Научная статья на тему 'ЎЗБЕК ХАЛҚ МУСИҚАСИ АСОСИДА ЎҚУВЧИЛАРНИ МАЪНАВИЙАҲЛОҚИЙ ФАЗИЛАТЛАРИНИ ШАКЛЛАНТИРИШ ШАКЛЛАРИ'

ЎЗБЕК ХАЛҚ МУСИҚАСИ АСОСИДА ЎҚУВЧИЛАРНИ МАЪНАВИЙАҲЛОҚИЙ ФАЗИЛАТЛАРИНИ ШАКЛЛАНТИРИШ ШАКЛЛАРИ Текст научной статьи по специальности «Науки об образовании»

84
7
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
Одоб / аҳлоқ / нафосат / мехр-оқибат / ватанпарварлик

Аннотация научной статьи по наукам об образовании, автор научной работы — Баҳодир Сайдурасулович Абдурасулов, Хуршида Баходировна Абдуназарова

Ўзбек халқ мусиқаси, алломаларимизнинг ѐш авлодларнинг маънавий – ахлоқий фазилатларини шакллантириш тўғрисидаги фикрлари илмий ўрганилган ва асосланган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «ЎЗБЕК ХАЛҚ МУСИҚАСИ АСОСИДА ЎҚУВЧИЛАРНИ МАЪНАВИЙАҲЛОҚИЙ ФАЗИЛАТЛАРИНИ ШАКЛЛАНТИРИШ ШАКЛЛАРИ»

УЗБЕК ХАЛК МУСЩАСИ АСОСИДА УЦУВЧИЛАРНИ МАЪНАВИЙ -АХДОКИЙ ФАЗИЛАТЛАРИНИ ШАКЛЛАНТИРИШ ШАКЛЛАРИ

Ба^одир Сайдурасулович Абдурасулов

Гулистон давлат университети катта укитувчиси

Хуршида Баходировна Абдуназарова

Сирдарё вилояти Сайхунобод тумани 38-сонли умумтаълим мактаби бошлаетич синф укитувчиси

АННОТАЦИЯ

Узбек халк мусикаси, алломаларимизнинг ёш авлодларнинг маънавий -ахлокий фазилатларини шакллантириш туFрисидаги фикрлари илмий урганилган ва асосланган.

Калит сузлар: Одоб, ахлок, нафосат, мехр-окибат, ватанпарварлик.

КИРИШ

Бугунги кунда мусика укитувчиси касбий билим ва куникмалари билан бирга ажойиб созанда булиши керак. Унинг фаолиятининг муваффакиятлилиги мусика асбобида аъло даражада ижро этиши, овоз, нозик эшитиш кобилияти, нота саводхонлиги, ифодали укиш каби хислатларини аниклаб беради. Бу масалада Педагогика фанлари доктори, профессор Ф.Н.Халилов шундай деб ёзади, "Мусика укитувчиси " билиши зарур булган барча билимлар ичида унинг мусика асбобини чала олишини алохдда таъкидлаш зарур. Дарсда укитувчи техника воситалари ёрдамисиз кийналиши мумкин, айникса синфда хор, оркестр ёки опера сахнасини яратиш керак булса бундай жараёнда мусика асбоби жонли ижро воситасини укитувчи ижросига ёрдамчи сифатида кулланиши керак.

МЕТОДОЛОГИЯ

Бу куйидаги уч нуктаи-назардан ута зарур:

-биринчидан -жонли ижро хамма вакт синфда хаяжонли мухитни пайдо булишига сабаб булади.

-иккинчидан-жонли ижро вактида укитувчи керакли вактда хамиша тухташи зарур деб хисобланган парчаларни такрорлаши мумкин, бошланиш вактида айтиш имконияти булади ва хакоза.

April, 2022

167

-учинчидан- мусика асбобида ижро эта олувчи ва яхши куйловчи мусика укитувчиси уз укувчилари учун яхши намуна булиб, амалиётда мусикани узи ижро эта олиши кандай зарур ва кизикарли эканлигини курсатади.

Мусика асбобида чала олиш, уз овозига, дирижорлик махоратига эга булиш, булар мусика укитувчиси булиши учун зарур булган билимларни тулик руйхати эмас. Умумтаълим ва педагогик -психологик мазмундаги фанлар асосида йотилган мусикий тарбия услубиётига эга булишига имкон яратади. Лекин, бу факатгина укитувчининг уз касбига, махоратига катта педагогик мехнат эвазига йиFилган тажрибага ва уз-узини устида изланиш оркали амалга оширилиши мумкин. Х,озирги кунда мусика укитувчисини касби илмий тадкикот мавзусига баFишланган. Педагогик тадкикотлар олиб борилиб, мусика укитувчиси фаолиятига куйилагн талабларни ёритувчи маколалар чоп этилаяпти. Лекин бизнинг кузатувларимиз ва чоп этилган адабиётлар тахлили шуни курсатмокдаки, мусикий таълимда бор ютуклар билан биргаликда камчиликларни алохида таъкидлаш лозим деб топдик.

