Научная статья на тему 'Адабиёт дарсларида пейзаж лирикаси'

Адабиёт дарсларида пейзаж лирикаси Текст научной статьи по специальности «Науки об образовании»

CC BY
504
128
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
ўқувчи маънавияти / дарс мазмуни / поэтик образ / табиат ва жамият / эстетик функция / бадиий тафаккур / ўқувчиларни ватанпарварлик руҳида тарбиялаш / pupil morality / consistence of lesson / poetical image / nature and society / esthetic function / art thinking / patriotic education of pupils

Аннотация научной статьи по наукам об образовании, автор научной работы — Абдураҳмонова Ҳ.

Ўқувчи маънавияти бевосита дарс мазмуни ва моҳияти орқали шакллантирилади. Мактаб дарсликларида табиат ҳодисалари билан алоқадор образ ва поэтик образлар тасвир объекти марказига олиниб талқин этилган бир қатор лирик асарлар мазмуни ўқувчиларни ватанпарварлик руҳида тарбиялашнинг омили бўлиб хизмат қилади. Ушбу мақолада 9-синф дарсликмажмуасига киритилган Огаҳийнинг пейзаж лирикаси мисолида маънавий-маърифий тарбияни шакллантириш йўллари таҳлил қилинган ҳамда бу борадаги ўқитувчи тажрибалари мисол сифатида келтирган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

LANDSCAPE PAINTING LYRICS ON THE LITERATURE LESSONS

Moral-ethical educating of pupil is forming directly through consistence and significance of lessons. In the textbooks analyses of image and poetical forms of number of works of lyrics tied with nature processes, appear as patriotic education of pupils. Learning of other nature subjects like didactic poems and lyrics analyzes posses some fitches. In the article, using landscape lyrics of Ogahiy, consisted in program of 9 form pupil, presented ways of moral-patriotic educating, and as well provided experiences of teacher’s works.

Текст научной работы на тему «Адабиёт дарсларида пейзаж лирикаси»

Абдурах,монова

Андижон вилояти педагог кадрларни к,айта тайёрлаш ва малакасини ошириш институти "Тил ва адабиёт" кафедраси укитувчиси

АДАБИЁТ ДАРСЛАРИДА ПЕЙЗАЖ ЛИРИКАСИ

АБДУРАХМОНОВА X,. АДАБИЁТ ДАРСЛАРИДА ПЕЙЗАЖ ЛИРИКАСИ

Ук,увчи маънавияти бевосита дарс мазмуни ва мох,ияти оркали шакллантирилади. Мактаб дарсликларида табиат х,одисалари билан алокадор образ ва поэтик образлар тасвир объекти марказига олиниб талкин этилган бир катор лирик асарлар мазмуни укувчиларни ватанпар-варлик рух,ида тарбиялашнинг омили булиб хизмат килади. Ушбу маколада 9-синф дарслик-мажмуасига киритилган Огах,ийнинг пейзаж лирикаси мисолида маънавий-маърифий тарбия-ни шакллантириш йуллари тах,лил килинган х,амда бу борадаги укитувчи тажрибалари мисол сифатида келтирган.

Таянч тушунчалар: укувчи маънавияти, дарс мазмуни, поэтик образ, табиат ва жамият, эстетик функция, бадиий тафаккур, укувчиларни ватанпарварлик рух,ида тарбиялаш.

АБДУРАХМОНОВА X. ЛИРИКА ПЕЙЗАЖА НА УРОКАХ ЛИТЕРАТУРЫ

Нравственное воспитание учеников формируется непосредственно через содержание и значение уроков. В школьных учебниках образы, связанные с природными явлениями и поэтические образы используемые в содержании многих лирических произведений взяты в центр внимания как принцип патриотического воспитания школьников. В данной статье на примере пейзажной лирики Огахия, включённую в программу 9 класса, рассматриваются пути формирования нравственно-патриотического воспитания, а также приведены примеры из опыта работы учителей.

Ключевые слова: нравственность ученика, содержание урока, поетический образ, природа и общество, эстетические функции, художественное мышление, патриотическое воспитание учеников.

