маълум бир уруг авлодларнинг келиб чикиши ва узаро кариндошлик даражасини изчиллик билан курсатувчи руйхат, тарих, силсила [1.533]. Узбек халки орасида етти ота-бобони билиш шарт даган тушунча биз назарда тутган шажаранинг айнан узи. Эргаш шоир "Таржимаи хол" достонининг мукаддимасидаёк беш ота-боболарининг номларини санаб утади ва уларнинг хар бирининг фургон достончилик мактаби эпик репертуарини ривожлантиришга кушган хиссаларини алохида-алохида тасвирлайди: "Бир минг туккиз юз йигирма еттинчи йилда, иккинчи ноябрда, чоршанба кунида Булунгур жарибининг Кувондик дахасининг Киркшоди кишлогида мен, ёзувчи, Зарафшон вилоятининг Нурота жарибининг Жуш дахасининг Кургон кишлогидан Мулла Эргаш, олтмиш бир яшар, Жуманбулбул угли, Жуманбулбул Мулла Холмурод угли, Мулла Холмурод мулла Тошнинг угли, Мулла Тош уста Лафаснинг угли, Уста Лафас Ёдгорнинг угли, узим узбек, туркман жамоасидан, уругим каракиса, асл каракиса козоёклига кушилади [2,21]. Шоир достонда ота-боболарининг "тамом умри элга шоирлик килган"лигини, "чечанликда сувга сувдайин оккан"лигини достончиликда хеч ким баробар булолмаслигини таъриф-тавсиф этади.

Кургон достончилик мактаби шажараси хакида фольклоршунос олим, Эргаш шоирнинг чевараси Шомирза Турдимов шундай ёзади: "XIX асрнинг иккинчи ярмида олти уйлик Кургонда йигирмадан ортик бахши - шоир яшаб ижод килар, Эргаш шоирнинг отаси Жуманбулбул, амакилари Жассок ва Ёрлакаб уларнинг пешкадам вакиллари эди. Халк орасида "Кургоннинг кудугидан сув ичган киши шоир булмай колмайди", деб айтилган суз бехикмат эмас. Эндиликда олимлар аниклаган Кургон достончилари Ёдгор бахшидан бошлаб элликдан ошади. Аслида Кургон достончилик мактабининг тарихи, анъаналари Эргаш шоир санаган беш авлод билан чекланмайди. Шоирнинг бешламчи отаси Ёдгорга устоз булган Жолмон бахши хам Кургон кишлогига

асос солган турт ака-ука бобокалонлар - Ур уста, Эр уста, Сори усталарнинг кенжаси - Куйчи Сорининг авлоди саналади [3,99].

МУХ,ОКАМА ВА НАТИЖАЛАР

Демак, Кургонда Эргаш шоирнинг бахтига маънавий ва маърифий магзи тук жуда катта ижодий мухит бор эди. Чиндан хам профессор Х,оди Зариф таъкидлаганидек: "Эргаш шоирнинг усиши учун унинг оила мухитида хам, у усиб вояга етган кишлокда хам жуда катта адабий замин булган [4,18]. Шоир ана шу катта адабий заминни достонга олиб кирар экан, иккинчи бир максадни хам назарда тутган. Ота - боболари ва икки укасини таърифлаш фонида достон куйлаш услуби, бахши махорати, достончилик анъаналари, достон куйлашдан максад ва унга куйилган бадиий - эстетик талаблар хакида хам фикр юритади.

Кургон кдшлогида аёллар хам сузга чечан булишган. Эргаш шоирдан ёзиб олинган "Ойсулув" достонининг насрий баёнини Жуманбулбул Тилла момодан эшитганлигини айтади. Тилла кампирнинг аёллар орасида "Ойсулув" достонини эртак вариантида айтиб юрганлиги хакидаги огзаки маълумотлар билан бир каторда нозиктаъб шоира булганлагини тасдикловчи адабий манбалар хам сакланиб колган. Турмуш уртогидан, болаларидан бевакт ажралгани етмаганидай куйдирги ярасидан азоб чеккан Тилла кампирнинг куйидаги мисралари хам огзаки анаъналарда бизгача етиб келган:

Куйдирди мени куйдирди, Кузимнинг ёшин куйдирди, Каддимни ёйдай ийдирди, Элу халкимни жийдирди, Кукдан кийим кийдирди [3,108].

