Научная статья на тему 'Алишер Навоий ғазалларида мақол ва ибораларнинг маъновий хусусиятлари'

Алишер Навоий ғазалларида мақол ва ибораларнинг маъновий хусусиятлари Текст научной статьи по специальности «Языкознание и литературоведение»

CC BY
2016
89
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
Фраземалар / фикран чоғиштирув / сабаб-натижа муносабати / образлилик / омоним ва синоним мақоллар / тамсил санъати / Phrases / comparisons / cause and effect relationships / imagery / homonyms and synonyms / fiction

Аннотация научной статьи по языкознанию и литературоведению, автор научной работы — Н. Умарова, Н. Абдувалиева

Мазкур мақолада Алишер Навоий ғазалларида мақол ва ибораларнинг қўлланилиши, ғазал мисраларида уларнинг жозибадор маъномуносабати талқин этилган. Мақолларнинг айримларида шоир яшаган даврига оид вариантларининг ҳозирги даврдаги турига ўзгарган варианти ҳамда ибора ва мақолларнинг бадиий тасвир воситалари орқали ифодаланганлиги тадқиқ этилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

SPIRITUAL CHARACTERISTICS OF PROVERBS AND WORDS IN ALISHER NAVOI'S GAZELLES

This article discusses the use of proverbs and phrases in Alisher Navoi’s ghazals and their attractive meaning in ghazal verses. In some of the proverbs it is studied that the variants of the period of the poet’s life have changed to the present type, and that the expressions and proverbs are expressed by means of artistic means.

Текст научной работы на тему «Алишер Навоий ғазалларида мақол ва ибораларнинг маъновий хусусиятлари»

'Oriental Art and Culture" Scientific-Methodical Journal - (3) III/2020

ISSN 2181-063X

АЛИШЕР НАВОИЙ ГАЗАЛЛАРИДА МАЦОЛ ВА ИБОРАЛАРНИНГ

МАЪНОВИЙ ХУСУСИЯТЛАРИ

Н.Умарова, Н.Абдувалиева

ФарДУ

Аннотация: Мазкур мацолада Алишер Навоий газалларида мацол ва ибораларнинг цулланилиши, газал мисраларида уларнинг жозибадор маъно-муносабати талцин этилган. Мацолларнинг айримларида шоир яшаган даврига оид вариантларининг уозирги даврдаги турига узгарган варианти уамда ибора ва мацолларнинг бадиий тасвир воситалари орцали ифодаланганлиги тадциц этилган.

Калит сузлар: Фраземалар, фикран чогиштирув, сабаб-натижа

муносабати, образлилик, омоним ва синоним мацоллар, тамсил санъати.

SPIRITUAL CHARACTERISTICS OF PROVERBS AND WORDS IN

ALISHER NAVOI’S GAZELLES

N.Umarova, N.Abduvalieva

FerSU

Abstract: This article discusses the use of proverbs and phrases in Alisher

Navoi’s ghazals and their attractive meaning in ghazal verses. In some of the proverbs it is studied that the variants of the period of the poet’s life have changed to the present type, and that the expressions and proverbs are expressed by means of artistic means.

Key words: Phrases, comparisons, cause and effect relationships, imagery, homonyms and synonyms, fiction.

СМЫСЛОВЫЕ ХАРАКТЕРИСТИКИ ПОСЛОВИЦ И ВЫРАЖЕНИЙ В

ГАЗЕЛЯХ АЛИШЕРА НАВОИ

Н.Умарова, Н.Абдувалиева

ФерГУ

Аннотация: В этой статье обсуждается использование пословиц и фраз в газелях Алишера Навои и их привлакательное значение в ститах газели. В некоторых пословицах изучается, что варианты периода жизни поэта

105

HTTP://OAC.DSMI-QF.UZ

'Oriental Art and Culture" Scientific-Methodical Journal - (3) III/2020

ISSN 2181-063X

изменилысь на нынешний тип и что выражения и пословицы выражены с помощью художественных средств.

Ключевые слова: Фразы, сравненые идей, причинно-следственные связи, омонимы и синонимы, пословицы, ключевые слова.