1.Илмий тадкикотчилик масалаларида узбек миллий мероси булган асарлари, узбек бастакорлари томонидан яратилган машхур мусика асарлари ва санъатнинг бошка турдаги асарлари; хамкасблар тажрибаси, укитувчиларнинг ишини тахлил килиш; ёш укитувчилари уз ишида куллаш максадида илмий ва услубий адабиётни яратиш масалалари.

2.Конструктивлик масаласи дарслар ва дарсдан ташкари мусика машFулотларининг тузилишини хорижий мамлакатларнинг илFор тажрибаларини ёритилиши.

3.Лойихалаш укувчиларнинг маънавий -эстетик тарбиясига каратилган укув-тарбиявий вазифаларни таксимлаш ва ривожлантириш, укувчиларнинг билимларини эгаллашлари учун улардаги билим ва куникмаларнинг шаклланиши, уларнинг мусикий ва ижодий ривожланишини таъминловчи усул ва методларни куллаш сохаси.

4. Коммуникативлик укувчилар билан ишонч ва хурмат асосида узаро муносабатларни ургатиш; укувчилар орасида обру-эътиборга эга булиш.

5. Ташкилотчилик (укув-тарбиявий вазифаларни амалга ечиш масалалари). Сузсиз, буларнинг хаммаси бир-бири билан боFлик булиб, укувчиларни мусикий тарбияси вазифаларини ечишга йуналтирилган. Дарс жараёнида маълум бир билимларнинг иштирок этмаслиги

педагогик фаолиятига салбий таъсир курсатиши мумкин. Бу эса уз навбатида кутилаётган натижаларни бермаслиги

April, 2022

168

мумкин. Ушбу билимлар т^рисида батафсилрок тухталиб утамиз. Мусика укитувчиси маълум даражада тадкикот ишлари олиб бориш куникмаларига эга булиши зарур. У мусикий асарларни танлайди, уларни тахлил килади, миссий таъсирини аниклайди, мусикани укувчиларнинг ёши ва индивидуал кобилиятларга караб тинглай олишларини урганади.Укув жараёнини такомиллаштириш максадида у укувчиларнинг ижодий фаолиятларини ва мусикий кобилиятларини урганади. Укувчининг маънавий дунёси хамиша укитувчининг диккат марказида туради. Укитувчининг тадкикотчилик фаолияти жуда кенг, у биринчи синфдан еттинчи синфгача булган барча укувчиларни уз ичига олади. Доимий кузатишлар натижасида укитувчи педагог сезгирликка эга булиб, у шароитни бахолаш, укувчини ички холатини аниклаш ва педагог таъсир килишнинг туFри услубини топишга ёрдам беради. Мусикий машFулотларни утказишни ижодий режалаштириш билан биргаликда укитувчи уз тажрибасини бойитиб, лойихалаштириш ва конструктив билимларга эга булади. Уларга укув -тарбиявий вазифаларни фаоллигига диккат эътиборни каратиб, оптимал мос келувчи услубларни танлаш; узини ва уз фанини маънавий бойитувчи ва мусикий маданиятни тарбияловчи восита сифатида караш килади ва албатта укитувчи муомила санъатига эга булиши керак. У шахс сифатида дарсларда ва бутунлай намоён булади: укитувчи асарни ижро этибгина колмай узининг бастакорга булган муносабатини билдириб, мусикий асар хакида гапириб беради. Шу билан бирга укувчиларда укитувчиларга нисбатан пайдо булган диккат -эътиборлилик, ишонч ва хурмат хиссининг пайдо булишига сабаб булади.Укитувчининг обруси унинг талабчан була олишига боFликдир. Укувчиларга унинг ёрдами, эътибори, куллаб -кувватлаши хамиша керак. Бусиз эришган ютуклардан тула бахраманд булиши мумкин эмас. Албатта, укитувчи фаолиятида ташкилотчилик кобилияти хам катта урин тутади. Укувчиларни турли хил мусикий фаолиятларга жалб этиш маълум даражада кобилиятли булишни талаб этади.Бу айникса мусикий тугаракларга таалукли булиб, бу йуналишда укитувчининг иродаси ва максад сари интилишига куп нарса боFлик булади. Шунга карамай натижалар унинг тажрибаси ва машFулотларга тайёргарлиги оркали бахоланади.Укитувчининг ижоди унинг педагогик топилмалари мактабдаги биринчи мустакил кадамларидан бошланади. Педагог махоратга эга булиши ундан узининг кадр-кимматини ва камчиликларини билиши, узини бошкара олиши, уз харакатларига бахо бера олиши узини тарбиялай олишини талаб килади. Укитувчининг рухий бойлиги, куп