Кургон достончилик мактабининг мухим халкаларидан бири булган Тилла кампир, Султон кампирлардан жуда оз маълумотлар колганлиги хакида Эргаш отанинг узи Ходи Зарифга афсусланиб шундай деган эди: "... Углим! Ёшликда билмабмиз, беш-олти огиз кушикни урганиб олиб, шунга кунглимиз усиб, хеч ерда болаларга гап бермай: "Мен Жуманбулбулнинг угли буламан, кушикни хам узим топиб бераман, гап десанг хирмони билан уйиб бераман, -деб кета берибмиз... Отамиз бечора хам шу гапни айтар эди: "Ёшлик килдик. Тилла кампирдан гап - кушик урганмадик ... Сунг билсак биз тош эканмиз, у -тулпор, биз жилга эканмиз, у-булок, биз дарёмиз деганда у-денгиз экан [2.302]. Султон кампирнинг козок окини билан айтишуви элда афсонага айланган.

Кургон бахшиларининг таърифини эшитган козок окини улар билан айтишиш учун Кургонга келади. Кудук бошида гурунглашиб турган аёлларни куриб, уларни гапга солиш учун октовни курсатиб сурайди:

Сендан савол сурайман турган зайип Уси турга товларинг нечи жасар?

Саволнинг тагида ётган китмирликни англаган Султон кампир шундай жавоб беради:

Худойимннинг ишин кур, Фалакнинг гардишин кур. Мен билмайман ёшини, Огзин очиб тишин кур [3,104].

Жавобни эшитган окин "Бу элнинг аёллари гапга шундай чечак булса Жуманбулбули билан айтишмасак хам булар экан, деб келган йулига кайтиб кетади.

"Таржимаи хол" достонида Эргаш шоирнинг укалари Абдухалил ва Абдужалилларнинг хам эл суйган бахши шоир булиб етишганлиги хакида мехр билан куйланади:

Иккови хам ха деб думбира чертган, Х,ар ким кеп эшитса, уни эритган, Бир йигитлар эди кобил, сухбатлик, Бир хил бахшилардан эмас жиритган... ... Чечакликда сузга сувдайин оккан, Айтган сузи хамма одамга ёккан, Утириши, айтган сузи адабли,

Сузга либос бериб, гавхарлар таккан...

Хдётдаги сирдоши, дардкаши, суянган суянчиги булган икки укасининг хам бирин-кетин вафот этиши шоир калбини ларзага солади. Канчалик огир булмасин сингиллари айтган марсияни достонга олиб киради ва уларнинг хам сузга чечанлигини эътироф этади. Кичик синглиси Зумрадой:

Сувдан чиккан суйругим Юртдан узгвн жуйругим Юзга кирар деювчи эдим Йигирма булди буйругинг Катта синглиси Махкамой:

Олгир кушнинг шункори, Югурукларнинг тулпори

Эр йигитнинг сардори

Тенгкурларин тождори Шункор акам ёр-ёр Рахбар акам ёр-ёр[2.52].,

деб акаларини йуклайди.

Афсуски Эргаш шоир бошига тушган кулфатлар шу билан тугамайди. Тез орада сузга чечан сингиллари хам онаси, болалари, хотини хам бирин-кетин вафот этади ва бу хол шоирнинг турмушини бутунлай издан чикариб юборади. Эргаш шоир шу даврдаги фожиали хаётини достонга олиб киради: "Менинг куйганим озмиди?! Куп утмади, икки синглим, энамиз огриб ётиб колди.Буларга хам табиб- таккон килдик, булмади, бирин-кетин оламдан утди. Вой!..[2,56-57], деб хикоя килар экан Х,оди Зарифнинг хотирлашича, асар вокеалари шу ерга келганида, шоир достонни давом эттира олмай, йиглаб урнидан туриб кетади. Давоми иккинчи кун ёзилади [2,71].