ABDURAHMANOVA H. LANDSCAPE PAINTING LYRICS ON THE LITERATURE LESSONS.

Moral-ethical educating of pupil is forming directly through consistence and significance of lessons. In the textbooks analyses of image and poetical forms of number of works of lyrics tied with nature processes, appear as patriotic education of pupils. Learning of other nature subjects like didactic poems and lyrics analyzes posses some fitches. In the article, using landscape lyrics of Ogahiy, consisted in program of 9 form pupil, presented ways of moral-patriotic educating, and as well provided experiences of teacher's works.

Keywords: pupil morality, consistence of lesson, poetical image, nature and society, esthetic function, art thinking, patriotic education of pupils.

Уцувчи маънавияти бевосита дарс мазмуни ва моцияти орцали шакллантирилади. Адабиёт дарсларида шоир цаётининг муайян бир даври, шу даврдаги руций цолати, ички кечинмаларини тасвирлар, тасвир жараёнида узининг фикр-ыяларини илгари сурар экан, албатта, поэтик мате-риални табиат ва жамият цаётидан олади1.

1 Жумаев Н. Мунис Fазалиёти. - Т., Fафур Fулом номидаги адабиёт ва санъат нашриёти, 1991. -14-б.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2014, 4

Табиатнинг маълум бир лавх,аси, ижти-моий х,аётдаги бирор х,одиса ёки вокеа адиб каламида поэтик образ киёфасига киради ва унинг бадиий максадлари билан бир каторда, укувчи маънавиятини ривожлантириш йулида хизмат килади. «Бинобарин, поэтик образлар-нинг шаклланишида ижодкорнинг табиат ва жамият билан алокаси, унга муносабати х,ам мух,им роль уйнайди. Шу жих,атдан, бадиий тафаккур асосида шаклланиб етиб, баркарор эстетик функция касб этган шеърий образ-ларни шартли равишда икки гурух,га ажратиш мумкин:

1. Жамият х,аёти билан боFлик образлар ёки ифодалар.

2. Табиат х,одисалари билан алокадор поэтик образлар»1.

Кейинги йилларда нашр этилган мак-таб дарсликларига табиат х,одисалари билан алокадор образ ва поэтик образлар тасвир объекти марказига олиниб талкин этилган бир катор лирик асарлар мазмуни укувчиларни ватанпарварлик рух,ида тарбиялашнинг оми-ли булиб хизмат килади. Уларни урганишнинг бошка мавзулардаги, айтайлик, ишкий ёки дидактик шеърларни тах,лиллашга караганда узига хос жих,атлари борки, 9-синф дарслик-мажмуасига киритилган Огах,ийнинг пейзаж лирикаси мисолида маънавий-маърифий тар-бияни шакллантириш йуллари х,амда бу бора-даги тажрибаларимиз билан уртоклашамиз.

9-синфда Огах,ийнинг туртта жанрдаги туккизта шеъри урганилади. Дарсликда да-стур буйича аввал шоирнинг табиат лирика-сига оид Fазаллари киритилган. Бу мавзудаги шеърларда шоирнинг узига хос мах,орати на-моён булади. Айникса, ташхис шеърий санъати алох,ида урин тутади. Шунинг учун тах,лилдан олдин бу шеърий санъат туFрисидаги наза-рий маълумот билан таништириш максадга мувофикдир. Бах,ор тасвирида Огах,ий суз во-ситасида табиатнинг рангин куринишини, турфа гузаллигини майорат билан тасвирлайди.

"Илох,и, х,ар кунинг навруз булсин" Fазалида бу шеър яратилгандан буён барчанинг дилига

1 Исхоков ё. Поэтик анъана ва индивидуал услуб. // «Узбек тили ва адабиёти» журнали, 1978, 1-сон. -56-б.

жо булган ох,орли янги йил тилаклари изх,ор этилган:

Илох,и, х,ар кунинг навруз булсун,

Хамиша толеъинг феруз булсун.

Булуб айёми наврузинг муборак,

Замиринг инбисотандуз булсун.

