Научная статья на тему 'Қадимий ва бой тарихга эга қорақалпоқ фольклор - лирик ва эпик асарларининг ташкили'

Қадимий ва бой тарихга эга қорақалпоқ фольклор - лирик ва эпик асарларининг ташкили Текст научной статьи по специальности «Искусствоведение»

CC BY
685
235
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Журнал
Oriental Art and Culture
Область наук
Ключевые слова
Театр санъати / спектакль / миллий ранг / режиссёр / безатиш / мусиқа / тарихий элементлар / халқ қўшиғи / оғзаки халқ ижоди. / Theater art / performance / national color / director / decoration / music / historical elements / folk song / oral folk art.

Аннотация научной статьи по искусствоведению, автор научной работы — Ходжаметова Гулчира Илишевна

Қадимий ва бой тарихга эга қорақалпоқ фольклорининг асосини лирик ва эпик асарларнинг барча турлари ташкил этади. Лирик жанр асарларига халқ, маросим қўшиқлари (ёр-ёр, хаужар, жўқлов, рамазон, гулапсан, бадик ва б.), айтис (айтишув, қўшиқ-беллашувлар), матал ва мақоллар, масаллар, тез айтишлар; эпик жанр асарларига эртак, тўлгов, терма, достонлар киради.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

KARAKALPAK FOLKLORE WITH ANCIENT AND RICH HISTORY - ORGANIZATION OF LYRIC AND EPIC WORKS

All types of lyrical and epic works form the basis of Karakalpak folklore with its ancient and rich history. Lyrical genre works include folk, ceremonial songs (yor-yor, khaujar, joqlov, ramazan, gulapsan, badik, etc.), aytis (sayings, song-contests), proverbs and sayings, parables, quick sayings; works of epic genre include fairy tales, tales, folk tales, epics.

Текст научной работы на тему «Қадимий ва бой тарихга эга қорақалпоқ фольклор - лирик ва эпик асарларининг ташкили»

"Oriental Art and Culture" Scientific-Methodical Journal - (SI) II/2020 ISSN 2181-063X

КАДИМИЙ ВА БОЙ ТАРИХГА ЭГА КОРАКАЛПОК; ФОЛЬКЛОР -ЛИРИК ВА ЭПИК АСАРЛАРИНИНГ ТАШКИЛИ

Ходжаметова Гулчира Илишевна Узбекистан давлат санъат ва маданият институти Нукус филиали

Аннотация: Щадимый ва бой тарихга эга цорацалпоц фолъклорининг асосини лирик ва эпик асарларнинг барча турлари ташкил этади. Лирик жанр асарларига халц, маросим цушицлари (ёр-ёр, хаужар, жуцлов, рамазон, гулапсан, бадик ва б.), айтис (айтишув, цушиц-беллашувлар), матал ва мацоллар, масаллар, тез айтишлар; эпик жанр асарларига эртак, тулгов, терма, достонлар киради.

Калит сузлар: Театр санъати, спектакль, миллий ранг, режиссёр, безатиш, мусица, тарихий элементлар, халц цушиги, огзаки халц ижоди.

KARAKALPAK FOLKLORE WITH ANCIENT AND RICH HISTORY -ORGANIZATION OF LYRIC AND EPIC WORKS

Khodjametova Gulchira Ilishevna Nukus branch of the Uzbekistan state institute of arts and culture

Abstract: All types of lyrical and epic works form the basis of Karakalpak folklore with its ancient and rich history. Lyrical genre works include folk, ceremonial songs (yor-yor, khaujar, joqlov, ramazan, gulapsan, badik, etc.), aytis (sayings, song-contests), proverbs and sayings, parables, quick sayings; works of epic genre include fairy tales, tales, folk tales, epics.

Key words: Theater art, performance, national color, director, decoration, music, historical elements, folk song, oral folk art.