Суз курки булган макол ва иборалардан фойдаланиш хар бир калам ахлининг суз бойлигини орттиради, унинг нуткини уткир ва таъсирли килади, унга бадиий жихатдан сайкал беради. Алишер Навоий ижодида хам халк OFзаки ижоди намуналари - макол ва иборалардан кенг фойдаланилган. Бу воситалар фикрни образли килиб ифодалаш, гузал бадиий тимсоллар яратиш учун хизмат килган. Навоий Fазалларида маколлар мазмунан Fазал байтининг муайян мисрасида ифодаланган фикрни асослаш ёки чоFиштириш учун келтирилган. Бу билан ифодаланаётган фикрнинг уткир ва таъсирчан, содда ва равон булишига эришилган. Масалан:

Келди манга чу белини чектим, масалдурур

Ким «тортса булур келури булса кил била» (FC ) [ 2]

Ушбу байтда маъшукасининг белидан тутган ошик холати кейинги мисрада жойлашган «Келишга хоуиши булса, кил билан тортишнинг узи кифоя» мазмунидаги халк маколи билан киёсланади.

Куйидаги:

Чун масал булди сочинг зулм ичра ёшурмок не суд,

Мушк иси яшурса булмас, бу масал машуур эрур (FC)

байтида иккинчи мисрада келтирилган Мушк иси яшурса булмас халк маколи биринчи мисрадаги фикрга чоFиштирилади. Бу макол бугунги кунда “Касални яширсанг, иситмаси ошкор килади” шаклида кенг кулланади.

Навоий Fазалларида макол мазмунан байтда ифода этилган маълум фикр билан киёслаш учун келтирилар экан, купинча байтда “масалдурур”, “масалким”, “чун масал булди” сингари жумлалар кулланган. Чунки мазкур бирликлар, аввало, байтда кулланган маколга ишора килиб турса, иккинчидан, таъкид ва киёсни кучайтириш учун хизмат килган.

Шоир Fазалларида маколлар, асосан, байтнинг иккинчи мисрасида келтирилади. Бундай байтларни шакллантирувчи гаплар узаро сабаб-натижа, киёс ва ухшатиш муносабатларини ифодалайди. Чунончи:

Пил улса сенинг хасминг, десангки зарар топмай,

Бир пашшага оламда еткурма зарар харгиз. (FC)

Биринчи мисрани шакллантирган “Агар душманинг фил булса, зарар топмай десанг” мазмунидаги шарт гап кейинги мисрада инсонларни дилозорлик килишдан кайтарувчи «Пашшага хам озор берма» мазмунидаги макол билан хулосаланган.

ГМ

106

http://OAC.DSMI-QF.UZ

'Oriental Art and Culture" Scientific-Methodical Journal - (3) III/2020

ISSN 2181-063X

Куйидаги мисолларда хам махолнинг байтда урнашуви иккинчи мисрага тyFри келади:

Чун Навоий кунгли синди эмди лутфунг не осие,

Ким ушатса шишани бутмас они пайванд ила (FC) ёки:

Май батининг кур нишот афзолиеин уузн аулиеа,

Ким куяр улу куруе чун найистонеа тушти ут (FC)

Байтларда ушатса шишани бутмас они пайванд ила, куяр улу куру8 чун найистонеа тушти ут“ махоллари аввалги мисрадаги фикрни таъкидлаш ва тасдихлаш учун хизмат хилган. Бу махолларни хозирги кунда «Синган шишани бутлаб булмайди», «К^амишзорга ут тушса хул-у куру8 баравар ёнади» шаклларида учратиш мумкин. Навоий байтда сабаб -натижа муносабатини ифодаламохчи булса, иккинчи мисрани ким боFловчиси ёрдамида шакллантирган, ухшатиш муносабатида эса иккинчи мисра уйлаким боFловчиси билан бошланган. Масалан:

Ашк ичинда еаркамен, зулфунгни туткайменму деб,

Уйлаким тожир тенгиз ранжин чекар савдо учун (FC) байтида шоир ухшатиш муносабатини тамсил санъати орхали ифодалаган ва байтдан “Зулфингни тутиш илинжида куз ёши ичида еарк булмокдаман, бу шундайки, савдогар савдо учун денгиз зауматини чекканга ухшаш” мазмуни англашилади. Ушбу мисолда хозирги тилимизда тез-тез хулланадиган “Жон куйдирмасанг жонона кайда, тоща чикмасанг дулона кайда” халх махоли Навоийда Тожир тенгиз ранжин чекар савдо учун шаклида берилган.

