Научная статья на тему 'АСКИЯ ЖАНРИНИНГ ЎЗБЕК ФОЛЬКЛОРШУНОСЛИГИДА ЎРГАНИЛИШИ'

АСКИЯ ЖАНРИНИНГ ЎЗБЕК ФОЛЬКЛОРШУНОСЛИГИДА ЎРГАНИЛИШИ Текст научной статьи по специальности «Науки о Земле и смежные экологические науки»

190
15
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
аския / халқ оғзаки ижоди / аскиянинг ўрганилиши / санъат / аския пайровлари / этнографик йўналишда аскиянинг аҳамияти / аския ижрочилари. / askia / folklore / study of askia / art / followers of askia / the meaning of askia in the ethnographic direction / performers of askia.

Аннотация научной статьи по наукам о Земле и смежным экологическим наукам, автор научной работы — Ғайрат Ойбекович Холбўтаев

Аския – бу ўзбек халқининг тафаккури, дунѐқараши, одамлар ўртасидаги ижтимоий муносабатларни акс эттирувчи маънавий хазина. Аския – бу ижтимоий анъаналар билан узвий боғлиқ бўлган ўзбек юмори; ҳаѐтий кузатувлар намоѐн бўладиган жанр. Бу одамлар ҳақидаги лингвистик ва маданий маълумотларнинг намойиши сифатида муҳим аҳамиятга эга. Мақолада узоқ вақт давомида ўзбек халқ оғзаки ижодининг ажралмас қисми бўлиб келаѐтган аскиянинг ўзбек фольклоршунослигида ўрганилиши ҳақида сўз боради.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Askia is a spiritual treasure reflecting the thinking, worldview, social relations of the Uzbek people. Askiya Uzbek humor inextricably linked with social traditions; a genre in which life observations are manifested. It is important as a presentat ion of linguistic and cultural information about people. The article examines the study of askia in Uzbek folklore, which has long been an integral part of Uzbek folklore.

Текст научной работы на тему «АСКИЯ ЖАНРИНИНГ ЎЗБЕК ФОЛЬКЛОРШУНОСЛИГИДА ЎРГАНИЛИШИ»

Academic Research in Educational Sciences VOLUME 2 | ISSUE 10 | 2021

ISSN: 2181-1385

Scientific Journal Impact Factor (SJIF) 2021: 5.723 Directory Indexing of International Research Journals-CiteFactor 2020-21: 0.89

DOI: 10.24412/2181-1385-2021-10-559-563

АСКИЯ ЖАНРИНИНГ УЗБЕК ФОЛЬКЛОРШУНОСЛИГИДА

УРГАНИЛИШИ

Гайрат Ойбекович Холбутаев

Андижон давлат университета доктаранти

АННОТАЦИЯ

Аския - бу узбек халкининг тафаккури, дунёкараши, одамлар уртасидаги ижтимоий муносабатларни акс эттирувчи маънавий хазина. Аския - бу ижтимоий анъаналар билан узвий боFлик булган узбек юмори; хаётий кузатувлар намоён буладиган жанр. Бу одамлар хакидаги лингвистик ва маданий маълумотларнинг намойиши сифатида мухим ахамиятга эга. Маколада узок вакт давомида узбек халк OFзаки ижодининг ажралмас кисми булиб келаётган аскиянинг узбек фольклоршунослигида урганилиши хакида суз боради.

Калит сузлар: аския, халк OFзаки ижоди, аскиянинг урганилиши, санъат, аския пайровлари, этнографик йуналишда аскиянинг ахамияти, аския ижрочилари.

ABSTRACT

Askia is a spiritual treasure reflecting the thinking, worldview, social relations of the Uzbek people. Askiya - Uzbek humor inextricably linked with social traditions; a genre in which life observations are manifested. It is important as a presentation of linguistic and cultural information about people. The article examines the study of askia in Uzbek folklore, which has long been an integral part of Uzbek folklore.

Keywords: askia, folklore, study of askia, art, followers of askia, the meaning of askia in the ethnographic direction, performers of askia.

