Научная статья на тему 'Адабий таълим жараёнида миллий ғоя таҳлили'

Адабий таълим жараёнида миллий ғоя таҳлили Текст научной статьи по специальности «Науки об образовании»

CC BY
772
81
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
адабий таълим / миллий ғоя / узлуксизлик / узвийлик / миллийлик / литературное образование / национальная идея / непрерывность / последовательность / национальная принадлежность

Аннотация научной статьи по наукам об образовании, автор научной работы — Файзуллаева Г. Ш.

Мақола адабиёт дарслари жараёнида ўқувчиларда миллий истиқлол ғоясини узлуксиз шакллантириш омилларини ёритишга, шунингдек, миллий ғояни сингдиришда адабий таълимнинг амалий аҳамиятини тадқиқ қилишга бағишланган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

АНАЛИЗ НАЦИОНАЛЬНОЙ ИДЕИ В ПРОЦЕССЕ ЛИТЕРАТУРНОГО ОБРАЗОВАНИЯ

Статья посвящена описанию факторов непрерывности формирования национальной идеи независимости у учащихся в процессе уроков литературы, а также исследованию практического значения литературного образования в формировании национальной идеи в сознании людей.

Текст научной работы на тему «Адабий таълим жараёнида миллий ғоя таҳлили»

68 МАКТАБ ТАЪЛИМИ / ШКОЛЬНОЕ ОБРАЗОВАНИЕ ч_!_/

Файзуллаева Г.Ш.,

Самарканд давлат университети катта илмий ходим-изланувчиси

АДАБИЙ ТАЪЛИМ ЖАРАЁНИДА МИЛЛИЙ fOfl ТА^ЛИЛИ

ФАЙЗУЛЛАЕВА Г.Ш. АДАБИЙ ТАЪЛИМ ЖАРАЁНИДА МИЛЛИЙ ¥ОЯ ТАЦЛИЛИ

Мак,ола адабиёт дарслари жараёнида укувчиларда миллий истиклол foacmhm узлуксиз шакл-лантириш омилларини ёритишга, шунингдек, миллий Fояни сингдиришда адабий таълимнинг амалий ах,амиятини тадкик килишга баFишланган.

Таянч суз ва тушунчалар: адабий таълим, миллий Fоя, узлуксизлик, узвийлик, миллийлик.

ФАЙЗУЛЛАЕВА Г.Ш. АНАЛИЗ НАЦИОНАЛЬНОЙ ИДЕИ В ПРОЦЕССЕ ЛИТЕРАТУРНОГО ОБРАЗОВАНИЯ

Статья посвящена описанию факторов непрерывности формирования национальной идеи независимости у учащихся в процессе уроков литературы, а также исследованию практического значения литературного образования в формировании национальной идеи в сознании людей.

Ключевые слова и понятия: литературное образование, национальная идея, непрерывность, последовательность, национальная принадлежность.

FAYZULLAYEVA G. THE ANALYSIS OF THE NATIONAL IDEA IN THE PROCESS OF LITERATURE EDUCATION

The article deals with the description of the factors of continuity of the national idea formation among pupils in the process of Literature lessons and it also deals with the study of the importance of literary education in the adoption of national idea.

Keywords: literary education, national idea, continuity, consistency, belonging to the nationality.

«Миллий тоя муайян миллат х,аётига мазмун бахш эта-диган, уни эзгу мацсад сари етаклайдиган фикрлар мажмуи-дир. У миллатнинг утмиши, бугуни ва истицболини узида мужассамлаштиради, унинг туб манфаатлари, мацсадларини ифодалайди», дея таъриф берилади Узбекистон миллий эн-циклопедиясида.

Демак, миллий Fоя мустакилликка эришган юрт учун миллий онгни шакллантириш ва маънавий тикланиш, уз такдирини узи белги-лаш йулидаги бир маёкдир. Дархакикат, мус-такиллик Узбекистон хаётининг барча соха-ларида туб узгаришлар даврини бошлаб бер-ди. Бундай узгаришларнинг илк натижасини миллий истиклол Fоясининг асосий тушунча ва тамойилларининг ишлаб чикилганида хам куриш мумкин.