Услубий жихатдан махолларни иккинчи мисрада хуллаш анча хулай булган. Навоий Fазалларида махоллар байтнинг биринчи мисрасида хам келтирилган, лекин бу жуда санохли мисоллардагина учрайди. Масалан:

Олтун эзилиб-эриб куйган сойи холис булур,

Не ажаб сореорса юз етган сою эмкак манго (FC)

байтида «Олтин утда билинади» халх махолини келтириш билан, итттх машаххати туфайли сарFайган оших юзини олтинга чоFиштириш орхали шоир узгача шеърий тимсол яратади.

Шеъриятда хулланган махол хамма вахт хам айнан, узгаришсиз хулланавермайди. Купинча, махоллар айрим тахрирлар билан шеър мазмунига сингдириб юборилиши мумкин. Алишер Навоий томонидан хулланган халх махолларининг баъзилари шоир даври учун хос булиб, бугунги кунда уларнинг шакл ва мазмун жихатдан янги вариантлари хулланади. Куйидаги:

Х,ажр колмас ёшурун оуу фиеон чек, эй кунгул,

Ким яшурмок бирла харгиз колмади пинхон улум (FC)

107

HTTP://OAC.DSMI-QF.UZ

'Oriental Art and Culture" Scientific-Methodical Journal - (3) III/2020

ISSN 2181-063X

байтининг иккинчи мисрасида жойлашган яшурмоц бирла уаргиз колмади пищон улум маколидан «Касални яширсанг, иситмаси ошкор килади» мазмунидаги халк маколини англаш кийин эмас.

Нуткимизда тез-тез кулланиб турадиган “Юзинг цийшиц булса, ойнадан упкалама” халк маколини Навоий Fазалларида “Эгри эса эгри кургузур кузгу” шаклида учратиш мумкин. Масалан:

Кунгилни туз, тилосанг фойиз улса туз маъни,

Нединки, эгри эса эгри кургузур кузгу (FC)

Алишер Навоий Fазалларини урганар эканмиз, унда маколларга караганда иборалардан купрок фойдаланилганлигига амин буламиз. Бунинг сабабини хилма-хил бадиий тимсол яратиш, фикрни жозибали ва таъсирчанрок ифодалашда маколларга нисбатан ибораларнинг услубий имкониятлари ортикрок эканлиги билан изохлаш мумкин. Чунки ибораларда фикр образли килиб ифодаланган булади. Навоий шеъриятида халк ибораларини тилимни лол этиб (281-б), олур уушингни (281 -б), жон етти огзимга (281-б), машаццат чектим (329-б), жон талошур (333-б), силк этак(343-б), кулини кукка совурдинг(372-б), бошга чицмоц (382-б), кузум наззорадин турт улди (384-б), тошдек кунглин онинг мум цил (399-б), юз царолиг (414-б), оцарди бошим (414-б), кунглум очилур (439-б), берса эмди панд(412-б), жон бериб (445-б), ики юзлик (192-б) шаклларида учратиш мумкин.

Газал байтларида шакл ва маъно муносабатига кура куп маъноли, омоним ва синоним ибораларни хам учратиш мумкин. Шоир улар воситасида бетакрор бадиий тимсоллар яратган. Куйидаги мисолларда бош кутармок куп маъноли ибораси турли хил маъноларда кулланган:

Майда соций аксини кургач эгилдим упгали,

Бош кутармон эмди яъниким топибмен инфиол (FC)

Санам оллида майдин бош кутармон,

Ки цилди дайр пири мундоц иршод (FC)

Бош кутармок ибораси биринчи мисолда уятдан бош кутаролмаслик, иккинчи мисолда эса майдан бош кутаролмаслик маъносини ифодалаган. Мазкур ибора бошка бир байтда бош олма шаклида кулланган, шунингдек, аёг сузи билан бирикиб, икки хил маъно ифода этган. Масалан:

Эй Навоий, дайр аро тутса аёг ул мугбача,

Нуш этиб олма аёгидин анинг улгунча бош (FC)

байтида олма аёгидин анинг улгунча бош бирикмасини икки хил мазмунда - улгунча ёрнинг оёгидан бош олмаслик ва улгунча кадау (аёг)дан бош олмаслик мазмунида тушуниш мумкин. Яна бир мисолда паймонаси тулмоц бирикмаси хам уз маъносида, хам мажозий маънода кулланган. Шу уринда шоир мумтоз

