Научная статья на тему 'БAДИИЙ МАТНГА ЛИГВОПЕДАГОГИК КУЛЬТУРОЛОГИЯ АСОСИДА ЁНДАШУВ'

БAДИИЙ МАТНГА ЛИГВОПЕДАГОГИК КУЛЬТУРОЛОГИЯ АСОСИДА ЁНДАШУВ Текст научной статьи по специальности «Науки о Земле и смежные экологические науки»

126
31
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
лингвопедагогика / лингвопедагогик культурология / лингвокультурогик педагогика / лингвокультурология / нутқ маданияти / тил маданияти / мулоқот маданияти.

Аннотация научной статьи по наукам о Земле и смежным экологическим наукам, автор научной работы — Обидхон Мамутович Ҳусанхўжаев

Ушбу мақолада бадиий матнга лингвопедагогик, культурологик жиҳатдан ѐндашувга алоҳида эътибор қаратилган. Бадиий мантда миллий маънавият, маданият, таълим ва тарбия, миллий руҳнинг ифодаланиши персонажлар нутқини таҳлил қилиш орқали ѐритилган. Бадиий матнда ўзбек миллатининг лингвопедагогик ва психолингвистик қарашлари таҳлил этилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «БAДИИЙ МАТНГА ЛИГВОПЕДАГОГИК КУЛЬТУРОЛОГИЯ АСОСИДА ЁНДАШУВ»

Academic Research in Educational Sciences VOLUME 2 | ISSUE 10 | 2021

ISSN: 2181-1385

Scientific Journal Impact Factor (SJIF) 2021: 5.723 Directory Indexing of International Research Journals-CiteFactor 2020-21: 0.89

DOI: 10.24412/2181-1385-2021-10-615-627

БЛДИИЙ МАТНГА ЛИГВОПЕДАГОГИК КУЛЬТУРОЛОГИЯ АСОСИДА

ЁНДАШУВ

Обидхон Мамутович Хусанхужаев

Наманган давлат университети укитувчиси

АННОТАЦИЯ

Ушбу маколада бадиий матнга лингвопедагогик, культурологик жихатдан ёндашувга алохида эътибор каратилган. Бадиий мантда миллий маънавият, маданият, таълим ва тарбия, миллий рухнинг ифодаланиши персонажлар нуткини тахлил килиш оркали ёритилган. Бадиий матнда узбек миллатининг лингвопедагогик ва психолингвистик карашлари тахлил этилган.

Калит сузлар: лингвопедагогика, лингвопедагогик культурология, лингвокультурогик педагогика, лингвокультурология, нутк маданияти, тил маданияти, мулокот маданияти.

КИРИШ

Х,ар кандай халкнинг луFат бойлиги таркибида турли касбга оид терминлар системаси мавжуд булиб, улар узига хос узок тарихий маъно тараккиётига эга булади. Узбек терминлогик системасида хам бир неча асрлардан буён тилимиз луFат бойлигида узига хос уринга эга булган педагогик терминлар хозирга кадар хам тилшунослик, шунингдек, педагогика, психология фанлари доирасида хам урганилаётгани доимо масаланинг долзарб булган тадкикотлар сирасига киришидан дололат беради.

АДАБИЁТЛАР ТАХЛИЛИ ВА МЕТОДОЛОГИЯ

Узбек миллий педагогик терминологик системасининг юзага келиши ва амалий жихатдан кулланилиб келиши утмишимизнинг узок асрларига бориб такалади. Узбек миллий пегагогик терминологияси хам туркий педагогик терминологик системанинг узвий кисми булиб, таълим ва тарбиядаги узаро муштараклиги билан изохланади. Бу уринда тилшунослар Н.П Кузькун хамда Г.О.Винокурнинг термин хакидаги карашларига эътибор каратиб утиш максадга мувофик булади. Улар суз ва термин хакида тухталар экан шундай фикр билдирадилар: "Термин билан суз уртасида утиб булмас чегара йук, улар

Google Scholar

Academic Research, Uzbekistan

Academic Research in Educational Sciences VOLUME 2 | ISSUE 10 | 2021

ISSN: 2181-1385

Scientific Journal Impact Factor (SJIF) 2021: 5.723 Directory Indexing of International Research Journals-CiteFactor 2020-21: 0.89

DOI: 10.24412/2181-1385-2021-10-615-627

"шаклан хам, мазмунан хам" жиддий тафовутга эга эмас.1 Термин хам мохият эътибори билан суздир, факат сузнинг алохида туридир."

Англашиладики, туркий тиллар учун умумий истеъмолда булган педагогик терминлар улуF боболаларимизнинг асарларида, шунингдек, ислом дини ва тарихига баFишланган асарларда уз ифодасини топган. Шу билан бирга, араб ва форс тилларидан кириб келган илм ва маърифат, таълим ва тарбия, маънавиятга оид терминлар хам миллий пегагогикамиз луFат бойлигидан мустахкам урин эгаллаган.

