Научная статья на тему 'Ўзбек халқ ўланларида поэтик тимсолларнинг семантик хусусиятлари'

Ўзбек халқ ўланларида поэтик тимсолларнинг семантик хусусиятлари Текст научной статьи по специальности «Науки о Земле и смежные экологические науки»

CC BY
173
54
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
Фольклор / ўлан / тимсол / Бойсун / поэтик детал / тол / рўмол / Folklore / grass / emblem / Boysun / poetic detail / willow / scarf

Аннотация научной статьи по наукам о Земле и смежным экологическим наукам, автор научной работы — Шаҳодатбону Имомназарова

Ушбу мақолада халқ оғзаки ижодида кўп учрайдиган ҳамда ўзбек мифологияси ва фольклорида муҳим ўрин тутадиган тимсоллар ҳақида сўз боради. Муаллиф бадиий матнда муайян нарсаларнинг айрим рамзу тимсолларга қиёсланиши ва у тимсолларнинг халқ лирикасида севги, оила, фарзанд тушунчалари билан боғлиқлиги ҳақида илмий маълумот беради.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

SEMANTIC CHARACTERISTICS OF POETIC IMAGES IN UZBEK PEOPLE'S ULANS

This article deals with the symbols that are common in folklore and play an important role in Uzbek mythology and folklore. The author gives scientific information about the comparison of certain objects in the literary text with some symbolic symbols and the connection of these symbols in folk lyrics with the concepts of love, family, children.

Текст научной работы на тему «Ўзбек халқ ўланларида поэтик тимсолларнинг семантик хусусиятлари»

'Oriental Art and Culture" Scientific-Methodical Journal - (3) III/2020

ISSN 2181-063X

УЗБЕК ХАЛЦ УЛАНЛАРИДА ПОЭТИК ТИМСОЛЛАРНИНГ СЕМАНТИК ХУСУСИЯТЛАРИ

Шаходатбону Имомназарова УзР ФА Узбек тили, адабиёти ва фольклор институти

Аннотация: Ушбу мацолада халц огзаки ижодида куп учрайдиган уамда узбек мифологияси ва фольклорида мууим урин тутадиган тимсоллар уацида суз боради. Муаллиф бадиий матнда муайян нарсаларнинг айрим рамзу тимсолларга циёсланиши ва у тимсолларнинг халц лирикасида севги, оила, фарзанд тушунчалари билан боелицлиги уацида илмий маълумот беради.

Калит сузлар: Фольклор, улан, тимсол, Бойсун, поэтик детал, тол, румол.

SEMANTIC CHARACTERISTICS OF POETIC IMAGES IN UZBEK

PEOPLE’S ULANS

Shahodatbonu Imomnazarova Institute of Uzbek language, literature and folklore Academy of Sciences of the Republic of Uzbekistan

Abstract: This article deals with the symbols that are common in folklore and play an important role in Uzbek mythology and folklore. The author gives scientific information about the comparison of certain objects in the literary text with some symbolic symbols and the connection of these symbols in folk lyrics with the concepts of love, family, children.

Keywords: Folklore, grass, emblem, Boysun, poetic detail, willow, scarf.

Аждодларимиз томонидан яратилган гоят бой фольклор анъаналари тизимида суз сехрининг жозибадорлигини бетакрор тарзда намойиш этган улан жанри алохида мухим урин тутади. Улан кушиклари турмуш тарзи асосан кучманчи чорвадор ва ярим кучманчиликдан иборат булган узбек уруглари орасида кенг таркалган. Азалдан нозик дид сохиби булган халкимиз бадиий дахоси халк огзаки ижодининг бошка куплаб жанрлари каби, уланларда хам куплаб рамзу тимсоллар оркали туйгуларини баён этган.