Шу нуктаи назардан каралганда, жамият аъзоларининг интилишлари ва орзу-умидла-рини узида мужассамлаштирган, уларни хаё-тий ^акикат билан куроллантирадиган, эзгу максадлар сари сафарбар этадиган миллий истиклол Fояси концепциясининг ишлаб чикилгани ижтимоий жараёнлар ривожига мустахкам мафкуравий замин яратди.

Миллий истиклол мафкурасининг асосий Fоялари: ватан равнаки, юрт тинчлиги, халк фаровонлиги, комил инсон, ижтимоий х,ам-корлик, миллатлараро тотувлик, динлараро баFрикенглик сингари тамойилларнинг амалга оширилишидир. Бунда, аввало, инсоннинг маънавий камолотини таъминлаш, шу оркали миллий мафкурани янада мустахкамлаш асосий максад сифатида уртага куйилган.

Миллий маънавият узида миллий бирлик туЙFусини шакллантиради. Миллий бирлик туЙFуси миллатнинг узини узи англаш хисла-тисиз содир булмайди. Узликни англаш тушун-часига психологияда «Узликни англаш - ин-сонга тугма берилган эмас, балки унинг ри-вожланиб бориши билан боFлик ходисадир. Инсон узлигини англаб бориши давомида узининг «Мен»лигини тушуниб, англаб боради»1, дея таъриф берилса, бугунги кун фалсафасида «... миллий узликни англаш узининг ута мухим салохияти билан миллатнинг юраги, калби, томирларида окадиган

1 Рубинштейн С.Л. Основы общей психологии. - М.: Государственное учебно-педагогическое издательство, 1940. -С. 569.

кони ва гавдасини тик ушлаб турувчи жони-дир. У аввало инсонга, инсондан миллатга Аллох, томонидан инъом этилган илох,ий рух,ий кувватдир. Шунинг учун хам узлигини англаш-дан тухтаган ёки махрум булган хар кандай миллат маънан улимга махкумдир. Маънан улган миллат эса жисмонан хам улиб, оломон-га айланиб колади»2, деб таърифланади.

Бизнинг фикримизча, миллат факат уз халкининг онгини ривожлантириш оркали узини узи англаб боради. Миллатнинг етук ва-киллари, айникса, адабиёт намояндалари миллий онгнинг тараккиёт сари илдам кадам таш-лаши учун уз акл-заковатларини сафарбар этадилар. Ана шундай сафарбарлик узликни англаш, миллий бирлик, миллий онгнинг уЙFунлашувини таъминлайди, бунинг натижа-сида миллий Fоя шаклланади ва у уз эгасини уз миллати билан фахрланишга, миллат учун жон куйдиришга, миллат учун яшашга урга-тади. Бу карашлар тизимини урганишда ва уни шакллантиришда бадиий адабиёт хамиша етакчи уринни эгаллайди.

Укувчиларда адабиёт фани оркали миллий Fояни мустахкамлаш ва такомиллаштириш жа-раёнига адабий таълимда узвийлик ва узлук-сизликни таъминлаш буйича олиб бораётган тадкикот ишимиз борасида амалий ёндашдик хамда СамДУ кошидаги 1-сон академик лицей ва Самарканд шахар 39-умумий урта таълим мактабида тажриба-синов ишларини олиб бордик. Куйида тадкикотимиз натижасида ке-либ чиккан фикр ва мулохазалар билан уртоклашамиз.

Умумий урта ва урта махсус, касб-хунар таълими боскичлари укувчиларида адабиёт фани мисолида миллий истиклол Fоясини шакллантириш ва уни урганиш икки боскичда амалга оширилади. Биринчи боскич миллий истиклол Fоясининг мустакилликка эришгунча булган давр узбек адабиёти ва унда илгари

2 Отамуродов С. Глобаллашув ва миллий-маънавий хавфсизлик. - Т.: «Узбекистон», 2015. -373-б.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2017, 3

cуpилгaн Foялap acocидa ypгaнилca, иккинчи 6ock^ миллий исти^^л Foяcи муcтaк1илликкa эpишилгaнидaн cyнг yзгaчa эхэмият ^c6 этгэ-ни вa унинг бaдиий aдaбиётдaги ифoдacи œ-фaтидa ypгaнилaди.