КИРИШ

Жамият тарихининг турли боскичларида одамларнинг рухий холатини яхшилаш, уларнинг турмуш тарзини ифодалаш, хаёт машаккатлари ва уларнинг ечимларини топиш, халкнинг орзу умидлари, кувончу ташвишлари, армонлари OFзаки ижод намуналарида уз бадиий ифодасини топган. Халк уз эпосида орзуидаги кахрамон, жасур уFил-кизлари образини яратган булса, эртаклар ва бошка OFзаки насрий, лирик, асарларида хам уз идеалидаги кахрамонларни жонлантиради. ОFзаки драмалар, хусусан, кулгу ва юморга йуFрилган OFзаки

Academic Research in Educational Sciences VOLUME 2 | ISSUE 10 | 2021

ISSN: 2181-1385

Scientific Journal Impact Factor (SJIF) 2021: 5.723 Directory Indexing of International Research Journals-CiteFactor 2020-21: 0.89

DOI: 10.24412/2181-1385-2021-10-559-563

асарларда хам халкнинг бу анъанаси давом этиб, донишманд, зукко, хозиржавоб, MyFOM6^ кишилар образларини яратишга интилган. Халкнинг эстетик эхтиёжини кондиришга булган интилишлари хаётимиздаги турли муаммо ва камчиликларни кулги фонида танкид килиш, танкид билан бир каторда одамларнинг рухини тинчлантириш, кайфиятини кутаришни максад килиб куйган. Айни шу эзгу максад OFзаки адабиётнинг гуркираб ривожланиши, поэтик тараккиётига сезиларли таъсир курсатган. Натижада турли зукко кишилар тимсолини бадиий ифодалаган латифалар, шингил хазиллар ва аския майдонга келган. Аскиянинг пайдо булиши латифага нисбатан бироз кейинрок юз берган. Сабаби, кадимги аждодларимиз дастлаб якка ижрога асосланган оFзаки асарлар ижросини амалга оширганлар. Кейинчалик ижрочиларнинг бир неча киши булиши ва мусабака шаклида амалга оширилиши билан боFлик ижро услуби шаклланган.

АДАБИЁТЛАР ТА^ЛИЛИ ВА МЕТОДОЛОГИЯ

Этнографик йуналишда аския узбек халк театрининг ажралмас бир кисми сифатида А.Л.Троицкая томонидан тадкик этилганди [1, Б. 144-151]. Олима узининг узбеклар хакидаги кузатишлари ва дала ёзувлари асосида аскиянинг халк орасида кадимдан кизикчилар томондан ижро этилиши, унинг баъзи турлари борасида уз мулохазаларини баён килади. Тутол аския шаклини йуколиб кетган куриниши сифатида гапириб утади. Аммо, Р.Мухаммадиев эса, А.Л.Тоицкаянинг бу фикрларига эътироз билдириб, тутол унитилмаган, аксинча аскиянинг мураккаб шакли эканлигини кайд этади [2, Б. 7].

1961 йилда узбек фольклоршунослигида Р.Мухаммадевнинг номзодик диссертацияси узбек фольклорида аския жанрининг спецификасини тадкик этишга баFишланган биринчи тадкикот ишларидан бири эди. Атокли аллома Х,оди Зариф илмий рахбарлигида бажарилган бу тадкикотда аскиянинг турлари ва уларнинг узига хосликларини илмий асосда тадкик этишга каратилганлиги билан характерлидир.

Олим аскияга баFишланган тадкикотида халк миллий урф-одатлари,

анъаналари ва кадриятларнинг халк тарихида тутган урни борасида уринли

мулохазаларни билдиради. Диссертациянинг биринчи бобида тадкикотчи аския

сузининг этимологияси борасида текширишлар олиб боради. У дастлаб мазкур

сузнинг лУFавий маъноси борасидаги мулохазаларини урганар экан, хатто халк

аскиячилари хам аския сузи кандай маъно англатиши борасида тушунчага эга

эмаслигини кайд этиб утади ва кадимий кулёзмалар, луFатлар Google Scholar Scientific Library of Uzbekistan

Academic Research, Uzbekistan 560 www.ares.uz

Academic Research in Educational Sciences VOLUME 2 | ISSUE 10 | 2021

ISSN: 2181-1385

Scientific Journal Impact Factor (SJIF) 2021: 5.723 Directory Indexing of International Research Journals-CiteFactor 2020-21: 0.89

DOI: 10.24412/2181-1385-2021-10-559-563

(МухаммадFиëсиддин ибн Жалолиддин томонидан тузилган 'Тиёсул луFат") асосида аскиянинг "закий" сузидан олинганлиги ва закиё-аския сузлари уткир зехнлилик, тез тушина олишлик, зийраклик, нозик фахмлилик каби маъноларни англатиши, унинг талаффуз ва ёзувда кай тарифа аския шаклини олганлиги борасидаги дастлабки филологик хулосаларни олFа суради.