Fазалнинг мактаъси Алишер Навоийнинг машх,ур "Хар тунинг кадр улубон, х,ар кунинг навруз улсун" мисрасига х,амох,анг равишда яратилганлигига укувчиларнинг эътиборини каратиш лозим булади. Укувчилар Огах,ийнинг "х,ар кунинг навруз булсин" жумласини х,ар кунинг доим байрам, уйин-кулгудан иборат булсин, деган маънода тушуниб колмасликлари керак. Шоир бу тилаги билан худди Навоийга ухшаб утаётган х,ар бир кунинг ва унинг дакикалари Навруз мох,иятига мос равишда тоза ниятлар, покиза орзулар, янги эзгу интилишлар билан мазмунли ва икболли булишини тиламокда. Тах,лил давомида шеър-да айтилаётган тилаклар хонга каратилгани маълум булади. Чунки учинчи байтдан бош-лаб билдирилаётган фикрлар, кулланаётган сузлар узининг мазмун-мох,иятига кура факат х,укмдорга айтилиши мумкинлиги англашилиб турибди. "Килиб партавфиканлик айни адлинг" (учинчи байт), "Санго дойим булуб давлат куши ром" (туртинчи байт), "Аду вах,шиларини сайд eтарFа Уку тиЙFинг укобу юз булсун" (бе-шинчи байт), "Кишиким, истаса саркашлик етмак, Боши йулингда онинг туз булсун" (ол-тинчи байт) ва бошка мисралар бу эзгу ниятлар Мух,аммад Рах,имхон Соний - Феруз учун айтилганлигини ойдинлаштиради. Огах,ий маз-кур сузларни шунчаки хонга ёкиш максадида хушомад учун айтмаган. Кейинги хонлар ичи-да энг фозили ва окили, адолатпеша Феруз бу каби алковларга муносиб х,укмдор эди. Унинг даврида адабиёт ва санъат камол топди, та-рихнавислик ривожланди, таржимачилик Хоразмда узига хос мактаб булиб шакллан-ди. Шунинг учун шеърдаги барча мисралар шоирнинг кунглидан чиккан самимий тилаклар эканлигига шубх,а килмаса х,ам булади. Бу Fазални тах,лил килиб булгач, укувчиларга "Нима деб уйлайсиз, Fазалда шоирнинг асосий максади табиатни тасвирлашми ёки табиат бошка бир максад учун восита булганми?"

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2014, 4

кабилидаги муаммоли саволни уртага ташла-ши уринли булади. Айнан шу саволга берил-ган жавоблар буйича укувчиларнинг шеърни Кай даражада туFри идрок этганликлари ой-динлашади.

"Баланд айлаб куёшFа поя навруз" Fазалида ташхис санъатидан фойдаланган холда шоир бу бахорий айёмни мадх этишда давом эта-ди. Дарсликда "бахор" радифли Fазал байт-ларининг тахлили муносабати билан ташхис бадиий воситаси эслатилган. Укитувчи бу тасвир воситаси х,акида тушунча бериб, уни укувчилар дафтарига ёздириб куйиши уринли булади. Ташхис жонлаштириш санъати булиб, инсонга хос булган хусусиятларни табиат ёки предметларга кучиришдан иборатдир.

Баланд айлаб куёшга поя навруз, Кутарди ер юзидин соя навруз. Келиб файзу нишоту айш бирла, Мухайё килди элга воя навруз.

Мактаъда навруз айёми жонлантирилиб, у куёшни баланд кадр ва мартабага юксалтир-ди ва бу билан ер юзидан сояни кутарди, деб тасвирланади. У юртга уч нарса: файз, шод-лик (нишот) ва айш билан кириб келдида, бу уч хушбахтликни мухайё килиб, улардан элни бахраманд килди. Мазкур байтларда навруз узидаги бор яхши нарсаларни бошкаларга чин кунгилдан улашаётган ва бундан узи хам Fоят завкланаётган танти ва сахий кишига киёсланган. Кейинги байтдаги ташхис хам яна-да узига хосдир:

Тараб тифлин туFурди дахр золи, Анго булди магарким доя навруз.