Миллий иcтиклoл Foяcи муcтaкилликкa эpишгунчa бyлгaн дaвp бaдиий aдaбиётидa узигэ xoc xapaктep кacб этaди. Бу дaвpдa у эй-нaн иcтибдoд мaфкуpacи вэ aмaлиётигa кapaмa-кapши yлapoк шэкллэнэ бoшлaгaн. Иcтибдoднинг мoхиятини oчиб тэшлэш, ^ё-cий, ижтимoий-хукукий вэ мэдэний coхэлэpдэ миллэт мaнфaaтлapини x^oa килгэн хoлдэ, дэвлэт муcтaкиллигигa эpишиш ёки уни кэйтэ тиклэш учун ^эшни нaзapий жихэтдэн acoc-лэш, xaлк oнгигa cингдиpиш эдэбиётнинг бу дaвpдaги acocий вaзифacи xиcoблaнaди.

Миллий исти^^л Foяcи муcтaкилликкa эpи-шилгэндэн cyнг, yзбeк aдaбиётидa узгэчэ xa-paктep кacб этэдики, бу унинг oлдидa туpгaн вaзифaлapдa ёpкин нaмoён булэди. Бу вэзифэ бэдиий эдэбиёт учун иcтиклoлнинг мoxиятини фaoл тapздa ижтимoий oнггa cингдиpиш, миллий кaдpиятлap, уpф-oдaтлap, aнъaнaлapни тиклэш, xap тoмoнлaмa pивoжлaнтиpиш, и^ тибдoд дaвpидa юз бepгaн иллaтлapни ижти-мoий хэётнинг бapчa coxaлapидaн cикиб чикapишдeк, биp-биpи билэн узвий бoFлик булгэн эник килиб куйилгэн умумий вэзифэ-лapни хэм уз ичигэ кaмpэб oлaди.

Бу вaзифaлapни aдo этиш acнocидa бугунги глoбaллaшув жapaёни хи^бгэ oлинмac вэ миллий иcтиклoл Foяcининг муcтaкилликдaн кeйинги пoйдeвopи муcтaхкaмлaнмac экэн, муcтaмлaкa вэ иcтибдoдгa кapши ^эшдэ мэёк йулини утэгэн миллий исти^^л Foяcи узининг биpлaштиpувчaнлик, уюштиpувчэн-лик вэ йyнaлтиpувчaнлик кучини йyкoтиши ёки ундэн хэм xaвфли вaзиятлapгa тopтилиб Koлиши мумкин. Шундэй экэн, yкувчилapгa умумий ypтa тaълимдaнoк, эдэбиёт дэpcлэpи-ни узвий хэмдэ узлукcиз paвишдa тэшкил этиб бopиш, улapнинг ёш вэ индивидуэл xуcуcият-лapигa мocлaштиpилгaн миллий иcтиклoл Foяcи тушунчaлapини шддэдэн муpaккaбгa Kapaб yзлaштиpиш acнocидa ypгaтиб бopиш мухим oмиллapдaн биpидиp. Фэкэт эдэбиёт узининг тэъcиp кучи билэн энэ шу xэвф йули-дэ кэл^н булэдигэн, иcтиклoлни муегэхкэм-лэшгэ кapaтилгэн, эpтэнги кунгэ ишoнч хи^ cини бepэдигэн Foялэpни кишилэpимиз oнги-

дэ уcтувop булишигэ эpишэди. 3epo, i^e^c-тoн Рecпубликэcи Биpинчи Пpeзидeнти Иcлoм Кэpимoв тэъкидлэгэнидeк, «... бугунги кундэ Foяни, фикpни тэкик билэн, мэъмуpий чopэ-лэp билэн eнгиб булмэйди. Foягэ кapши фэкэт foa, фикpгэ кapши фэкэт фикp, жaхoлaтгa Kэpши мэъpифэт билэн бэхcгэ киpишиш, oли-шиш мумкин»1. Бу тэъкид xap биpимиздa миллий мэ^улият хиccини уЙFoтaди. Миллий мacъулият хи^и yкувчилapни миллий иегик-лoл pухидa тapбиялaш oмилидиp.