ГМ

108

HTTP://OAC.DSMI-QF.UZ

'Oriental Art and Culture" Scientific-Methodical Journal - (3) III/2020

ISSN 2181-063X

адабиётимизга хос лафзий санъатлардан бири - ийхом [5] санъатининг гузал намунасини яратган. Чунончи:

Ултурай бир май била деб, тиргузурсен, социё,

Общайвон бирла гуёким тулар паймонамиз (FC)

байтида кейинги мисрада ифодаланган гап икки хил маънода кулланган: а) май билан кадахимиз тулади(суз бирикмаси); б) май билан паймонамиз тулади(ибора). Шоир паймона сузининг маъноларидан фойдаланиб, байтда узига хос суз уйини куллаган. Паймонаси тулмок ибораси тилимизда хануз кулланиб келинмокда.

Ибораларнинг синонимияга бойлиги улардан фойдаланишда катта услубий имкониятлар яратади. Чунки бир синонимик уяни ташкил килувчи иборалар узаро образлилик даражаси жихатидан фаркланади. Масалан, куйидаги байтда кулланган кунглакин чок айламиш, яко чок килса, кукси чок улмай фраземалари айни бир маънони англатса-да, аммо образлилик даражасига кура фарк килади. Ушбу ибораларнинг сунггиси маъно даражасининг кучлилиги, образлилиги ва ифодалилиги жихатидан ажралиб туради. Иборалар маъносидаги ана шу нозик жихатлар хам Навоий эътиборидан четда колмаган ва шоир байтда ибораларни образлилик даражасига кура кетма-кет куллаган. Шундан келиб чикиб айтиш мумкинки, мазкур синонимик уяда кукси чок улмок иборасида образлилик даражаси кучли:

Кунглакин чок айламиш андухдин гул, чун яко Чок килса найласун булбулнинг улмай кукси чок (FC)

Мазкур байтда узаро маънодош ибораларни куллаш ошик холатини таъкидлаш учун хизмат килган.

К^уйидаги мисраларда эса пешонага ёзилганини курмок ва такдирдан кочиб кутула олмаслик каби иборалар синонимлигини кузатиш мумкин:

Хар не ёзмиш оллингга килки казо курмак керак,

Эй Навоий, кочмок улмас тенгрининг такдиридин(FC)

Навоий синук кунгул иборасига йуктурур бори оламда бир кунгил гамсиз турFун бирикмасини синоним сифатида куллайди:

Синук кунгулда чу йук шодлик, согинурмен,

Ки йуктурур бори оламда бир кунгил гамсиз (FC)

Алишер Навоий Fазалларида ибораларнинг маъносига кура сифат, феъл ва равиш суз туркумларига хосланган турларини учратиш мумкин. Масалан:

Икки юзлук булмаким, бу богнинг раъно гули Гар кизорур бир юзи,лекин яна бир соргорур (FC)

К,илди овора мени хастани овора кунгул,

Хонумонимни каро килди юзи каро кунгул (FC)

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

109

HTTP://OAC.DSMI-QF.UZ

'Oriental Art and Culture" Scientific-Methodical Journal - (3) III/2020

ISSN 2181-063X

байтларида кулланган хонумонимни царо цилди ибораси харакат тушунчасини, икки юзлик, юзи царо, цора кунгил иборалари эса белги тушунчасини ифодалайди. Шуни хам айтиш керакки, узбек тилида цора лексемаси иштирокида , асосан, салбий маъноли фраземалар шаклланган. Чунки бу ранг ёмонлик тимсоли хисобланади. “К,ора лексемаси фраземалар таркибида предметнинг рангини курсатмайди, балки кучма маънода кулланиб, шахс характеридаги мунофиклик, Fаламислик, Fийбатчилик, берахмлик каби салбий хислатларни ёки “энг OFир, энг ёмон” сингари маъноларни эмоционал-эспрессив ва образли ифодалашда кулланади” [1]

Феълларда уюштирувчилик кучли булиб, купинча бошка сузларни узига эргаштириб, уни бошкариб келади.[3] Феълларнинг бу хусусияти фраземаларда хам уз аксини топган. Феълларнинг нутк элементларини бирлаштирувчилик хусусияти узбек тилида “ибораларнинг асосий кисмини феъл фразеологик иборалар ташкил килиши” [4]ни таъминлайди. Феъллар фразема таркибида грамматик таянч аъзо сифатида катнашади. Бундай компонент бутун фраземага феъллик хусусиятини утказиб, фраземалар иш-харакат фаолиятини ифода этади. Масалан:

Лабинг кургач илигим тишларам уар дам тауайюрдин,

Ажаб уолатки, болни тутмайин бармог ялайдурмен. (FC)

Ушбу байтда келтирилган компонентларидан бири эскирган илигим тишларам иборасининг хозирги варианти бармозини тишламоц шаклида ишлатилади ва хайратланиш маъносини англатади.

Яна бир мисол:

Кетинг, кунгул била жонким, видоингиз килдим,

Фироц агар будур, эрта кунни кеч циласиз (FC)

Мазкур байтда фирок изтиробларидан азобланган ошикнинг кунгил ва жонга мурожаати берилган. Бу холатни образли ифодалаш учун эрта кунни кеч цилмоц феъл фраземаси кулланган. Ушбу иборанинг характерли жихати шундаки, гарчи феъл-кесим булишли шаклда ифодаланган булса-да, аммо мазмун хамиша булишсиз шаклда ифода топади, яъни “эрта кунни кеч цилмаслик ”.

Куйидаги мисолда равиш туркумига мансуб кечани кеча демай, кундузни кундуз демай турFун бирикмаси махбуба юз-у зулфининг иштиёкида, кундуз ва кечанинг фаркига бормай колган ошик тимсолини таъсирчанрок ифодалаш учун ишлатилган:

Юзу зулфунгни созиниб келмишам, эй маужабин,

Кечани кеча демай, кундузни кундуз демай (FC)

Алишер Навоий Fазалларида иборалар синтактик моделига кура суз бирикмаси шаклида ёки гап шаклида берилади. Масалан:

ГМ

110

HTTP://OAC.DSMI-QF.UZ

'Oriental Art and Culture" Scientific-Methodical Journal - (3) III/2020

ISSN 2181-063X

Ишцда 8айрат тилимни лол этибдур, эй рафщ,

Х,ажр зулмидин эмастурмен сузум йуцтин хамуш (FC)

Шамъ уамдардимдурур уижрон туниким мен киби,

Х,ажр утида коврилур. ул доги уз ёги била (FC)

Эл тилидин уйку учмиштур кузумдин гуйиё,

Ким эрур бахт уйцусининг боиси афсонамиз (FC, 229)

Биринчи мисолдаги хайратланиш маъносини берувчи тилимни лол этибдур ибораси суз бирикмаси моделида, кейинги байтларда келтирилган рухий изтиробни ифода этувчи уажр утида коврилур, ул доги уз ёги била, уйку учмиштур кузумдин иборалари эса гап моделидадир.

Биргина “Гаройибус-с^ар” девонидан танлаб олинган мисоллардан куриниб турибдики, Навоий шеъриятида халк маколлари ва ибораларидан кенг фойдаланилган. Газалларда халк OFзаки ижодининг шаклан ихчам, мазмунан таъсирчан унсурлари булган макол ва ибораларнинг ранг-баранг ифода усулларини учратиш мумкин. Шуни айтиш жоизки, асрлар давомида Навоий асарларининг халкчиллигини таъминлаган жихатлардан бири хам ана шунда булса керак. Зеро, ижод ахли сузни халкдан олади, унга бадиий сайкал бериб яна халкка такдим этади.

Фойдаланилган адабиётлар

1. Алимаматова Ш. Узбек тилида фраземаларнинг компонент тахлили. Фил. фан. номз. дисс. . автореф. Т., 2008.-Б.11.

2. Алишер Навоий. Хазойинул-маоний. I т. Гаройибус-сотар. Т.: ФАН, 1959.

3. Рахматуллаев Ш. Узбек тилининг фразеологик луFати. -Т.: К,амуслар бош тахририяти, 1992. -Б.11

4. Турсунов У. ва бошкалар. Х,озирги узбек адабий тили. -Т.: Укитувчи, 1992.-Б. 316.

5. Х,ожиахмедов А. Шеърий санъатлар ва мумтоз кофия. Т., «Шарк», 1998. -Б. 44.

111

HTTP://OAC.DSMI-QF.UZ

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.