Р.Мухаммадиев диссертация ишида аскиянинг "Сузсиз аския", "Бир кишилик аския" каби турлари хакида хам маълумот беради. Тадкикотчининг ёзишича, сузсиз аскияда аскиячининг лакаби ва унинг характеридаги аломатлари харакатлар билан ифодаланиб, атрофдагиларнинг кулгисини KузFайди. Масалан, Fилай лакабли аскиячи сурида чой ичиб утирганида, хазилкаш дусти бурун лакабли кишининг келаётганини куриб, сурининг бучагига бориб утириб олади. Дустининг хазилини тушунган бурун лакабли киши сурининг бурчагига якинлашиб чурттага кокилиб кетгандай дабдирайди ва йотилганларнинг кулгисини кузFайди [2, Б. 43]. Куринадики, аскиянинг табиатида унинг нафакат вербал жихатдан, балки, харакат уЙFунлигида хам кулгу кузFаш хусусияти мавжуд. Бу эса, OFзаки драмаларнинг майдонга келшида мухим омил булиб хизмат килган. Аскиячиларнинг омма олдида суз ва харакат уЙFунлигидаги кизикчилиги даврлар утиши билан тараккий топиб, OFзаки халк театрининг майдонга келишига замин хозирлаган. Саъатшунос М.Рахмоновнинг ёзишича, Туркистонда кизикчилик жуда кадим замонлардан шаклланган булиб, хатто ислом динининг кириб келиши ва диний мафкура хукмрон булган пайтларда хам халк кизикчилари томонидан турли томошалар, суз уйинлари давом этган. К,изикчи ва масхарабозларнинг кейинчалик театр труппалари тузганлиги маълум [3, Б. 63-68]. Аскиянинг мимикага асосланган "сузсиз аския" шакли, шунингдек, "Бир кишилик аския" куринишларининг халк театрининг шаклланишига таъсири купрок булганлигини англашимиз унчалик кийин эмас.

Р.Мухаммадиев аскиянинг шеърий усули борасида хам батафсил тухталиб утади. Аскиянинг бу тури одатда хамма таниш булган шеър ёки кушикнинг мисрасини олиб аскиячилар томонидан вазн ва кофия конуниятларини саклаган холда давом эттириш, унга ижодий мантикий кулгили бардавомлик баFишлашдан иборатдир. Аскиянинг шеърий усули хозирда ФарFOна водийси аскиячилари репертуарида хам учраб туради. Шунингдек, таникли кизикчи Зокир Очилдиев репертуарида кузатилади.

Academic Research in Educational Sciences VOLUME 2 | ISSUE 10 | 2021

ISSN: 2181-1385

Scientific Journal Impact Factor (SJIF) 2021: 5.723 Directory Indexing of International Research Journals-CiteFactor 2020-21: 0.89

DOI: 10.24412/2181-1385-2021-10-559-563

Бундан ташкари, Р.Мухаммадиев уз диссертацион ишида аскиянинг лисоний хусусиятлари ва тилимиз луFат таркибининг бойишидаги урни борасида хам мухим хулосаларни кулга киритади.

2018 йилда ФарFOна давлат университетида Х.Х.Дусматов "Аския матнининг лингвостилистикаси" мавзусида филология буйича фалсафа доктори илмий даражасини олиш учун диссертация химоя килди. Тадкикотчи гарчи лингвистик ракурсда кузатишлар олиб борган булса-да, ишнинг биринчи боби туртинчи фаслида "Аскиянинг шаклий-ифодавий турлари" деб номланиб, аскиянинг турлари борасида зарур маълумотларни келтиради. Тадкикотнинг мазкур фаслида Х.Х.Дусматов аския шакллари борасида маълумотларни келтириб, улардан намуналар баён килади. Шунингдек, аёллар аскияси борасида маълумот беради [4, Б. 35-41].