Адэбий тэълим жapaёнидa миллий иcтиклoл Foяcи вэ уни узлу^из шaкллaнтиpишнинг 1-чизмэдэ ифoдэлэнгэн мeзoнлapи миллий иcтиклoл Foяcини шaкллaнтиpишнинг мухим муaммoлapи хиcoблaнaди2.

Бэдиий эдэбиёт миллий и^и^^л Foяcини тэpбиялэшнинг э^^й мeзoни, чунки бэдиий эдэбиёт тapбиянинг yзидиp. Эзгуликкэ мухэб-бэт, ёвузликкэ нaфpaт, хэкикэт, aдoлaт, гузэллик хи^и, дидни, инcoниятгa, хэётгэ мухэббэтни, Яpaтгaнгa бэндэлик туЙFуcини бэдиий acap вocитэcидэгинэ киёмигэ eткэзиб тэpбиялэш мумкин. Адэбиёт - мaфкуpa, foa, дунёкapaшлapни ёйиш вэ yзгэлэpгэ ^нгди-pишнинг фэoл шэкли. Шу билэн биpгa бэдиий эдэбиёт миллий pух куйчиcидиp. Xap биp миллэтнинг киёфэcини бeлгилaшдa унинг эдэ-биёти хэл килувчи oмил cэнэлэди, чунки миллий эдэбиёт - миллий pухни э^ эттиpэди. Миллэтнинг pухидэ миллий и^и^^л Foяcи нэмoён булэди. Миллий исти^^л Foяcини тyлэкoнли экc эттиpиш вэ cэклэб кoлишдэ бoшкэ биpop-биp вocитэ бэдиий эдэбиётгэ тeнг кeлoлмaйди. Шунинг учун хэм эдэбиёти булмэгэн миллэтни миллэт cифэтидэ эътиpoф этиб булмэйди,бэлки унутиб юбopилэди.

Адэбиёт тapбиялaмaгaн кэлб вэхшийликкэ, тубэнликкэ, ёвузликкэ мoйил кaлбдиp. Чунки эдэбиёт билэн тулгэн кэлбгэ ёвузлик киpиб oлиши кийин кeчэди, кунгил мэйли ёвузлик тoмoнгa утишдэн oлдин у epдэ эдэбиёт бунёд этгэн кУpFoнлapни, кaлъaлapни бузиб тэшлэ-шигэ тyFpи кeлэди. Адэбиёт билэн туйингэн

1 Кapимoв И.А. Биз кeлaжaгимизни уз кулимиз билэн куpaмиз. 7-жилд. - Т.: «Узбeкиcтон», 1999. -88-б.

2 Чизмэ муэллиф тoмoнидaн киpитилгaн.

ЗAMОНAВИЙ TAЪЛИM / СОВPЕMЕННОЕ ОБPAЗОВAНИЕ 2017, 3

1-чизма. Миллий истиклол гоясини шакллантириш мезонлари (адабий таълимда)

калб, онг пойдевори мустахкам бинога ухшайди1.

Миллий истиклол Fоясининг мустакилликка эришгунгача булган даврни адабий таълим жараёнида укувчилар билан урганар эканмиз, уни шартли равишда икки даврга: 1) миллий истиклол Fоясининг мустакиллик учун кескин кураш даври, яъни жадидчилик даври адабиё-ти; 2) шуро даври адабиётига булиб тадкик киламиз.