Корадалпод ярим утрод хаёт кечириб, сугорма дехдончиликни чорвачилик (айнидса, дорамол) ва балид овлаш билан душиб олиб борганлар. Корадалподларнинг аксарият дисми XVI—XVIII асрлар урталарида Сирдарёнинг урта ва дуйи одими буйлари (Туркистон, Жанкент, Чирикработ) хамда бир дисми Орол минтадасида (Кунгирот, Шохтемир шахри) яшашган. Бирод Ёйид ва Эмба дарёлари буйларида хам дорадалподлар истидомат дилганликлари хадида маълумотлар бор. XVI — XX аср бошларида дорадалподларда хужалик, ижтимоий ва оилавий хаётда уруг-дабила тизими ва патриархал-уругчилик муносабатлари долдидлари садланиб долган. [1.Б.45-46]

Коракалпок тили - туркий тилларнинг кипчок гурухига мансуб тил-лардан; козок ва нугай тиллари билан биргаликда кипчок тилларининг кипчок-нугай гурухчасини ташкил этади. Коракалпогистон Республикасининг давлат тили (узбек тили биланн бирга). Асосан, Коракалпогистонда, шунингдек, Хоразм, Навоий, Бухоро вилоятлари хамда Козогистон ва Туркманистоннинг унга кушни худудларида, Россия Федерацияси ва Афгонистонда таркалган. Коракалпок тилида сузлашувчиларнинг умумий сони 425 минг кишидан иборат (утган асрнинг 90-йиллари урталари). Коракалпок тили асосан, 2 та: шимолий-шаркий ва жанубий-гарбий лахжаларга булинади. Бу лахжалар фонетик жихатдан узаро фаркланади. Адабий коракалпок тили XX асрнинг 1-ярмида шаркий лахжа асосида шаклланган. Унгача коракалпоклар эски узбек адабий тилидан фойдаланишган.

Коракалпок тилининг узига хос белгилари: унлилар охангдошлиги — сингармонизм мавжуд. Масалан, Атларымыз (отларимиз), кунлер — (кунлар); умумтуркий ч ундоши ш билан; ш эса с ундоши билан алмашади. Масалан, каш (коч), тас (тош), бас (бош). Айрим сузларда г ундоши урнида в, г ундоши урнида й ишлатилади. Масалан, тав (тог), тий (тег) ва бошкалар.

Коракалпок тилида, бошка купчилик туркий тилларда булганидек, умумтуркий сузлардан ташкари, араб, эроний, рус тилларидан узлашган сузлар хам анчагина.

Коракалпок тили ёзуви ислох килинган араб графикаси асосида 1924 йилда шакллантирилган. 1929-40 йилларда лотин графикасига асосланган коракалпок ёзуви амалда булган булса, 1940 йилдан рус графикаси асосидаги ёзув жорий этилган. 1999 йилдан лотин графикаси асосидаги ёзувга утиш ишлари амалга оширилмокда.

Кадимий ва бой тарихга эга коракалпок фольклорининг асосини лирик ва эпик асарларнинг барча турлари ташкил этади. Лирик жанр асарларига халк, маросим кушиклари (ёр-ёр, хаужар, жуклов, рамазон, гулапсан, бадик ва б.), айтис (айтишув, кушик-беллашувлар), матал ва маколлар, масаллар, тез айтишлар; эпик жанр асарларига эртак, тулгов, терма, достонлар киради.

Достонлар коракалпок фольклорининг асосий жанри булиб, 4 тур (кахрамонлик, лирик, ижтимоий-маиший, тарихий достонлар)га булинади. Коракалпокларда кенг таркалган достон «Алпамис» достони. Шунинг-дек, «Едиге». «Кублон», «Кирккиз» достонлари машхур.

Коракалпок мумтоз адабиётининг йирик намояндаси шоир Жиенжировнинг (1730-84) фаолияти мухим ахамиятга эга. Узининг «Улуг тог», «Пусган ел» достонларида коракалпокларнинг Хоразмга кучиб келиш тарихини ёзган. Коракалпокларнинг Туркистондан кучиб келишига шоирнинг яна бир «Хуш булинг, дустлар» шеъри багишланган. Яна бир шоир Кунхужа