April, 2022

169

кирралиги, унинг акли, хушмуомилалиги маънавий тозалиги укитувчиларни бутун борликлари билан ишлашларига катта таъсир этади. Шунинг учун ишонч билан айта оламизки, укитувчи шахси мусикани фан сифатида аниклаб беради. Йиллар давомида укитувчи минглаб дарс соатларини утиб, укувчиларни эстетик ривожлантириш ва уз мехнатидан бахраманд булиш учун уларга диккат билан тайёрланади. Дарс баъзида унча кузга куринмаган машаккатли мехнат булиб, укитувчидан катта ирода ва диккат-эътиборлиликни эгилувчан фикрлаш кобилиятини турли педагог вазиятларда тез харакат килишни талаб килувчи жараёндир. Уйлаган натижани, омадсизлик сабабларини кидиришга мажбур этади. Мусика дарси мактабда мусикий тарбияни ташкил этишнинг асосий шаклидир. Мусикий тугараклар машFулотларни утилишига карамай барча болаларни бирлаштира оладиган мусика дарслари хеч качон узининг ахамиятини йукотмайди. Дарс жараёни уз ичига турли фаолиятларини камраб олиш: мусика тинглаш шулар жумласидандир. Ашула, ракс ёки мусикий асарни урганиш учун, бир неча соат дарс утилиши зарур, шунинг учун бир дарсда янги мусика асари билан танишиши, илгари урганила бошланган асар парчасини урганишни давом эттириш ва утилган дарсни кайтариш каби харакатлар амалга оширилади ва хафтада берилган 45 дакика камлик килади. Масалан; 1 -синфда укувчилар "Бойчечак" кУшиFини ижро этишади, Ф.Назаровнинг "Пахтаой " кУшиFини урганишни давом эттиришади, уларга таниш булган "Дилхирож" узбек халк куйини эшитишади. Укитувчи дарсга яхши тайёргарлик куриши ва педагогик билимлардан унумли фойдаланишни таъминлаб берувчи жараён булиб, укитувчи махоратига боFлик.

МУХОКАМА ВА НАТИЖАЛАР

Хдкикатдан хам мусикий тарбия вазифаларини чукур урганишни, укувчилар ёшига караб асар танлашни уларни мусикий тайёргарлигини хисобга олиниши дарсга талаб этилади. Утилаётган дарс мазмунига турли кайфиятлар ва хусусиятларга эга булган мусикий асарлар киради. Шунинг учун уларнинг бир бутунлигига эришишда уларнинг тузилиши мусикий фаолият турлари буйича кетма-кетлигини аниклаш зарур. Узбек халк мусикаларини урганиш жараёнида дарснинг мазмунига оид томонларини уйлаб чикишда бир асардан иккинчи асарни урганишга утишга рухий диккат эътиборлилик, укувчилар диккатини биридан иккинчисига карата олиш жуда зарурдир.Дарс тузишда хар бир синф болаларнинг узига хослигини уларнинг хиссини жисмоний ва аклий даражаларини инобатга олиш керак.

April, 2022

170

Мисол учун: бошланFич синф болаларининг диккат-эътиборини узок чузилмаслиги учун уларнинг кизикишлари пасайиб кетмаслиги учун фаолият турларини уз вактида узгартириб туриш зарур. Масалан; Мураккаб кушикни, мураккаб раксни бир неча дарс давомида урганиш максадга мувофикдир. Мураккаб мусикий ритмик харакатларни ургангандан сунг кушик айтишга утиш тавсия килинмайди, чунки куйлаш диккат эътиборлилик билан бир меъёрда нафас олишни талаб этади. Бундан ташкари дарсни дарс жадвалидаги урнини шу куни 1,3 ёки 4 дарс эканлигини инабатга олиш зарур. Охирги дарсларда болаларнинг чарчоклиги сезилади. Шунинг учун турли услубларни алмашиниб утилишига, болалар кизикишини тикловчи услубларни танлаш тавсия этилади. Мусика дарсини, кайси дарсдан кейин утилаётганлиги хам катта ахамиятга эга. Мехнат, айникса жисмоний тарбия машFулотларидан кейин утилаётган дарсларни болаларда таъсирчанликни пасайтирувчи ва режалаштирилган ишга мослаштирувчи фаолиятда бошлаш максадга мувофикдир. Х,ар бир конкрет холда педагог дарс утилаётган синф хусусиятларини болаларни у ёки бу мусикий фаолиятга кизикишни, уларнинг тайёргарлик даражасини инобатга олиши зарур. Тажрибали педагоглар дарсни бир бутун килиб тузишда катта махоратга эга буладилар, дарсни турли элементларини бир бирига боFлаб бир бутун килиб ута оладилар.