Тушунилиши кийин булган сузлар маъноси аниклаб олинади: тараб - шодлик; тифл - бола, гудак; туFурди - туFди, дунёга келтирди; дахр - дунё; зол - кампир. Демак, укувчилар мис-ралардан шундай маънони англашлари ке-рак: Дахр (дунё) кампири шодлик чакалоFини туFаркан (дунёга келтирар экан), навруз унга доялик килди. Ташхис учун табиатдаги узгаришлар асос килиб олинган: дунё отлик кампирнинг туFиши ва унга наврузнинг до-ялиги. Шунингдек, ташбих, бу санъат билан бакамти кулланган. Шодлик - чакалок, чун-ки у бошланаётган бахор туфайли кишилар

кунглида туFилиб келаётибди. Дунё - кампир, чунки у яратилиш жихатдан энг кадимий. На-вбатдаги байтда куклам гузаллиги исломий ту-шунчалар воситасида очилади:

Килибдур махликоларнинг юзини Латофат мусхафиFа оя навруз.

"Мусхаф" Куръонга ишора булиб, бу мукад-дас китобнинг сифатларидан бири эканлигини, "оя" эса Курон оятининг талаффуздаги шакли уларок кулланганлигини тушунтириш лозим булади. Шоир наврузий латофатни Мусхафга тенглаштиради. Бу - ташбих, лекин уни мубо-лаFа деб кабул килиш туFри булмайди. Чунки Куръон хам, табиат гузаллиги, жумладан, бахор латофати хам Яратганнинг ижодидир. Улар-нинг хар иккиси бирдай гузал ва мукаддас. Бир хил кимматдаги вокеликни киёслашда бурттириш булмайди. Шундай килиб, навруз латофати Мусхаф булса, махликоларнинг юзи ундаги оятлардир. Тасаввуфга кура инсон гузаллиги илох,ий хусннинг жилваси ёки соя-си экан, мах,ликоларни оятга менгзашда хеч кандай шаккоклик йук.

Кейинга байтларда бадавлат одамлар (ах,ли Fино)нинг бу кунгилли айёмда "юз ранг хилъат" кийиши, бошдан оёк зийнат-ланишлари, турли кунгилочарликлар билан завкланишлари баён этилади. Ишрат учун моя булган дирхам уларнинг кулида уйнаса, шоир-нинг кулида бу моя йук. Шу боис укинч билан шох хузурига келиши муболаFа билан тасвир-ланади.

Жаноби шах*а келдим бу жихатдин, Кузим ёшиFа тоя-тоя навруз.

Моддий ёрдам сураб шох хузурига келаёт-ган лирик кахрамон уз забун ахволига шун-чалар йиFлайдики, хатто узининг куз ёшла-рига тойиб-тойиб кетади. Шу уринда савол пайдо булиши мумкин: бир вактлари юкори давлат вазифаларида ишлаган, хонга якин булган шоир шу кадар кашшоклашиб, куз ёшларига тойиб кетадиган даражада нота-вон булиб кетганми? Давлат ишларидан кет-гач, Огахийнинг моддий ахволи олдингидай булмаганлиги табиий. Лекин унинг Fазалда айтилганидай кашшок, нотавонлиги бу шо-ирона муболаFадир. Шу уринда укитувчи

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2014, 4

укувчиларга лирик кахрамон тушунчасини англатиб утиши уринли булади. Баъзан лирик кахрамон шоирнинг узи булади. Масалан, Бо-бурнинг хасби хол характеридаги шеърлари-да булгани каби. Лекин куп холларда лирик кахрамон шоирнинг узи булмай, балки кечин-малари, рухий холати тасаввур килиниб, шоирнинг "мен"и оркали тасвирланаётган ижод-кор фантазиясидаги кахрамон булади. Ушбу шеърдаги ночор ахволдаги лирик кахрамон хам Огахийнинг узи булмай, жамиятдаги камбаFаллиги туфайли хамдардликка лойик булган одамлардир. Бундай тасвирдан шоир икки максадни кузлаган булиши мумкин. Би-ринчиси, муболаFа билан уз холини баён этиб, хондан ёрдам олиш булса, иккинчиси, хон-нинг эътиборини жамиятдаги ночор катламга каратиш, уларга кумак беришни уюштиришдир.