шеърларида узи яшаган даврдаги халд хаётини тасвирлаган. Ажиниязнинг ижоди XIX асрда ижод дилган дорадалпод шоирлари орасида етакчи уринни эгаллайди. Унинг асарлари алохида тупламлар сифатида дорадалпод, узбек, дозод ва рус тилларида чоп этилган. Бердад шоирнинг лирик, сатирик, дидактик шеърлари, тарихий достонлари диддатга сазовор. Шунингдек, Отеш Алшинбай угли (1828-1902), Кулмурот Курбош угли (1841-1926). Омар Сугиримбет угли ва бошда шоирларнинг шеър, достон ва бошда асарлари дорадалпод адабиёти тарихида муносиб урин эгаллайди. [2. Б.152]

XX аср бошларида дорадалпод адабиётида шеърият етакчилик дилди. Хрзирги замон дорадалпод адабиётининг асосчилари А.Мусаев, С.Мажитов, К.Авезов, К.Ёрманов, И.Фозилов, Н.Довдораев, А. Бегимов, Ж.Аймурзаев, Д.Назберганов, М.Дарибаев, А.Шомуратов, С.Курбонниёзов ва бошдаларнинг ижодида маданият ва маърифат, таълим, мехнат, табиат, халдлар дустлиги, аёллар тенглиги ва бошда умуминсоний масалалар асосий мавзулардан булди.

XX асрнинг 20-40-йилларидаги дорадалпод адабиётида Кози Маулик Бекмухаммад угли (1885-1950), А.Дабилов, С.Нуримбетовлар ижодида халд огзаки ижодининг бой анъанавий мероси кенг тасвирланган. 1940-45 йилларда дорадалпод адабиётида ташвидот-таргибот йуналишидаги публицистик асарлар билан фельетон, очерк, дисда хикоялар яратила бошлади. Бадиий асарларнинг асосий мавзуси фашизм устидан галаба дозониш, дахрамонлик гоялари булиб, бадиий асарларда хам уруш дахрамонларининг образлари яратилган.

Ёзувчи ва шоирлардан И.Юсупов, Т.Жумамуратов, Б.Каипназаров, Б.Исмоилов, X.Туримбетов, О^ужаниёзов, Т.Каипбергенов, К.Султонов, Г.Сейтназаров, Т.Сейтжонов, Ж. Дилмуротов, С.Пиржонов ва бошдаларнинг ижоди самарали булди. Адабий таржимашуносликка хам куп эътибор берилди. Корадалпод ёзувчиларининг куп асарлари, баъзи адибларнинг тупламлари узбек, рус, дозод тилларига таржима дилинди. Уз навбатида бошда халдлар адабиёт вакилларининг сайланма асарларидан дорадалпод тилига угирилган таржималари нашр дилина бошланди.

1960-80 йиллар дорадалпод драмагургиясида П.Тулегеновнннг «Оналар», «Куланка», «Инсон таддири», Ж.Аймурзаевнинг «Бердад», «Кадрдон доктор», С^ужандазовнинг «Суймаганга суйкалма», «Ахмод подшо», Т.Сейтжонов, И.Юсуповнинг пьесалари (А.Шамуратов билан биргаликдаги) мухим ахамият касб этади. Шу даврда лирик-эпик шеърият мазмуни ва мавзуси, унинг жанр жихатдан узига хослиги ривожланди ва бойиди.

1970-80 йиллар драматургиясида театр сахналарида дуйилган К.Рахмоновнинг (1942-2002) «У дунёга таклиф» трагикомедияси, «Инжиднинг мухаббати» комедияси, И.Юсуповнинг «Ажинияз» опера-либреттоси янги мухим ходиса сифатида тан олинди. Х.Сапаров, Ш.Дилмуротов ва

бошкаларнинг шеърий тупламлари коракалпок болалар адабиётига кушилган мухим хисса булди. 1970-80 йиллардаги коракалпок прозаси Г.Есемуратова, У.Пиржанов, А.Атажанов, Ж.Сейтов, С.Баходирова, Х.Хдмидов, К.Мамбетов, О.Бекбаулов, И.Курбонбоев, С.Солиев, М.Койипов каби ёзувчилар билан бойиди. Хрзирги замон коракалпок прозасининг ривожланишида Т.Каипбергеновнинг ижоди алохида урин тутади.