Бундай суз-терминларни пайдо булиши, бойиб бориши, муомалада булиши хамда маълум микдорда хозирги кунгача етиб келишида кадимий ёзма манбаларнинг ахамияти FOят бекиёс. Махмуд КошFарийнинг "Девону луFOтит турк", Юсуф хос Хржибнинг "K,утадFу билиг", А.Яссавийнинг" Девони хикмат", Бобурнинг "Бобурнома", Алишер Навоийнинг улкан мероси, хусусан, "Мухокаматул луFатайн", "Муншаот", "Вакфия", "Хазойинул маоний", "Хамса" асарлари, шарк педагогикасининг комуси булмиш Кайковуснинг "Кобуснома" асари, Жололиддин Румийнинг катор асарлари ана шундай нодир манбалардандир. Уз навбатида айтиш мумкинки, ислом таълим ва тарбиясига оид тарихий ва бадиий панднома асарларидаги педагогик атамалар халкимиз шуурига сингиб, маънавий бойлигига айланган, луFат бойлигимизнинг хусни саналади. Айтиш мумкинки, ислом дини илм ва маърифатни, таълим ва тарбияни олий даражада кадрлаган. Бу уринда захматкаш адабиётшунос олим ва пегагог Субутой Долимовнинг Кайковуснинг "Кобуснома" асарига берган тавсифидан хулоса чикариш мумкин. У шундай ёзади: "Кобуснома" асарининг фазилатлари чексиз: унда хам жисмоний, хам аклий тарбиянинг хамма кирралари ута зукколик билан тахлил килинади. Шарк мутафаккирларинг педагогикага оид асарларини урганар эканмиз, уларда хар бир таълим-тарбиявий масала билан узвий равишда боFланган хикоятларга дуч келамиз. "Кобуснома" хам унлаб хикоятлар асарнинг хам FOявий, хам бадиий

« 3

юксаклигини таъминлаган .

Маълум буладики, илм-маърифат, таълим ва тарбия, маънавиятнинг илдизлари шарк халклари, шунингдек, узбек халкида хам кадимийлиги ва бу

1Кузькин Н.П. К вопросу о сущности термина // Вестник ЛГУ, № 20.Серия истории, языка и литературы, ВЫп.4.-Л.,1962. - С. 145.

2Винокур Г.О.О некоторых явлениях словооброзования в русской технической терминологии. // Труды МИФЛИ. Т. 5. Сборник статией по языковедению. - Москва, 1939. - С. 3.

3 Кайковус."Кобуснома" асарига суз боши. Долимов У. - Т., O'qituvchi. HMИУ, 2006. 14-бет. Google Scholar Scientific Library of Uzbekistan

Academic Research in Educational Sciences VOLUME 2 | ISSUE 10 | 2021

ISSN: 2181-1385

Scientific Journal Impact Factor (SJIF) 2021: 5.723 Directory Indexing of International Research Journals-CiteFactor 2020-21: 0.89

DOI: 10.24412/2181-1385-2021-10-615-627

хозирда хам бадиий юксак асарлар яратиш учун улкан манба булиб хизмат килади дейиш учун асос булади. Англашиладики, илм ва маърифат, таълим ва тарбия, маънавиятни ислом динисиз тасаввур этиб булмайди.

Аллох таоло ПаЙFамбаримиз Мухаммад (солаллоху алайхи васаллам) даги мулойимлик фазилатлари ва унинг чиройли окибатларини инсонларга намуна килиш максадида ояти карима туширган: "Аллохнинг рахмати сабабли (Сиз, эй Мухаммад,) уларга (сахобаларга) мулойимлик цилдингиз. Агар даFал ва тошбаFир булганингизда, албатта, (улар) атрофингиздан тарцалиб кетган булур эдилар. Бас уларни афв этинг, (гунохлари учун) кечирим суранг ва улар билан кенгашиб иш цилинг! (Бирор ишга) азму царор цилсангиз, Аллохга таваккул цилинг, зеро, Аллох таваккул цилувчиларни севар" (Оли Имрон, 159).

Демак, илмли, маърифатли, комил инсон тарбияси ислом дини ва улуFларимиз асрларининг безаги булган. Куринадики, шарк халклари, жумладан, узбек миллий педагогикасида хам ахлокий тарбия, маънавият ва маданият, илм-маърифат масалаларига катта урFу берилган.

Шу уринда таъкидлаб утиш жоиз, таникли туркийшунос олим К.Мусаев тил халк тарихининг хазинаси сифатида таърифланганда, энг аввало, лексика назарда тутилишини (чунки халк хаётидаги хар кандай узгариш айнан лексикада акс этади) кайд этар экан, "конкрет тил лексикаси тарихини тадкик этишнинг энг ишончли методи лексикани тематик (мавзуий) гурухлар буйича

~ „ 4

урганиш эканлигини таъкидлайди.

Бу уринда айтиш мумкинки, Махмуд КошFарийнинг "Девону луFатут турк", Юсуф Хос Хожибнинг "KутадFу билик", Ахмад Югнакийнинг "Х,ибатул хакойик", Саъдий Шерозийнинг'Тулистон" ва "Бустон", Абдулла Авлонийнинг "Туркий гулистон ёхуд ахлок", "Панднома" асарлари узбек тилининг тарихий педагогик лексикасини урганишдаги мухим манбалардан хисобланади.

Жахон таълим ва тарбия амалиётида лингводидактика кадимдан мавжуд. Бирок педагогиканинг узвий кисми булган лингводидактикада хам узига хос муаммоларни хал этиш зарурати туFилди. Тил ва маданият, психология, мантик ва педагогиканинг узаро муштараклиги бу муаммоларни ечишда мухим ахамиятга эга булган лингвопедагогик культурологиянинг асоси булди.