"КотиFрок келмади х,аргиз жахонFа ушбу кишдин киш" Fазалида хам худди шу холатни курамиз. Кишнинг хар йилдагидан каттикрок келганлиги, совукнинг шиддати хатто аклу хисга бошдан оёк монеъ булганлиги, кат-кат либос ичида хам одамни худди камиш сингари калтиратиши, бу фасл киришиданок кадларни ёйдек килиб, заифу нотавону нозик этганли-ги баён этилади. Айникса, куйидаги байтда муболаFа оркали кишнинг кунгилсизликлари, совукнинг берган азоблари бурттириб тасвир-ланган:

ЧикорFа хар нечаким кургузуб куб саъи

тиш кисдим,

Ушотиб санги шиддатидин айирди

борча тишдин киш.

Куйидаги сузларнинг маънолари эсла-тиб утилади: саъи - харакат; ушотмок -синдирмок; санг - тош. Укувчилардан ушбу тасвир оркали лирик кахрамоннинг холатини англаш, у тушиб колган вазиятни хис килиш талаб килинади. Чикиш учун неча бор х,аракат килиб, тиш кисдим, дейилади биринчи мис-рада. Нима учун тиш кисилади? Совук жон-жонига утиб кетган ёки каттик оFрикни х,ис килган одам беихтиёр тишларини бир-бирига босади. Иккинчи мисрада совукнинг шиддати тошга ухшатилади. Тишларни каттик кисганлигидан улар синиб кетдики, гуё совук узининг шиддат тошлари билан уларни уриб синдиргандай булди. Бу каби кишнинг Fоят

таъсирли ва ута майорат билан чизилган тас-вирини яна бошка шоирларда топиш кийин. Ога^ий жамиятдаги нотенгликка, х,аётдаги адолатсизликка, умуман, бу дунёнинг носоз-лигига урFу бериш максадида бу Fазалда ^ам киёсга мурожаат килади: "Манга мушкилду-рур топмок иложинким, Fино а^ли, Илож ай-лар совукка коким-у санжоб кишдин киш". Мактаъдан Ога^ийнинг зорланиши, шикоятла-ри факат узи учун емас, ожиз эл учун эканли-ги ойдинлашади:

Етишди, Огах,ий, киш мавсуми, вах,,

эмди найларсан, Ки коттиFдур карию ожиз элга борча

ишдин киш.

Кейинги икки Fазал тахлилининг охири-да хам дастлабки Fазал тахлили сунгида бе-рилган саволни бериш максадга мувофик булади. Чунки укувчилар табиат тасвири у ёки бу шеърда кандай бадиий-эстетик, маз-муний, Fоявий мохият касб этаётганлигини кузатиб боришлари лозим. Шеъриятимизда табиат тасвири кандай вазифа бажараётган-лигини адабиёт муаллими тахлилдан - дарс машFулотидан олдин аниклаб олиши Fоят мухим. Кузатишлардан маълум булмокдаки, шоирнинг максадидан келиб чикиб, шеърият-даги пейзажни куйидагича гурухлаш мумкин:

1. Пейзаж шоир учун максад булган шеър-лар. Бунда шоир эътиборини факат табиат манзарисини тасвирлашга каратади. Н.Жумаев бу хил шеърларни куйидагича таъ-рифлайди: «Пейзаж асар, аввало, мавзу эъти-бори билан батамом пейзажга баFишланган булиши лозим. Иккинчидан, асарда муайян манзара тасвир этилади. Учинчидан, бу поэтик манзара шоир ёки лирик кахрамон кечин-малари оркали баён этилади. Туртинчидан, пейзаж асарда муаллифнинг Fоявий мудда-оси табиат гузалликларини мадх этиш (баъзан эса, табиатдаги оFир дамларнинг изтироб-ли тасвири хам учрайди) ва кишиларни таби-атдан завк олишга чорлашдан иборатдир"1. Мисол тарикасида шу синф дарслигидаги РабFузийнинг наврузга баFишланган Fазали, Огахийнинг "бахор" радифли Fазалини (бу

1 Жумаев Н. Мунис Fазалиёти. - Т.: Fафур Fулом номи-даги адабиёт ва санъат нашриёти, 1991. -14-б.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2014, 4

Faзaл дapcлик-мaжмуaдa тулик бepилмaгaн бyлca-дa, шoиp xaë™ вa ижoдигa бaFишлaнгaн мaкoлaдa тaхлилгa тopтилгaн), 7-cинф дapc-лигигa киpитилгaн Миpтeмиpнинг "Шудpинг", Шaвкaт Рaхмoннинг "Xaмaл", "^нг oчap кyзлapин" вa бoшкaлapни кeлтиpиш мумкин.