Хрзирги замон коракалпок шеъриятини гоявий-мавзули бадиий-эстетик жихатдан бойитишга И.Юсупов салмокли хисса кушди. 1980 йилларнинг 2-ярмида К.Мамбетовнинг «Хуждан», О.Абдурахмоновнинг «Бусага», А.Отепбергеновнинг «Дузах ичида», К.Рахмоновнинг «Окибат», Ш.Сейтовнинг «Халкобод» романлари яратилди. Шеъриятга уз овозига эга булган К.Каримов, К.Реймов, Н.Торешова, М.Жуманазарова, О.Сейтаев, О.Сатбаев, Ж.Хушниёзов, Х.Даулетназаров, Ж.Избосканов, Х.Айимбетов каби истеъдодли ижодкорлар келиб кушилди.

Театр сахналарида трагедия, комедия, трагикомедия жанрларидаги К.Рахмоновнинг «Лаккилар касалхонада», С.Жумагуловнинг «Экстрасенс», «Куёвингни бериб тур», К.Матмуротовнинг «Фарзанд», М.Низамовнииг «Ноёб нусха», Ж.Хужановнинг «Кушнимнинг кизи» асарлари куйилди. Коракалпогистон адабиётшунослик фанига 1930 йилларда Н.Довкораев (190553), К.Аймбетов (1908-73), И.Сагитов (1908-93)лар томонидан асос солинган. Уларнинг давомчилари: М.Нурмухаммедов (1930-86), Н.Жапаков (1914-75), С.Ахметов (1929-96), К.Максетов (1927-2003), Г.Есемуратов (1930), Ж.Наримбетов (1937-2004), К.Султанов (1932-2000), К.Мамбетов (1942-2001), Т.Мамбетниязов (1930), К.Байниязов (1934). С.Баходирова (1944), А.Пахретдинов (1938) ва б. [3.Б.90-91]

Коракалпоклар санъатининг сарчашмалари Шаркий Европа ва Осиё кадимий маданияти билан чамбарчас боглик. Коракалпок орнаментлари Киев якинидан топилган - кумушдан ясалган тамгали белбог кадамлари, фибуллар ва чакка халкаларида хам учрайди. Чирикработда топилган заргарлик буюмларидаги мотивларни коракалпок орнаментининг тимсоли деб хисоблаш мумкин. Коракалпокларда халкнинг узига хос этник хусусиятлари гилам ва кашта буюмларида яккол акс эттирилган. Уларга кушни булган халклар орасидан коракалпокларда купрок туркман орнаменти ва накшларига якинлик сезилади. Коракалпок кигиз ва наматларидаги безаклар жуда кизикарли булиб, уларга накш тушириш техникаси узига хос, козокларникидан фаркли уларок, аппликация йули билан туширилади. Уларда безаклар тулкин куринишида булади, бу жуда кадимий орнамент булиб, сув рамзини билдиради. Чунки коракалпоклар кадимдан дарё ва кул буйларида яшаб келганлар. Уларда кадимдан мовут ва фил суяги билан кадама накшли ёгоч уймакорлиги

ривожланган. Корадалпогистон худудида антик, урта аср ва янги даврларга оид меъморлик ёдгорликлари мавжуд.

Тасвирий санъат шакллари ривож топди (И.Савицкий, К.Соипов, Ж.Изентаев, Ж.Куттимуродов ва бошдалар). Нукусда Корадалпогистон давлат санъат музейи, Корадалпогистон Республикаси улкашунослик музейи фаолият курсатмокда. Корадалпод санъати анъанавий шаклга, чудур тарихий утмишга эга. Корадалпогистон санъатда узига хос миллийлик садланиб долган минтададир. Халд орасида утов, ховли анъанавий яшаш жойлари хисобланади. Бугунги кунда хам санъатдаги анъанавийлик хамда миллий узига хослик садланиб долган ва уз ривожланишига эга.

Корадалпод мусида маданияти узод тарихга эга булиб, хозирги кунда бой мусидий фольклор, огзаки анъанадаги профессионал мусида ва шунингдек, ривож топган композиторлик ижодиёти намуналарига эгадир.