МУХОКАМА ВА НАТИЖАЛАР

Олим аскиянинг анъанавий бошланмага эга булган аскиялар каби тамойиллар асосида таснифлайди. Аслида анъанавий бошланма ва диологик нуткдан иборатлик аския табиатига хос булган етакчи белгилардан саналади. "Анъанавий бошланмали аскиялар. Анъанавий бошланмали аскияларга «Гулмисиз, райхонмисиз, жамбилмисиз?», «Буласизми?», «Умрингизда сартарошхонага кирганмисиз?», «Ухшатдим», «Афсона» (оFзаки нуткда «афсана»), «Билганлар... Билмаганлар...» кабилар мансуб булиб, уларда нутк анъанавий бошланмалар билан бошланади. Матннинг таркибий кисми сифатида микроматнлар бошланмаси одатий такрорланади" [4, Б. 35]. Тадкикотчи кайд этиб утган: «Гулмисиз, райхонмисиз, жамбилмисиз?», «Буласизми?», «Ухшатдим», «Афсона» ^заки нуткда «афсана»), «Билганлар... Билмаганлар... » каби куринишдаги аскиялар анънавий бошланмага хос булса, «Умрингизда сартарошхонага кирганмисиз?» деб бошланадиган аскиялар мавзули пайров сифатида бахоланмоFи лозим эди. Негаки, бу сартарошхона мавзусида аския килинганда айтилган, холос. Биз куп йиллик кузатишларимизда "Умрингизда сартарошхонага кирганмисиз" деб бошланувчи ва шундай бошланма анъанага айланган холатларни гувохи булмадик. Биз бу холатни тадкикотчининг фольклор табиатидан у кадар чукур билимга эга эмаслиги ва ишнинг асосий максади лингвистик муаммоларни хал килишга каратилганлиги билан боFлик деб тушундик.

Academic Research in Educational Sciences VOLUME 2 | ISSUE 10 | 2021

ISSN: 2181-1385

Scientific Journal Impact Factor (SJIF) 2021: 5.723 Directory Indexing of International Research Journals-CiteFactor 2020-21: 0.89

DOI: 10.24412/2181-1385-2021-10-559-563

Шунингдек, Х.Х.Дусматов диссертациясида Р.Мухаммадиевнинг эълон килган аския матнларидан аёллар аскияси борасида хам маълумот келтирилади. "Аския ментал хусусиятга эга. Унинг асосан эркаклар томонидан ижро этилиши бу жанрнинг гендер хусусиятини белгилайди. (ЮНЕСКО маълумотномасида хам аския эркакларга хос жанр сифатида келтирилган) Аскиянинг узбек аёллари уртасида хам кузатилиши, аския табиатида фахш ифодаловчи унсурлар борлиги билан белгиланади" [4, Б. 42]. Тадкикотчи шу мулохазаларидан кейин Лутфияхоним Саримсокова ва бошка санъаткор аёллар томонидан ижро килинган аскияларни келтиради. Биз юкорида Х.Х.Дусматовнинг фольклор табиатидан унчалик хабари йуклиги борасида гапирган эдик. Унинг айни фикрларидаги "фахш фикрлар мавжудлиги унинг аёллар уртасида кузатилиши"га сабаб килиб курсатилган. Бу ута купол ва нотуFри караш. Бизнингча, аския таг маънога эга сузлардан фойдаланишга асосланган суз санъатининг энг кадимий шаклларидан биридир.

ХУЛОСА

Юкорида кайд этганимиздек, Ирма Эструпнинг назарий карашларига таянган холда аския матнларида фахш эмас, балки таг маъно мавжудлиги, бу эса, кадимий OFзаки бадиий анъана давоми эканлиги ва нихоят узбек аёллари хам суз санъатининг нозик жихатларини мукаммал узлаштирган, бадиий хофизаси кенг ижодкор сифатида бахоланишини алохида таъкидламокчимиз. Зеро, аския жанрининг энг фидойи тадкикотчиси ва тупловчиси Р.Мухаммадиев хам унинг фахш билан йуFрилган матн сифатида бахоламаган эди. Бундан ташкари, аскияда фахш ва Fайри ахлокий иборалар етакчилик килса, ЮНЕСКО халкаро ташкилоти умумбашарий номоддий маданий ёдгорликлар сирасига киритмаган буларди.

REFERENCES

1. Троицкая А.Л. Народный театр в Узбекистане // Восточный сборник. Л., 1990. Вып. 4.

2. Мухаммадиев Р. (Узбек халк ижодиётининг жанри).Филол.фан.номз. дисс. -Тошкент, 1961.

3. Рахмонов М. Узбек театри тарихи. -Тошкент, Фан, 1968.

4. Дусматов Х.Х. Аския матнининг лингвостилистикаси. Филол буйича.фалсафа доктори (РКО).дисс.- ФарFOна, 2018.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.