Таникли тилшунос Н.Махмудов кузатишларига асосланиб шундай ёзади: "Нутк маданиятини педагогикадан хам айро тасввур этиб булмайди. Зотан, нутк

4 Мусаев К.М. Лексикология тюркских языков. -Google Scholar

Academic Research, Uzbekistan

М.: Наука, 1984. -С.12. 617

Academic Research in Educational Sciences VOLUME 2 | ISSUE 10 | 2021

ISSN: 2181-1385

Scientific Journal Impact Factor (SJIF) 2021: 5.723 Directory Indexing of International Research Journals-CiteFactor 2020-21: 0.89

DOI: 10.24412/2181-1385-2021-10-615-627

маданиятига сохиблик малакалари таълим ва тарбия жараёнларида шаклланатирилади. Дунё тилшунослигида тилдан тyFри ва майорат билан фойдаланиш коидаларини урганиш, яъни маданий нутк тузиш йулларини курсатиш билан шуFулланадиган соха тил дикдактикаси ёки лингводиктактика номи билан хам юритиладики,бунда нутк маданияти ва педагогиканинг бир кисми булган дидактика уртасидаги зич алока намоён булади."5 Шу уринда рус олимаси М.Д.Рыбаковнинг куйидаги фикрларига хам эътибор каратиш лозим: "Биз профессонал-педагогик мулокот масласига эътибор каратсак, унда профессонал-педагогика ва лингвопедагогик культуралогияни бирлаштирувчи ва фаркловчи тилнинг мулокат шакллари "муолокат маданияти ", "нутк

маданияти", "тил маданияти" тушунчаларини аралаштириб юбормаслигимиз

„6

керак .

МУХОКАМА ВА НАТИЖАЛАР

Тилшуносликда купинча "тил маданияти" ва "нутк маданияти тушунчалари фаркланади, аммо баъзан хар иккиси урнида биргина ё "тил маданияти", ё "нутк маданияти" термини кулланади. Хдмонки, тил ва нутк ходисаларини фарклаш зарур экан, улар чиндан хам алохида-алохида ходисалар экан, албатта, тил маданияти ва нутк маданиятини хам фаркдаш максадга мувофик. Тил ва нутк, тушунчаларининг мохиятидан келиб чикадиган булсак, тил маданити тилиинг "маданийлашганлик", адабийлашганлик, нормалашганлик даражасини, луFат таркиби, грамматик, семантик, стилистик жихатлардан ривожланганлик, бойлик даражасини, потенциал ифода имкониятларининг куламдорлигини ифода этади.7

Нутк маданияти эса тилдан бемалол, максадга ута мувофик, ва таъсирчан бир тарзда фойдалана олишни таъминлайдиган куникма, малака ва билимларнинг жами демакдир. Бошкача айтганда, нутк маданияти тилда потенциал мавжуд булган хилма-хил ифода шаклларидан фикр учун энг уЙFунларини танлай билиш ва шу асосда расо нутк туза олиш махоратидир. 8

5 Махмудов Н. Укитувчи нутк маданияти. - Т., Алишер Навоий номидаги Узбекистон Миллий кутубхонаси нашриёти. 2009. 38-бет.

6 Рыбаков М.Д. Лингвопсихолгические единицы деятельности невербального общения как средство как оценки качества педагогического процесса // Система обеспечения качества оброзования:стновление функцирование преспективы. - М., 2003. С. 88-89.

7 Бегматов Э. Нутк маданияти тушунчаси хакида // Узбек тили ва адабиёти, 1975, N 5, 50-58-бетлар.

8 Махмудов Н.Укитувчи нутк маданияти. - Т., Алишер Навоий номидаги Узбекистон Миллий кутубхонаси нашриёти. 2009. 21-бет.

Google Scholar Scientific Library of Uzbekistan

Academic Research in Educational Sciences VOLUME 2 | ISSUE 10 | 2021

ISSN: 2181-1385

Scientific Journal Impact Factor (SJIF) 2021: 5.723 Directory Indexing of International Research Journals-CiteFactor 2020-21: 0.89

DOI: 10.24412/2181-1385-2021-10-615-627

Мулокот маданияти айтиб утилган икки тушунчадан кенг камровлилиги билан хам характерланади. Х,ар учала мулокот турларида хам субъект ва объектнинг иштироки, яъни улар уртасидаги коммуникатив, интерактив, перцептив мулокотлар шаклланади.

Бизнингча, мулокот маданиятини лингвопедагогик ёнашув асосида ургансак, куйидаги характерли томонларига тухталишимизга туFри келади. Биринчидан, сузловчи ва тингловчи уртасидаги узаро индивидуал хусусиятларига ута эътиборли булиш,сухбатдошининг шахсий хусусиятлари ва рухиятига таъсир этувчи омиллардан эхтиётли муносабатда булиш ва мулокот жараёнини туFри ташкил этиш.

Иккинчидан, узаро муносабатларда руй берадиган камчиликларга йул куймаслик, унга эхтиёткорлик билан ёндашиш. Учинчидан, узининг мулокот маданияти услубларига мос келувчи миллий анъана ва маънавиятга хос булган жихатларидан унумли фойдаланиш.