Дарсларда турли услубларни (асарларни, уларнинг айрим кисмларини таккослаш, муаммоли изланиш, уйин холатлари) куллаш укувчиларни ижодий топшириклар лабиринтидан олиб утадилар. Бундай ижодий топширикларни бажаришда санъатга булган кизикиш укувчиларни фаоллиги билан аникланади. Фаоллик муаммоси дарснинг кизик тузилишига боFлик булиб колмай, болаларда кизикиш уЙFOтувчи услубларни кулланишига эмас, балки укитувчининг хар бир укувчига индивидуал ёндошишига боFликдир. Бу педагог олдида турган энг мураккаб вазифалардан биридир. Чунки у укувчилар билан хафтада атиги бир марта учрашади, мусика дарси эса жадал жараённи намойиш этади ва талаб этади. Шунинг учун укитувчи уз укувчиларини яхши билиши, уларнинг кучли ва заиф булиши, уларнинг кучли ва заиф томонларининг кизикишларини эсда саклаши, болалар дунёсига кира олиши, уларнинг хар бирининг имкониятини оптимистик бахолай олиш зарур, дарсда доимо бола билан муомила килишга харакат килиши зарур, чунки туFри берилган саволлар айрим овозда сездирмай айтиб туриш тушунмовчиликни англатувчи карашлар, далда берувчи бош ирFашлар бу жараённи тула амалга оширишга ёрдам беради.

April, 2022

171

ХУЛОСА

Шу уринда айтиш мухимки ушбу жараёнда укитувчининг харакатлари ва мимикаси хам катта таъсир килувчи восита хисобланади. Замонавий мусика дарсини махсус жихозларсиз тасаввур килиб булмайди. Хонанинг эстетик жихозланиши турли хил булиши мумкин лекин у дарс утиш учун кулай шарт-шароит яратиш керак булади. Дарсда болаларга мусикий асбоблар, техник воситалар керак булади.Уларнинг сифати, замонавий тайёргарлик ва окилона фойдаланиш дарсни утказишга ёрдам беради. Бугунги кунда мусика маданияти укитувчиси болаларни турли хил ижродаги (оркестр, хор, ансамбл) лар билан таништиришга ёрдам берадиган, тасмага ёзиб олинган мусикий асарлар укувчиларни айрим мусикий асбобларни жаранглаши ва инсон овозининг ифодалилигини курсатувчи услубларни куллаш катта ахамиятга эгадир. Дарсларда болаларни мусикий эшитиш кобилиятини ривожлантирувчи кургазмали куролларни куллаш хам алохида касб этади. Нота жадвалларини куллаш жараёнида нотага караб куйлаш куникмаларига эга булиш содир булади. Бу кичик ашула ва куйларни тез урганишга ёрдам беради.

REFERENCES

1.Халилов Ф.Н. «Дидактические основы инструменталъно - исполнителский подготовки будущих учителей музыки» Докторские дисертация и сискание учённой степени доктора пед. Наук.Ташкент 2006 год. Стр. 38-46

2. Шарипова Г. Мусика укитиш методикаси ва мактаб репертуари. Дарслик. Тошкент. Турон-Икболж 2014. 108б.

3.Мирзиёев Ш.М. буюк келажагимизнинг мард ва олий жаноб халкимиз билан бирга курамиз. Тошкент "Узбекистон" - 2017й.

4.Рахимов X. «Узбекистон Ватаним маним» 2 китоб. Т.,1998

5.Норхужаев Н. «Узбекистон Ватаним маним» 3 китоб. Т., 1999

6.Шарипова Г.М. «Мусика укитиш метод ва мактаб репертуари» Т 2006

7.Рахимов X,. ва бошкалар «Узбекистон Ватаним маним» 1 китоб. Т.,

8.Иброхимов О. 4, 7 синф «Мусика» дарсликлари Т.,2001-2003

9.Панжиев К,.Б., Салимова Д.И. Вокал ва замонавий мусика. Укув кулланма. Тошкент. Инновация-Зиё. Тошкент. 176 б.

10.Нурматов X. ва бошкалар 1-3 синф «Мусика» дарсликлари. Т.,2008

® о

April, 2022| Multidisciplinary Scientific Journal

©

О

172

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.