Узлуксиз адабий таълим тизими укув дасту-ри ва дарсликларида миллий истиклол Fоя-лари сингдирилган асарларга кенг урин бе-рилганини айрим ижодкорлар мисолида 1-жадвалда куришимиз мумкин.

Жадид даври вакилларининг ижод намуна-лари ва х,аёт йулини урганар эканмиз, мустахкам иродага эга булган, миллий онги ва ^урури юксак, ^акикий миллий истиклол фи-дойилари куз олдимизда гавдаланади.

Умумий урта таълим мактаблари 9-синфида А.К,одирий, Чулпон ижодини укитишда уки-тувчи ижодкорликни кулдан бермаган холда, уз педагогик махоратини юкоридаги адиблар-нинг асарларида ифодаланган миллий рухни укувчилар онгига сингдиришга, мустакилликка эришиш учун тараннум этилган миллий истиклол Fоясини ургатишга йуналтирмоFи лозим.

Укувчи урганилиши режалаштирилган асардаги образли ифодаларнинг бадиий хусу-

1 Назар Эшонкул. Адабиёт - тарбия воситасими? // «Шарк юлдузи». 2015, 1-сон. -108-б.

сиятини тушуниши учун укитувчи матн тах-лилини кандай амалга ошириш йулларини белгилаши зарур. Жумладан, 7-синфда «Гузал», «Бинафша», «Кунгил», «Халк», «Бузил-ган улкага» шеърлари тахлилида уларда кул-ланилган бадиий тасвир воситаларини аник-лаш ва шу оркали муаллиф ифодаламокчи булган максад ва Fоянинг англанишига хизмат килувчи шакл ва воситаларни танлаши мак-садга мувофик.

Таъкидлаш уринлики, «Бинафша» шеърида шоирнинг кучим санъатидан мохирлик билан фойдалангани, «Кунгил», «Бузилган улкага» шеърларида эса боскинчилик зулми остида эзилган халкка ачиниш туЙFулари риторик му-рожаат оркали ифодаланганини укувчиларга англатиш «КБИ» (Кузатиш. Бахслашиш. Ишон-тириш), «Чархпалак», «ФСМУ», «Мулокот», «Интервью» каби технологиялар доирасида тах,лил килиниши янада самара беради.

Чулпон лирикасини урганишда «Бумеранг» технологиясидан ижодий фойдаланиш оркали таълим олувчиларда матн билан ишлаш, урга-нилган материал юзасидан фикрини эркин холда баён эта олиш, киска вакт ичида куп маълумотларни узлаштириш х,амда машFулот жараёнида барчани атрофлича бахолаш вази-фалари амалга оширилади.

Технологиянинг мацсади - материаллар-нинг таълим олувчилар томонидан якка ёки гурух тарзида узлаштиришлари, бахс-муно-зара, турли савол-топшириклар оркали матн-

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2017, 3

72 МАКТАБ ТАЪЛИМИ / ШКОЛЬНОЕ ОБРАЗОВАНИЕ ч_!_/

1-жадвал. У^ув дастури ва дарсликларда миллий исти^лол гоялари сингдирилган айрим мавзулар.

Муаллиф Умумтаълим мактаблари синфлар кесимида Асарлари Академик лицей, касб-хунар коллежларида Мавзулар

Чулпон 7-синф «Гузал», «Бинафша», «Кунгил», «Халк,», «Бузилган улкага» шеърлари III боскич Чулпон хаёти ва ижоди, шеърияти. «Кеча ва кундуз» романи

9-синф «Кишан», Каландар ишки», «Виждон эрки», «ЁHFИH» шеърлари, «Кеча ва кундуз» романидан парча

Абдурауф Фитрат 8-синф «Миррих юлдузига», «Угут» шеърлари III боскич Фитрат хаёти ва ижоди, шеърияти

Абдулла Кодирий 7-синф «Мехробдан чаён» романидан парча III боскич Абдулла Кодирий хаёти ва ижоди. Хажвиялари. «Мехробдан чаён» романи

9-синф «Уткан кунлар» романидан парча

лар кай даражада узлаштирилганлигини назо-рат килиш хамда хар бир укувчини реал бахолашга имконият яратишдан иборатдир.