Албатта, таълим ва тарбия инсон маънавият билан боFлик. Ана шу жихатдан тилшунослик ва педагогика инсон маънавияти, маданиятини узида умумлаштирувчи янги йуналиш, лингвопедагогик культурологияни юзага келтирди. Манбаларда бу термин баъзи уринларда лингвопедагогик культура9, баъзи уринларда лингвокультурологик педагогика10 ва лингвопедагогик культурология11 деб юритилди. Тахлиллардан маълум буладики, курсатилган терминлар турли номлар билан кулланган булса-да, бирок очиб берилаётган муаммонинг хал этилишига каратилган маъно мохияти бир эканлигини курсатади.

Лингвопедагогик маданият (культурология) хам бошка маданият хакидаги тушунчалар сингари кенг тушунча хисобланади. Унга хам бошка маданият хакидаги тушунчалар сингари таърифни тулик келтириб булмайди. Гап шундаки, лингвопедагогик маданият фан сифатида бир неча илмий йуналишларни камраб олади. Шунинг учун хам унга тулик таъриф беришда мураккабликларни юзага келтиради. Лингвопедагогик маданият мулокот маданиятнинг барча хусусиятларини узида ифода этувчи маданият деб

9.Рыбаков М.Д.Лингвопедагогическая культура и духовное развитие будущего специалиста-преподователя. https://cvberleninka.ru>article.>lingvopedagoicheska... Кдранг: Яковлева А.Н . Лингвопедагогика как проблема междисциплинарного исследования. https://www.edsclience/rusjour>article>view

10.Мирошникова О.Х. Лингвокультурная педагогика как компонент иновационной образовательной политики современного университета. https://cvberleninka.ru>article>lingvokulturnav-ped ...

11.Садыкова Р.Х. Лингвокультурологический аспект в курсе преподавания русского языка как иностранного. https://cvbrleninka.ru>article>linvikulturogiches ...

Google Scholar Scientific Library of Uzbekistan

Academic Research in Educational Sciences VOLUME 2 | ISSUE 10 | 2021

ISSN: 2181-1385

Scientific Journal Impact Factor (SJIF) 2021: 5.723 Directory Indexing of International Research Journals-CiteFactor 2020-21: 0.89

DOI: 10.24412/2181-1385-2021-10-615-627

тушунилади. Бу ёндашувда тил узининг турли куринишларини ифодалайди. Лингвопедагогик маданият таълим ва тарбиянинг барча сохаларида умумийлиги ва хусусийлигида намоён булади. Лингвопедагогик маданиятни амалий жихатдан тил (восита) ва нутк (услубият), вербал ва новербал мулокот шакллари образли килиб айтганда тил ва нутк санъати дейиш мумкин.

Замонавий тилшунослик ва педагогиканинг узаро боFликлигини лингвокультурологиясиз тасаввур этиб булмайди. Айтиш мумкинки,хар кандай педагогик термин замирида миллий менталитет, тафаккур,таълим ва тарбия,маънавият мужассам топади. Албатта педагогик суз-терминларни матнсиз тасаввур этиб булмайди. Х,ар кандай суз-термин матн таркибида турли маъно хусусиятини вокелантира олади. Маълум буладики,матн таркибидаги педагогик термин лингвопедагогик культурологик тахлилларда уша тил сохибининг маънавий тафаккурини намоён этади. Бу уринда, тилшунос Д.Худойберганова шундай ёзади: "Лингвокультурологиянинг бевосита матн

билан боFлик жихатига келсак, шуни айтиш мумкинки,матн хам бошка тил

12

бирликлари каторида бу соханинг тадкик объектлардан бири хисобланади."

Лингвокультуролияда матн билан боFлик яна бир ходиса мавжуд булиб, бу - прецедент матн масаласидир. Рус тилшуноси О.Ё.Артемованинг сузлари билан айтганда, прецедент жанрлар - маданий ахборотнинг

13

"акуммулятори"дир.

Матн замонавий тилшуносликда белгилар кетма-кетлиги шаклидаги расман бир-бирини тулдирувчи мазмуний бутунликни ифодаловчи формал-семантик структурани ташкил этади. В.П.Руднев тамонидан ёзилган луFатда "матн" тушунчасига куйидагича таъриф берилади:" Матн - бу баёнлар кетма-кетлигидан иборат булиб умумий мавзуга бирлаштирувчи боFланиш хусусиятларига эга булган маълумотлар муштараклигидир." 14

Демак, педагогик терминлар инсоннинг OFзаки ва ёзма нутки, яъни суз бойлигида матннинг узвий кисми сифатида, матн маъносига таъсир курсатади. Тил - бу шахс ва жамият учун ноёб тириклик неъматидир. Инсон жамиятда тил сабаб уз идрок этган фикр ва FOяларини бошкаларга етказа олади. Уз маънавияти ва маданиятининг тасвирини гавдалантиради. Агар, тил ва

12 Худайберганова Д. Матнинг антропоцентрик тадкики. - Т.,Фан, 2013. 34-бет.

13Артемова О.Е. Линвокультурная специфика текстов прецедентного жанра" лимерик": На материале английского языка: Дисс...канд. филол. наук. - Уфа, 2004. - С.-2004.

14 Руднев В.П. Энциклопедический словарь культуры ХХ века: Ключевые понятие и тексты // В.П.Руднев. - М.: АГРАФ, 2001-608 с.