Маълумки, узбек мифологияси ва фольклорида тол образи мухим урин тутган булиб, турли хил маросим ва урф-одатларда, ирим-сиримларда тол дарахтининг новдаси, барги ёки ёгочидан сехрли хусусиятли ашё сифатида фойдаланиш анъанаси мавжуд. Айрим жойларда кекса тол дарахтлари, айникса, мозор ва мукаддас кадамжоларда, чашмалар буйида, авлиё кишилар кабри

гм

45

HTTP://OAC.DSMI-QF.UZ

'Oriental Art and Culture" Scientific-Methodical Journal - (3) III/2020

ISSN 2181-063X

ёнида усадиган толлларни кесиш, уларнинг шохини синдириш мумкин эмас деб каралади. Тол новдаси сукилган жойда кукариб кетавериши ва тез усадиган дарахт булганлиги сабабли унинг новдаларидан серхосиллик тилаш билан алокадор маросимларда хам фойдаланишади. Масалан, Х,.Кароматовнинг ёзишича, «Фаргона вилоятининг Сух туманида «дехконнинг кули енгил булсин» учун кетмон дастаси толдан тайёрланса, Сурхондарё вилояти Бойсун туманида толдан ясалган бешикка толбаргак осиб куйиш удуми кайд килинган. Бу уринда биринчи холатда серхосиллик гояси илгари сурилган булса, бойсунликлар одатининг замирида чакалок хам тол каби тез усиб, вояга етсин деган эзгу караш ётади.

Узбек халк уланларида тут, тол, олма, шафтоли сузлари поэтик тимсол сифатида кулланилиб, севги, оила, фарзанд, бевафолик ва айрилик тушунчаларини ифодалашга хизмат килади. Жумладан, халк кушикдарида «тол» образи жуда серкирра хусусиятларга эга булиб, поэтик рамз даражасига кутарилган бу тимсол кушикларда ёрнинг сочи, фарзанд, ота-она ва висолнинг ташбехи вазифасида келади. Фольклоршунос А.Мусакуловнинг ёзишича, бадиий матнда муайян нарсаларнинг толга киёсланиши эса толнинг халк лирикасида севги, оила, фарзанд тушунчалари билан богликлигини курсатади.

Узбек халк уланларида «тол» поэтик детали «тол чивикдай» бирикмаси таркибида кулланилганида гузал ёрнинг нозик кадду бастини тасвирлашнинг бадиий воситаси вазифасида келади. Куйидаги уланда келтирилган «ёз булса ковун пишар тур олишиб» мисраси рамзий маънода етуклик, пишикчилик, мул хосил тимсоли сифатида инсон умрига ташбех килинади ва полиздаги ковунларнинг «палаги палагига уралашиб» усиши умрнинг саодатли дамлари -туй-хашамлар, халк сайиллари, байрамларда киз-жувонларнинг хамжихат булиб, тупланишиб хурсандчилик килишига ухшатилган. Бу уринда уларнинг «беллари тол чивикдай буралиб» ракс тушиши аёл гузаллигининг узига хос бадиий талкини хисобланади:

Ёз булса ковун пишар тур олишиб,

Палаги палагига уралашиб,

К,из, келинлар уйнайди туй булганда,

Беллари тол чивикдай буралишиб.

Халкимизнинг гузаллик хакидаги бадиий-эстетик карашларига кура, кишининг зохирий (ташки) ва ботиний (рухий-маънавий) гузаллиги орасида мутаносиблик мавжуд булгандагина у хакикий гузал шахс хисобланади. Куйидаги уланларда ташки куриниши, хусну латофати гоят чиройли булган келинчакнинг одоб-икромли эканлиги, айникса, оила аъзоларига, жумладан, турмуш уртогига булган хурмати ва мехр-мухаббати яккол намоён булиб

ГМ

46

HTTP://OAC.DSMI-QF.UZ

'Oriental Art and Culture" Scientific-Methodical Journal - (3) III/2020

ISSN 2181-063X

туриши унинг «тол чивикдай буралиб» турган нозикнихол суврати мисолида тасвирланган:

Оволайлар деганда, оволайлар,

Йуклигин ер йигитнинг кулин бойлар,

Армон билан олганинг булса яхши,

Тол чивикдай буралиб отинг бойлар.