Мусидий фольклор шакллар асосини душидлар ташкил этади. Халд маросимлари билан боглид бир данча жанрлар (мавсум маросим душидлардан «Айдар-айдар» — шамолни чадириш, диний маросим — «Ярамазан», оилавий маросим ва маиший душидлардан «Яр-яр», «Х,еужар», «Улен», «Синсиу», «Жодлау» ва б.) унинг энг дадимги датламини ташкил этади. Бадиий мазмунига кура халд душидлари ишдий-лирик, тарихий, маросим, аёллар (дизлар), болалар душидларидан иборат. Уларнинг аксарияти диатоник ладларга асосланиб, оханглари мелизматик безакларга бой куйчанлик хусусиятларга эга. Корадалподларда исломдан олдинги маданият хисобланувчи рухларни чадириш, улар ёрдамида беморларни даволаш учун порхай (парихон)лар томонидан ижро этилган айтимлар хам садланган («балик», «гулапсан»). Фольклор мусидасида аёллар (дизлар)нинг чангдубиз мусидаси, йигит-дизларнинг театрлашган уйин-душидлари, лапарлари («яглы бахар») мавжуд. [4. Б.55]

Корадалподларнинг огзаки анъанадаги профессионал мусидасининг марказий дисмини достон мусидаси эгаллайди. Корадалпод достон ижрочилари 3 турга булинади: жировлар, бахшилар ва диссахонлар. Уларнинг хар бири узига хос маълум ижтимоий-сиёсий шароитда юзага келган булиб, бир-биридан репертуаридаги достонлар мазмуни, ижро услуби, достон айтим куйлари хамда мусидий чолгу журнавозлиги жихатидан фард дилади. Жировлар фаолияти анъанавий ижоднинг энг дадимий датламига мансуб булиб, дахрамонлик достонларни («Коблан», «Шарьяр», «Едиге», «Алпамис», «Маспатша»), тарихий тулговларни ички овозда дубиз журлигида ижро этишади. Бахши (бадси)лар ишдий-лирик ва дахрамонлик достонларни («Юсуф-Зулайха», «Зауре-Тайир», «Юсуф-Ахмет», «Гуругли») хамда мумтоз шеърияти асарларини очид овозда, дутор ва гижжак журлигида (гохида буламон хам

кушилади) ижро этишади. Куйлар мураккаблиги, ифода воситалар бойлиги билан жировдан фарк килади. Киссахонлар купинча саводхон шахслар булиб, халк йигинларида достон кулёзмаларини укиб ёки ёддан айтиб беришади. Улар шеърларни факат узига хос, нутк интонациясига якин айтим куй (нама)ларга солиб, мусикий чолгу журлигисиз очик овозда ижро этишади.

Миллий мусика чолгулари каторига достончиларнинг чолгулари булмиш кубиз, дутор, гижжак (гиржек) ва буламондан ташкари чангкубиз, камиш сурнай ва болалар хуштаги («искирау-ик») киради. Утмишла коракалпокларда чиндовул, сурнай, карнай, ногора, дап (доира) каби чолгуларнинг мавжудлиги хакида кахрамонлик достонларида маълумотлар сакланган. Булардан кубиз ва дутор кенг таркалган, уларда мохир созандалар томонидан коракалпок мумтоз чолгу куйлари чалинади. Айникса, дутор куйлари орасида «Мухаллес», «Налиш» каби туркумий куйлар шаклан мураккаб ва ифода воситаларининг бойлиги билан ажралиб туради. Коракалпок анъанавий мусика ривожланишига XX асрда Нурабулло жиров, Ерпулат жиров, Хукиз жиров, Жумабой жиров, Киёс бахши Хдйратдинов, Жапак бахши Шомуротов, Есжан бахши Коспулатов, Кенжабой бахши Тилевмуротов, Коракалпогистон халк артисти Т.Курбонов ва бошкалар салмокли хисса кушдилар. [5]