Google Scholar Scientific Library of Uzbekistan

Academic Research in Educational Sciences VOLUME 2 | ISSUE 10 | 2021

ISSN: 2181-1385

Scientific Journal Impact Factor (SJIF) 2021: 5.723 Directory Indexing of International Research Journals-CiteFactor 2020-21: 0.89

DOI: 10.24412/2181-1385-2021-10-615-627

жамиятнинг узаро уЙFунлиги булмаса, борлик ва инсоният халокатга юз тутади. Уз урнида шуни таъкидлаш жоиз, хар кандай тил хар кандай алохида халкнинг тили сифатида намоён булади. Бу тил миллатни гавдалантиради. Х,ар кандай миллий тил миллий тафаккур, миллий рух, миллий кадрият, психология ва энг асосийси маънавият, эътикотини ифода этади.15

Тил узининг ноёб фазилатга эгалиги билан инсон билан жамиятнинг боFловчи, куп вазифа бажарувчилиги билан мухим ахамиятга эга хисобланади. Унинг мухим вазифалари каммуникативлик, тафаккур, когнитивлик, инсон билимини ифодалаш (кумулятив,ёки яна маънавият хазинаси)дир. Демак, шахснинг она тилида тафаккури ривожланади, оламни танийди. Албатта, тил оламни англаш жараёнида миллий маданияти, манавияти, миллий рухини ифода этувчиси хисобланади. Уз навбатида лингвопедагогик маданият хам тил оркали вокеланади. Демак, хар кандай миллий менталитетга хос булган лингвопедагогик маданият уша тил сохиби томонидан амалга оширилади.

Шох ва шоир, тилшунос Захириддин Мухаммад Бобур узининг мурараккаб фоалияти давомида мохир педагогог сифатида фарзандларининг таълим ва тарбиясига алохида эътибор каратади. У Хумоюннинг ёзган мактубини тахрир килар экан, унга мохир устоз сингари муомала маданияти билан фикр айтади. Унинг фикрларида устознинг шогирдга булган мухаббати билан оталик мухаббати уЙFунлашиб кетади. У шундай ёзади: "Хатингни худ ташвиш билан укуса буладур, вале асру муFлакдур (жуда чалкашдир). Насри муаммо хеч киши курган эмас. Имлонг ёмон эмас, агарчи хили рост эмас. Илтифотни то била битибсен, кулунжни ё била битибсен. Хатингни худ хар тавр килиб укуса буладур, вале бу муFлак алфозингдин (чилкаш сузлар) максад тамом махум булмайдур(тушунмайди). Голибо хат битарда кохиллигинг (бушлигинг) хам ушбу жихаттиндир. Такаллуф (хашамат, безак) килай дейсан, ул жихатдин муFлак буладур, мундин нари бетакаллуф ва равшан ва пок алфоз(тил) била бити, хам сенга ташвиш озрок булур ва хам укетувчота"(БН-65).

Ушбу келтирилган матнда З.М.Бобур улкан тил билимдони, мохир педагог, юксак маънавиятли салохият эгаси сифатида гавдаланади. Чунки Хумоюннинг мактубини тил коидалари асосида туFри тахлил этиши, ота ва мурабий-педагог булиб фарзанди ёзувига оид атамаларнинг куллаш услубларидаги имловий хато ва ютукларини одоб меъёри доирасида ута

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

15Современная этнопедагогика:проблемы и переспективы развития. http://window. edu>resource>fills>sovreme Google Scholar Scientific Library of Uzbekistan

Academic Research, Uzbekistan 621 www.ares.uz

Academic Research in Educational Sciences VOLUME 2 | ISSUE 10 | 2021

ISSN: 2181-1385

Scientific Journal Impact Factor (SJIF) 2021: 5.723 Directory Indexing of International Research Journals-CiteFactor 2020-21: 0.89

DOI: 10.24412/2181-1385-2021-10-615-627

маъданиятли тарзда ифодалаб беришини миллий лингвопедагогик культурологиянинг намунаси деб аташ мумкин. У уFлининг хар бир ёзган харфи ва имлоси, шунингдек, битилган сузнинг маъноларига хам эътибор каратиши тилшунос-педагог сифатида катта тажрибага эга шахслигини ангатади. Шунингдек, у маънавиятли шахс-педагог сифатида хатни укувчиларга OFирлик килмайдиган содда тилда равон ёзишни уктиради.

Нутк сузловчи ёки ёзувчи томонидан шакллантирилган матннинг муайян куриниши ифодаси булиб, у факатгина лисоний ходиса саналмасдан, балки хам рухият, хам нафосат ходисаси хисобланади. Шунинг учун хам яхши нутк инсоннинг одоб-ахлоки, маънавиятини акс эттирувчи ойна хисобланади.

Куринадики, матнда ифодаланган жумлалардаги тилшунослик атамалари уз набатида педагогик атамалар билан узаро умумийликни ифодалаб лингвопедагогик культурологиянинг бир куриниши сифатида намоён булади.