Жез кайикман буз кайик сув кечади,

Куклам булсам сурилиб эл кучади,

Ер йигитнинг олгани яхши булса,

Тол чивикдай буралиб уй чечади.

Улан кушикларининг баъзи матнларида «тол» поэтик детали ёр, маъшука образининг бадиий ифодаси сифатида хам кулланилиши кузатилади. Куйидаги кушикда кулланилган «ок» ранг тимсоли эзгулик, яхшилик, поклик аломати булиб, улан айтувчи йигитнинг «ок юзига ярашган хол» унинг севган ёридир. Чунки халк лирикасида «хол» детали купинча севимли ёр ёки фарзанд тимсоли булиб келади. Бу кушикда хдм айни шу маъно ифодаланган булиб, халк кушикдарида «окар сув», «дарё», «сой», «арик» сузлари умр йулига ташбех килинишини хисобга олсак, «Оксув сой ёкасидаги тол» образи хам рамзий маънода ёр образининг поэтик талкинларидан бири вазифасини бажариб келмокда:

Оксув сойни ёкалаб тол булади,

Ок юзимга ярашган хол булади,

Бизни устирган энамга баракалла,

Бизни курган йигитлар дол булади.

Х,ар бир халкнинг уз кийиниш маданияти ва миллий кийимларининг мавжудлиги бу менталитетнинг узига хослигидан келиб чикади. Шу боис, узбек халки хам узининг урф-одатлари, бадиий маданияти, кийим-кечаклар билан алокадор анъаналарига содик колган холда миллий либослари ва каштачилик санъатини доимо кадрлаб келган. Шунинг учун хам узбек халк лирикасида, хусусан, улан жанрига оид кушикларда румол ва белбог рамзи куп учрайди.

Узбек халки румолни аёлга белбогни эса эркак кишига киёслайди. Белида белбоги бор эркак уз гурури сакловчи эр, оиланинг устуни, оиланинг ор-номуси учун жавобгар шахс деб каралади. Республикамизнинг айрим худудларида азада эркаклар билан бирга мархумга якин аёллар хам бел боглайдилар. Бу эса шу оиланинг «устуни» ёки якин кишисидан айрилганлик маъносини англатади. Фольклоршунос А.Мусакулов узбек аёлларининг азада бел боглашлари якин кишисидан, бел кувватидан айрилганлик маъносини билдиради деб тахлил килади.

ГМ

47

HTTP://OAC.DSMI-QF.UZ

'Oriental Art and Culture" Scientific-Methodical Journal - (3) III/2020

ISSN 2181-063X

Улан кушикларларида кашта солиб тикилган румол деталининг куп кулланилишига сабаб шуки, одатда кизлар томонидан йигитга совга килинган чорси, белбог, румол ва румолчаларга турли хил накш ва гуллар шакли кашта усулида тикилган булиб, бундай накш ва кашталар туширилган румоллар купрок севги, мухаббат рамзи сифатида такдим этилган. Бу рамзий маънолар улан кушикларида хам уз аксини топган:

Бошингдаги румолинг сер каштали,

Аканг буйдок, ёри йук сирлашгали,

Эрганагини бойловда, энанг уйгок,

Интизорман икковлон сузлашгали.

Куйидаги улан кушигида халк лирикасида «хабарчи» тимсоли уларок талкин килинадиган «гоз» поэтик деталининг «гоз» образи билан бирга кулланилиши натижасида кизнинг бошига ураган румоли сувган ёрининг совгаси эканлигига ишора килади. Чунки, «Алпомиш» достонида калмок юртида чохга банди килинган эпик кахрамон гоз канотига хат ёзиб, уз якинларига ахволини баён килиши, Самарканд шахридаги кадимги археологик ёдгорлик - Афросиёбдан казиб очилган кухна саройлардан бирининг деворига элчилар билан бирга келаётган гозлар сурати чизилганлиги «гоз» детали «хабарчи», «элчи» маъносини англатишини курсатади. Уландаги румолнинг «гоз жуни» (яъни пати)дан килинганлиги унинг севимли ёр хадяси эканлигидан далолат беради:

Бошимдаги урамол гознинг жуни,

Овулинг якин булса ёзнинг куни,

Овулинг якин булса ёзнинг куни,

Ётсам уйкум келмайди боз-боз куни.