Шу вактларида миллий композиторлик ижодиёти шакллана бошлади. Мусикади драмалар, кичик симфоник асарлар, хорлар, камер асарлар ва хоказолар ёзилди. Бу сохага Жапак бахши Шомуротов ва О.Х,алимовлар салмокли хисса кушдилар. 1970-90-йилларга келиб опера, оратория, симфония, концерт, соната каби йирик жанрлардаги асарларнинг илк тажрибалари пайдо булди: Н. Мухаммеддиновнинг «Ажинияз» операси (1974), «Биринчи коракалпок симфонияси» (1971), биринчи миллий балети «Ойжамол» (1996), Г.Демесиновнинг 2 симфонияси, фортепиано ва оркестр учун концертлари ва бошкалар. О.Шомуротова, Г.Шеразиева, Р.Свитое, С.Мамбетова, О.Отамуротова, И.Рафикова, Д.Каипов ва бошкалар замонавий мусика маданиятига салмокли хисса кушдилар. Республиканинг маданий хаётида сим-фоник оркестр, катта хор жамоаси ва балет труппаси фаол иштирок этмокда. Шунингдек, Бердак номидаги филармония (1946 й.), Коракалпок давлат телерадиокумитаси кошидаги халк чолгулари оркестри, «Айкулаш» ашула ва ракс ансамбли, «Мухаллес» дуторчилар ансамбли ва бошка мусикий жамоалар фаолият юритмокда. Коракалпогистон оммавий (эстрада) мусикаси сохасида «Уйнасин» вокал чолгу ансамбли, «Гулзор», «Саубет», «Мийрас», «Жигитлар» гурухлари, З.Хужаназарова (1961-92), Р.Кутекеева, М.Сапаева, Д. Мамбетмуратов, Г.Мунтеева, М.Отамуродов, Г.Оллабергенова каби эстрада хонандалари машхур.

^paMa Ba TearpHuHr acocuHu KopaKannoK xa^KuHuHr yp^-ogaraapu Ba yfiuHnapu, xanK gocroHnapu, xa^K ycTanapuHuHr H^ogneTH, npo^eccuoHan cy3 ycTanapHHHHr caHtaru (OMupSeK naKKu, KaMnaKan-KaMnup, ^aBnar ^aKKH, thhhmkh3) My^accaMnarnraH. XIX acpga MacxapaSo3napHuHr caHtaru KeHr TapKanraH. XX acp Somnapura KenuS TeaTp npo^eccuoHan caHtaT gapa^acuga maKrnaHgu. 1930 fiun TypTKynga MycuKanu gpaMa Tearpu TamKun этнпgн, KefiuHHanuK yHra K.C.CTaHucnaBcKHH, 1990 fiunga EepgaK homh Sepungu. [6.B.112]

YHgaH TamKapu, PecnySnuKaga KppaKannoK Tearpu, 1978 fiunga Ty3unraH C.Xy®;aHHe30B HOMugaru ^aBnar em TOMomaSuHnap Tearpu Ba 1990 fiunga Ty3unraH ^aBnar KyrupnoK Tearpu ^aonuaT KypcarnoKga.

Tearpnap y3ura xoc Tapuxufi fiynHu SocuS yTgu Ba ^aonuaTga gaBOM этмoкga. By um ^apaeHuga MTyKgapra эpнmнпgн, KaMnunuKnap xaM y3ura apama. 3Hr MyxuMu, BexSygufi sosomu3 afiTraHugeK, "TeaTp - uSparxoHagup", 6y MaKcaggaH y3OKgamMacnuK TearpHuHr эpтaнrн KyHuHu Ba Kena^aruHu Senrunafigu.

Oonga^aHraH agaßneT^ap

1. ÄnueBa H. CaHtaT - MeHuHr xaeTuM - T.: F.FynoM HOMugaru AgaSueT Ba caHtaT HampueTu, 1975.

2. BaaHgueB T. "KppaKannoK Tearpu Tapuxu" T.: Y3^CMH 2011 fi. 152-SeT

3. BexSygufi M. TaHnaHraH acapnap. - T.: MatHaBuaT, 2006

4. CTaHucnaBcKufi K.C. AKTepHuHr y3 ycTuga nmnamu. - T.: Baguufi agaSueT HampueTu, 1965.

5. Y3SeKucTOH PecnySnuKacu Koнcтнтyцнacн. XVII SoS, 70-Mogga.

6. Y3SeKucTOH Mu^nufi 3HceKnoneguacu. T.: ^aBnar unMufi HampueTu, 11-

TOM.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.