Тил тафаккур ифодачиси булиш билан бирга маънавий унсурлар оркали милий характерни очиб берувчи ва ижтимоий муносабатларни руёбга чикарувчисидир. Гап шундаки, хар кандай миллий характер узига хос булган маънавиятдан ташкил топади ва фалсафий , психологик хусусиятларни узида умумлаштирган холда лигвокультурологик жараёнларда вокеланади. Демак, миллий характер миллий маданият, маънавият узаро муштарак холда лингвопедагогик культурологияда акс этади. Тил - ана шундай мураккаб, халкнинг дунёни куриш, идрок килиш тарзи, рухи, маданиятини ифода этадиган ходиса. Уни факат алока воситаси сифатида тушуниш жун тасаввурдир.16

Тилшунос С.Г.Тер-Минасованинг фикрига кура, тил миллий характернинг турли сирли кирраларини очиб бериш хусусиятига эгалиги билан мухим ахамиятга эга. У нафакат миллий характернинг пайдо булиши ва мавжудлигини тасдикловчи, шунингдек, унинг энг кичик кузга ташланмайдиган жихатларини очиб берувчилик хусусиятини узида мужассам

этади. Шунингдек, параллел равишда турли тиллардаги миллий характернинг

11

фарковчи конуният асосларини очиб беради ёки гувохлик беради.

16Махмудов Н. Тил тилсими тадкики. - T.Mumtoz so'z. 2017. 37-бет.

17Тер-Минасова С.Г.Язык и межкультурная коммункация. Учеб.пособие // С.Г.Тер-Минасова, М.: Слово. 2000. - С.159.

Google Scholar Scientific Library of Uzbekistan

Academic Research in Educational Sciences VOLUME 2 | ISSUE 10 | 2021

ISSN: 2181-1385

Scientific Journal Impact Factor (SJIF) 2021: 5.723 Directory Indexing of International Research Journals-CiteFactor 2020-21: 0.89

DOI: 10.24412/2181-1385-2021-10-615-627

И.А.Стернин, М.А.Стернина милий характерга тухталиб шундай

ёзадилар: "Миллий характер халкнинг одоб ва ахлокини ифодаловчи

18

психологик стереотип сифатида гавдаланади" .

Маълум буладики, миллий характер бутун бир халкнинг ёки куп миллатли халкнинг хаётий фаолияти, турмуш тарзи, хаётига таллукли булган умумий жихатларини акс эттиради. Шу билан бир каторда макон ва замонда територия жихатидан табиий-географик жойлашуви факторлари хам уларнинг маданиятидаги фаркланувчи улчов хисобланади.19 Масалан, тарихан узбек, KирFиз, козок, тожик ва кораколпок халкларининг яшаш тарзи ва маданияти, жуFрофик жойлашувида ухшаш ва фаркловчи жихатлари мавжуд. Демак, бу халкларнинг педагогикаси, маданиятида хам узига хос булган миллий характер гавдаланади.

А.К,одирий "Мехробдан чаён" романида миллий лингвопедагогик маданият ва характерни Султонали тилидан куйидагича очиб беради:

-Бустони маърифат ва гулшани хакикат, - деди Султонали, - Имоми Аъзам рахматуллохи аллайхи ун икки ёшларида дарсгуйлик килиб ва хоказо кутуби мутабаррака таълифотота хам ибтидо килFан эканларким, бу каромат жанобларидан пушида эмасдир. Бас, индалъукало ёшликнинг хеч бир нукс ва ахамияти йук, аммо фазлу заковат лозимдир. Масалан, каминангиз тахсилда "Акоид" гача бордим ва карийиб ун йилдан бери мирзолик килурман. Уз хунаримда яхши тажриба хам ортдирдим, шунинг билан бирга нафсиламрни икрор этишка мажбурманким шогирдингиз мирзо Анвардан куб даражада куйидаман: тахрирда, такрир, ва фоизда Анварингизнинг ёрдамиFа мухтожман. Х,олбуки ёшим ундан баробар катта, мен УкуFан дарсларни эхтимол Анвар УкумаFан... Анварнинг заковатига ёлFиз мен эмас хатто мархум мунший мулла Мухаммад Ражабнинг узи тахсин килар,ажойиб уFлон деб куяр эди. Меним мирзо Анварни бу УрунFа саъи килишим булса бир Fараз юзасидан эмас, холисонадир.

Агар FаразFа хисобланса, масалан: "Бирарта ноахлнинг кули остида ишлагандан, ахлининг жаFидан тишлаган маъкул" сузига биноандир. Лекин мирзо Анвар нима учундир биз бир неча мирзоларнинг раъйимизга карши

18Стеринин И.А.,Стеринина М.А .Очерк американского коммуникативного поведения // Науч.ред.: И.А.Стеринин, М.А.Стернина. Воронеж: Истоки, 2001.

19Белик А.А. Психологическая антропология (культура-и-личность): История - теоретический очерк // личность, культура, этность: Совр. психол. Антропология // Под общ.ред. А.А.Белика. М.: Смысл, 2001.С. 174203.

Google Scholar Scientific Library of Uzbekistan

Academic Research in Educational Sciences VOLUME 2 | ISSUE 10 | 2021

ISSN: 2181-1385

Scientific Journal Impact Factor (SJIF) 2021: 5.723 Directory Indexing of International Research Journals-CiteFactor 2020-21: 0.89

DOI: 10.24412/2181-1385-2021-10-615-627

тушиб, биздан ранжиб юруйдур. Х,атто жанобга бир ариза киргизиб, меним номзадимни янглиш курсатилибдир, мен бу вазифани ухда килолмайман, деб узр баён килмокчи эмиш. Унинг бу йусун иноди нима учун, билмадик ... факир, OFайнилар тарафидан гарчи адабсизлик булса хам хузурларига илтимос учун келдим. Аввало, мирзо АнварFа оталиклари, сониян устозликлари бор. Сиз жаноб тарFиб килсангиз ва кенгаш берсангиз кабул килар, деб уйладик.