Маълумки, румол киз-жувонларнинг хуснига хусн кушадиган бош кийими хисобланади. Айникса, узбек кизларининг бошларига чиройли румолларини ураб юришлари уларнинг куркига янада курк багишлайди. Агарда румолга турли хил чиройли гуллар туширилган булса бу гузаллик янаям ортади. Шу маънода «бошидаги румолнинг турт гули бор» булган кизнинг куприкдан утказиб олишни сураши сойнинг нариги сохилида яшовчи йигитга кунгли борлигини англатади. Халк карашлари ва мифологияда «куприк» нафакат икки сохилни, балки рамзий маънода икки оламни хам узаро бирлаштирувчи восита деб каралади. Шу маънода, кизнинг «сой куприги»дан утиши унинг узга хонадонга келин булиб узатилишини, яъни бир ёш-табака мансубиятидан бошкасига утишини англатади:

Бошимдаги урамол турт гули бор,

Куприк солиб сойингдан утказиб ол,

Ихтиёринг, кунглинг менда булса,

г<«г

48

HTTP://OAC.DSMI-QF.UZ

'Oriental Art and Culture" Scientific-Methodical Journal - (3) III/2020

ISSN 2181-063X

Мулжаллаган ерингга етказиб ол.

Баъзи кушикдарда киз боланинг бошига румол ураши унинг оила курганлигини билдирувчи поэтик восита вазифасида уам келади. Чунки узбекларда бирор оилага совчи булиб боришдан аввал, «Фалончининг кизининг боши бушми?» деб сураш одати уам бор. Оиласи булмаган аёлга нисбатан уам «боши буш» ибораси кулланилади. Совчилар киз тарафни рози килганларидан кейин, ёшларни «фотиуа килиб куйиш»ни айрим жойларда «румол боглаш» деб уам атайдилар. «Алпомиш» достонида Коражоннинг онаси Барчинга совчи булиб бориши мотивида уам шу одат уз ифодасини топган:

Козонда кайнаган ширбоз гушмиди,

Шу кизингнинг агар боши бушмиди?

Боши бушми дейин, сендан сурайин,

Келин килиб бошига румол урайин.

Коражоннинг онаси Сурхайил кампир тилидан айтилган бу матнда халкимизнинг «румол боглаш» удуми уакида суз юритилган.

Куйидаги улан кушигида кизнинг «румолини бошига ураши» унинг оила курганлигини билдиради. Кесилган толнинг «боши тубан кетиши» эса йигит билан кизни бир-бирига боглаган мууаббат ниуолининг боши хам булиб, бевакд усишдан тухтаган (яъни кесиб ташланган) дарахт каби завол топганлигини англатади:

Румолингни бошингга урай солдинг,

Боши тубан кетади кесган толнинг,

Ойдай, кундай бетингга яра солиб,

Бормикан хосияти куйган холнинг.

Хуллас, узбек халк уланларида кулланилган «тол» ва «румол» каби поэтик рамзлар матннинг бадиий жиуатдан янада сайкалланиши уамда мисралараро мусикий оуангдорликни теранлаштиришга хизмат килади.

Фойдаланилган адабиётлар

1. Mirzayev T., Safarov O. O’zbek xalq og’zaki ijodi xrestomatiyasi. -Toshkent: Aloqachi, 2008.

2. Турдимов Ш. Узбек халк лирикасида поэтик рамзлар. НДА. - Тошкент, 1987.

3. Шомаматов Н. Улан жанрининг узига хос хусусиятлари // Узбек тили ва адабиёти. — 2004. - 3-сон. - Б.47-50.

4. Шомаматов Н. Улан жанри уакида баъзи мулоуазалар // Фольклоршунослик. 1-китоб. - Навоий, 2003. - Б.75-82.

49

HTTP://OAC.DSMI-QF.UZ

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.