Олимнинг бу эътирофлари утган вокеаларни хаёлида кайта жонлантириб, тингловчиларга барча дахшатлари билан хикоя килаётган бахшининг утмишдаги кора кунларини эслаш таъсирида хикоячилик мувозанатини йукотиб куйганлигини тасдиклайди. Дахшатли вокеалар укувчининг куз унгида факат Эргашнинггина эмас, балки бутун мустамлака давр фожеаси сифатида намоён булади. Халкни чаласавод килган тиббиёт илмларидан бебахра колдирган, жахолат ва хурофот боткогига ташлаган мустамлака тузумида бундай фожиалар булиши тибиий эди. Достоннинг ижтимоий ахамиятлилиги шундаки, бош кахрамоннинг шахсий интим олами мавжуд ижтимоий вокелик, яъни Кургон достончилик мактабининг таназзули билан богликликда очилади.

"Таржимаи хол" достони деярли барча бахшилар репертуарида мавжуд булган, ярим афсонавий, ярим диний мавзудаги Гуругли тилидан айтиладиган анъанавий "Кунларим" термаси услубида бошланади:

Пайдо булдим икки гавхар докадан,

Тарбиятлар топиб ота-онадан, Аввалам таваллуд топдим энадан, Одамнинг жисмига кирган кунларим [2,25].

Анъанавий, Гуругли тилидан айтиладиган "Кунларим" термаси: Пайдо булдим икки гавхар донадан, Парвоз килиб учдим манзилхонадан, Гур ичинда пайдо булдим энадан, Гур ичинда пайдо булган кунларим[2,127].

Туртлиги билан бошланади. Х,ар иккала бандда оханг хам, вазн хам бир хил, Лекин уларнинг бири Эргаш шоирнинг утмишидан хикоя килувчи автобиографик достоннинг мукаддимасидан олинган булса, иккинчиси халкка маълум-у машхур Гуруглининг тилидан айтиладиган биографик термасининг бошланишидир.

ХУЛОСА

Кургон достончилик мактаби шажарасига назар ташласак жуда купчилик шоир-бахшилар исмига мулла унвони кушиб айтилади-ки, бу уларнинг мадраса курганлигидан саводхон ва билимдон булганлигидан далолат беради. Шу уринда фолклоршунос Ш.Турдимов кизикарли фикрларни айтади: "Эргаш шоир тугилган олти уйлик Кургон кишлогида икки касб вакиллари истикомат килишган. Бирлари бахши-шоир булишса, бошкалари темирчи усталар эди. Шоирнинг туртламчи отаси Уста Лафас эканлиги бежиз эмас. Колаверса, Кургоннинг усталари шоир, шоирлари уста эди... Кургон бахшиларининг достонларни "Сулув" услубда ижро этишларида уларнинг мумтоз адабиётдан бохабар булганликлари хам уз таъсирини утказган. Эргаш шоир ана шундай мухитда усди, улгайди, камол топди" [3,98]. Эргаш шоир термаларининг бирида :

Катта шоирларнинг йули достоним, Байтларини лек узимдан бойладим деб айтганлигининг узиёк шоирнинг юксак ижрочилик ва беназир ижодкорлик санътига чукур амал килганлигини курсатади. Аждодлар йулидан бориб, баркарор анъаналарга амал килиб, образлар рухий оламини, ички кечинмаларини нозик дид билан тиник туйгуларда ифодалаган бахши-шоир эл олкишига, хурматига сазовор булди. Кургон достончилигининг шухрати хам достон ва термаларни баркарор анъаналарда ва юксак бадиий ижодкорликда куйлаганлиги билан белгиланада.

REFERENCES

1. Узбек тилининг изохли лугати. Беш жилдлик. Туртинчи жилд.-Тошкент.: Миллий энциклопедия. 2008.

2. Булбул тароналари. Беш жилдлик. Бешинчи жилд.- Тошкент.: Фан. 1973.

3. Х,икмат хазиниси. - Тошкент.: "Узбекистон" НМИУ, 2016 й.

4. Эргаш шоир ва унинг достончиликдаги урни. - Тошкент.: Фан, 1971.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.