2. Пeйзaж восита бyлгaн шeъpлap. Бун-дa шoиp тaбиaт вocитacидa узининг pухий Kийнoклapини, ишкий кeчинмaлapини, фaл-caфий мулoхaзaлapини, ижтимoий-cиëcий кapaшлapини oчик ëки paмзий шaклдa бaëн этaди. О^хийнинг "^ox^ xap кунинг нaвpyз бyлcин", "KoтиFpoк кeлмaди xap^ жax1oнFa ушбу кишдин киш", Aтoийнинг "^л, эй дилбapки, бycтoн вaкти булди" Faзaллapи, Чyлпoннинг "Бинaфшa", Омoн Мaтчoннинг "^й^ йил кyклaмдa Жaйхун бyйидa...", Aбдуллa Оpипoвнинг ^axop", ^axop кунлapи кузнинг хaвocи" шeъpлapи кaби.

3. Taбиaт тacвиpи мaкcaд cифaтидa oлин-гaн бyлca-дa, у opкaли жaмиятгa ишopa хaм килингaн acapлap. Куп x1oллapдa пeйзaж мaв-зуcидaги Faзaллapнинг мaктaъcи ëки ун-дaн oлдинги бaйтлapидa, бapмoкдaги шeъp-лapдa oхиpги бaндлapнинг биpидa шoиp узининг ижтимoий-cиëcий, фaлcaфий мунo-caбaти, кapaшлapини х^м изхop этиб ^a-ди. Фуpкaтнинг "Фacли нaвбaхop улди", Рaуф Пapфининг "Toнг oтмoкдa" шeъpлapи кaби.

Пeйзaж шeъpлapни ypгaнишдa укитувчи улapнинг ^й^ гуpухгa мaнcублигини aник-лaб, буни инoбaтгa oлиши, шунгa кypa тaх-лил йycинини бeлгилaши, тapбиялaнувчи-лap oлдигa мaкcaдгa йyнaлтиpувчи caвoл вa тoпшиpиклapни куйиши кepaк бyлaди. Бу мaзкуp мaвзудaги шeъpлapни ypгaнишдa мaкcaдгa эpишишнинг eтaкчи oмили булиб хизмaт килaди.

Aдабиётлар:

1. Кapимoв И.А. Юк^к мaънaвият - eнгилмac куч. - T., "Мaънaвият", 2008.

2. Кapимoв И.А. Инcoн, унинг хукук вa эpкинликлapи - oлий кaдpият. - T.: "Узбeкиcтoн", 2006.

3. Жумaeв Н. Муниc Faзaлиëти. - T.: Faфуp Fулoм нoмидaги aдaбиëт вa caнъaт нa-шpиëти, 1991. -14-б.

4. Иcхoкoв Ё. Пoэтик aнъaнa вa индивидуaл уcлуб. II «Узбeк тили вa aдaбиëти» жуp-нaли, 1998, 1-coн. -56-б.

5. Aбдуллa Aвлoний. «Tуpкий гулиcтoн ëхуд». - T.: Faфуp Fулoм нoмидaги aдaбиëт вa caнъaт нaшpиëти, 1991.

6. Aл-Фapaби. О paзумe и нaукe. - Aлмa-Aтa: АН Кaзaхcтaнa, 1995. -С. 230.

7. Aл-Бухopий. Xaдиc. 1-жилд. - T.: K1oмуcлap Бoш тaхpиpияти, 1991. -560-б.

ЗAМОНAВИЙ TAЪЛИМ I CОВPEМEННОE ОБPAЗОВAНИE 2014, 4

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.