Ушбу келтирилган матн лингвопедагогик культурологик ёндашув асосида тахлил этилса, А.К,одирийнинг узбек миллий педагогик маданиятини чукур англаган билимдони эканлиги намоён булади. Чунки унда келтирилган катор суз-терминлар узининг киска ва маънодорлиги билан матннинг семантик хусусиятига таъсир этади. Матнда маърифат ва гулшани хакикат, Имоми Аъзам рахматуллохи аллайхи, ибтидо килFан, индалъукало,"Акоид " гача,тахрирда, такрир, саъи килишим сингари суз ва суз бирикмалари оркали узбек миллий педагогик терминларининг тарихан хам семантик майдони кенг эканлигини эътироф этишимиз мумкин.

Келтирилган матндан маълум буладики, Султонали тилидан Абдулла К,одирий узбек зиёлисининг маънавияти юксак,тарбияли ва узидан илми ва билими, маданияти юкори булган инсонларга хурмати билан караш рухиятини юксак бадиий нафислик билан тасвирлаб берган. Бундан келиб чиккан, хулоса шундаки, миллий менталитетга хос булган мардлик шахс тарбияси билан боFланади. Миллий тарбия эса миллий педагогиканинг ажралмас кисмидир.

Султонали томонидан айтилган сузлар инсоф ва диёнат, маънавиятли бир узбекнинг характерини очиб беради. Демак, миллий педагогикамизда маънавий тарбиявий мухит узбек психологиясида азалдан мавжуд ва кадрли хисобланган. Англашиладики, Султоналининг сузларида узбекнинг мулокот маданиятидаги узига хос бир куриниши тасвирланган.

Уткир Х,ошимиов "Дафтар хошиясидаги битиклар" номли хикоялар тупламида шундай ёзади: "Утган кунлар" романининг бошида шундай тасвир бор. МарFилонда, Отабек кунган карвонсарой хужрасига Рахмат билан Х,омид кириб келади. Бир оздан кейин хонага Хдсанали хам киради. Отабек унга "ота" деб мурожжат килади, хол-ахвол сурайди. Шундан сунг "баъзи юмушлар буюрсам майлими ...бизга чой кайнатиб берсангиз" деб илтимос килади. Хдсанали чиккач, Рахмат Отабекдан бу киши кимлигини сурайди.

Google Scholar

Academic Research, Uzbekistan

Academic Research in Educational Sciences VOLUME 2 | ISSUE 10 | 2021

ISSN: 2181-1385

Scientific Journal Impact Factor (SJIF) 2021: 5.723 Directory Indexing of International Research Journals-CiteFactor 2020-21: 0.89

DOI: 10.24412/2181-1385-2021-10-615-627

Адибнинг кейинги тасвирига эътибор беринг. "Отабек Рахматнинг саволига жавоб бермай, эшикка каради. Хдсаналини хужрадан узоклатиб, сунгра жавоб берди: - Кулимиз..."

Кизик, Отабек нима учун узининг кулига салом беради? "Ота "деб мурожаат килади? Юмуш буюришдан олдин" майлими" деб рухсат хам сурайди? Бу хам етмагандек, Рахматнинг саволига "чолни узоклатиб", шундан кейин жавоб беради? Бошка адабиётда, дейлик, европа адибининг асарида шундай вазият тасвирланса, хужайин кулига "ота" деб мурожжат килиш у ёкда турсин, "сен" лаб гапирган ,бояги саволга эса унинг узи олдида "буми, бу менинг кулим" деб жавоб берган булур эди. Отабек эса ундай килол майди.Негаки, у -узбек.(231-232-б).

Келтирилган матнда лингвопсихологик ва лингвопедагогик ходисаларни юзага чикарувчи нуткий мулокот жараёни ва уни узида бирлаштирувчи лингвопедагогик культурологиянинг мужассами мавжуд. Чунки Отабек сухбатдошларига нисбатан булган муносабатида унинг тили ва рухиятига эътиборли булган ва яхши идрок этган, инсон тарбиясида тилнинг урни жуда мухим эканлигини англаган шахс тасаввури намоён булади. Бу уринда айтиш мумкинки, Отабек сухбатдошлари олдида Хдсаналига салом бериши, "ота" деб мурожаат килиши, хол-ахвол сураши, "баъзи юмушлар буюрсам майлими... бизга чой кайнатиб берсангиз" деб илтимос килиши ва нихоят кулига сизлаб мурожаати узбек нуткий этикетининг бир куринишини аглатади. Англашиладики, нуткий этикет лингвопедагогик маданият билан узвий боFлик ходиса саналади. Чунки таълим ва тарбия, одоб-ахлок масаласи нуткий этикетда хам уз ифодасини топади. Этикет-ахлокий маданиятда яккол кузга ташланадиган муносабат куринишларидан бири. Этикет, асосан, инсоннинг ташки маданияти, узгалар билан булган муносабатларда узини тутиш, нуткий этикет эса инсонлар орасидаги мулокот жараёнида узини тутиш конун -коидаларининг бажарилишини таъминлайди.20

"Утган кунлар" кунлар романида ота-она ва уFил уртасида куйидаги эпизод-диалогда милий таълим ва тарбия, маданиятнинг юкори эканлиги очиб берилади. "Ота-она дуоси - Утга,сувга ботирмас! маколига амал килган холда Отабек ота-она суровларига жавоб беради.

Анчагина сузсиз УлтирFOндан сунг хожи мулойимона суз очди.

20 Кулдошев Н.А.Эколингвистика: Узбек тилида тил ва нутк софлигининг лингвокультурологик тадкики. фил. фан. фаласафа.док. (PhD).дисс.автореферат. ФаFOна.2021.19-бет.

Google Scholar Scientific Library of Uzbekistan

Academic Research in Educational Sciences VOLUME 2 | ISSUE 10 | 2021

ISSN: 2181-1385

Scientific Journal Impact Factor (SJIF) 2021: 5.723 Directory Indexing of International Research Journals-CiteFactor 2020-21: 0.89

DOI: 10.24412/2181-1385-2021-10-615-627

-Утлим хали сан эшитдингми, йукми хайтовур биз санинг устингдан бир иш килиб куйдик...

Отабек маълумки, уларнинг "килиб куйган ёки килмокчи булFан ишларини" албатта билар эди. Шундок хам булса билмаганга солди:

-Аклли кишиларнинг уFуллари устидан килFан ишлари албатта номаъкул булмас, - деди.

Келтирилган матнда шахс-индивиднинг муомаласи, ота-онанинг хурмати, кадри биргина жумла оркали намоён булади. Айтиш мумкинки, келтирилган "Аклли кишиларнинг уFуллари устидан килFан ишлари албатта номаъкул булмас" жумласи прагматик маънони ифодалаб иккки маънони очиб беради. Биринчи маъно окил ва мехрибон, маданият ва тарбияси улуF инсонлар. Иккинчи маъноси фарзандини дилдан яхши курадиган. Демак, ёзувчи Отабекдаги хар икки холатни хис этган холда миллий лингвопедагогик маданиятни акс эттирган. Бундай муносабат лингвопедагогик культурологиядаги перцептив муносабатни ифодалайди.

Демак, нуткий махоратни эгаллашга интилиш нутк одоби, аникроFи, тил ва нутк воситаларини пухта билишни такозо этади. Куринадики, Абдулла К,одирий бу сохада ута тажрибали психолингвист ва лингвопедагог сифатида ота бола муносабатига ёндашади. Шунинг учун хам у узбек миллий лингвопедагогик культурология меъёрларини персонажлари тилидан мохирона курсата олган.

Х,ар кандай сузнинг хосияти нуткнинг мохияти билан алокадоргина эмас, балки мантикий тафаккур мезони хамдир. Нутк, нотик, мантик, нотиклик атамаларининг бир-узакдан ясалгани хам бу тил бирликларининг узаро узвий боFликликда намоён булишини англатади. Бири бирисиз руёбга чикмаслигини, бири иккинчисини такозо этишини билдиради.21

ХУЛОСА

Хулоса килиб айтиш мумкинки, инсон мулокот жараёнида ижтимоий тажриба, таълим ва тарбия, турли муносабатлар, ахлокий меъёрлар, FOя ва мафкура омиллари таъсирида яшаб ижтимоийлашади ва камолотга етади. Кишилар уртасидаги узаро мулокот педагогик-психологик, лингвистик, мантикшунослик фанларининг асосий категорияларидан бири хисобланиб, у уз ичига шахслараро муносабатларнинг энг мухимларини камраб олади. Демак,

21 http:notig.uz>arcnives Google Scholar Academic Research,

Academic Research in Educational Sciences VOLUME 2 | ISSUE 10 | 2021

ISSN: 2181-1385

Scientific Journal Impact Factor (SJIF) 2021: 5.723 Directory Indexing of International Research Journals-CiteFactor 2020-21: 0.89

DOI: 10.24412/2181-1385-2021-10-615-627

бадиий матнда ёзувчи персонажлар тилидан инсоннинг миллий тафаккури, маънавияти, одоб ва ахлоки, таълим ва тарбияси, урф -одатларига булган чексиз хурматини ифода этади. Англашиладики, лингвопедагогик культурологиянинг марказида хам инсон ва унинг маънавияти, маданияти, таълим ва тарбияси, миллий урф-одати, кадрияти, миллий тафаккурини тадкики туради.

REFERENCES

1. Кузькин Н.П. К вопросу о сущности термина // Вестник ЛГУ, № 20.Серия истории, языка и литературы, ВЫп.4.-Л.,1962. - С. 145.

2. Винокур Г.О.О некоторых явлениях словооброзования в русской технической терминологии. // Труды МИФЛИ. Т. 5. Сборник статией по языковедению. - Москва, 1939. - С. 3.

3. Кулдошев Н.А.Эколингвистика: Узбек тилида тил ва нутк софлигининг лингвокультурологик тадкики фил.фан.фаласафа.док.(РКО) .дисс.автореферат. ФаFOна.2021.

4. Тер-Минасова С.Г.Язык и межкультурная коммункация. Учеб.пособие // С.Г.Тер-Минасова, М.: Слово. 2000. - С. 159.

5. Стеринин И.А.,Стеринина М.А .Очерк американского коммуникативного поведения // Науч.ред.: И.А.Стеринин, М.А.Стернина. Воронеж: Истоки, 2001.

6. Белик А.А. Психологическая антропология (культура-и-личность): История -теоретический очерк // личность, культура, этность: Совр. психол. Антропология // Под общ.ред. А.А.Белика. М.: Смысл, 2001.С. 174-203.

Google Scholar

Academic Research, Uzbekistan

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.