Технологияни амалий машFулотлар, семинар ёки лаборатория машFулотлари хамда сухбат-мунозара шаклидаги дарсларда индивидуал, кичик гурух ёки жамоа шаклида куллаш мумкин.

Укувчиларнинг дарсда мустакил укиб-урга-нишлари ва узлаштиришлари учун мавзуга оид таркатма материаллар, матн ёки расм каби кушимча воситалардан фойдаланилади.

Мазкур технологияни биз бир неча бос-цичда амалга оширдик ва адабиёт маш-гулотига мослаштириб, цуйидагича таъ-рифладик:

• синф укувчилари кичик гурухларга бир-лаштирилади;

• гурухлар дарснинг максад ва вазифала-ри, технология тартиби билан таништирилади;

• мустакил урганиш учун мавзуга оид материаллар таркатилади;

• матнлар укувчилар томонидан якка тар-тибда мустакил урганилади;

• муайян вактдан сунг хар бир гурух аъзо-ларидан янги гурух ташкил этилади;

• янги гурух вакиллари навбати билан узига тегишли матн буйича бир-бирлари билан ахборот алмашадилар;

• маълумотларнинг узлаштирилганлик да-ражаси савол-жавоблар тарзида ички назо-ратдан утказилади;

• янги гурух аъзоларининг дастлабки хо-лати шакллантирилади;

• мавзунинг узлаштирилганлиги укитувчи томонидан оFзаки суров шаклида аникланади;

• хар бир гурух аъзоси томонидан берил-ган матн мазмунига мос саволлар тузилади;

• барча гурухлар уртасида савол-жавоблар ташкил этилади;

• дарс аввалида тайинланган «хисобчи» гурухлар фаолиятини бахолаб ёки туплаган балларни хисоблаб, натижаларни маълум килади;

• тупланган умумий баллар асосида Fолиб гурух аникланади ва раFбатлантирилади.

Масалан, «Бинафша» шеърини урганишда компьютернинг «Power Point» дастури имко-ниятлари даражасида слайдлар тайёрлаш ва 2-чизмадаги каби таркатма материаллардан фойдаланиш мумкин.

«Кунгил» шеърида шоир кунгилнинг хур туFилганлигини эътироф этиш оркали хакикий куллик - бу жисмнинг кишанланиши эмас, балки кунгил, миллий рухнинг кишанланиши-дан бошланишини таъкидлайди.

Шунинг учун хам шоир инсонга ёки мил-латга эмас, айнан кунгилга мурожаат килади. Кунгли хур булган одамни хеч качон кул килиб булмаслигини шоирнинг шахс сифати-даги фаолияти ва хаёт йули мисолида адабий тахлилнинг «Нуктаи назаринг булсин», «Икки кисмли кундалик», бахс-мунозара, давра сухбати каби методлар доирасида амалга оширилиши узлаштириш даражасининг муайян даражада ортишига имкон беради. Матн тахлилида шоирнинг кунгилга мурожаати мил-

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2017, 3

2-чизма. «Ак,лий ^ужум» методи учун тар^атма материаллар1.

Муаллифнинг шеърий санъатларни «¡уллаш мах,оратини мисоллар асосида изох;ланг.

Бинафша кисматига ачинган шоир унинг тимсолида кимларни куради?

Шоир "Бинафша сенмисан, бинафша сенми, кучада ак;чага сотилган?" мисралари орк;али нима демок,чи?

Хал^ининг уз хщ-хукуки учун кураша олиш даражасига етмаганидан афсусланиш ох,англари акс этган мисраларни топиб, унга муносабат билдиринг.

лий истиклол Fояси булиб янграши барчанинг диккат марказида булмоFи зарур.

Усмир ёшидаги укувчиларда кичик синф-лардагига нисбатан ижтимоий вокеликка да-дил кириб келишга интилишлари ва катталар сингари фикрлашга уринишларини тафаккур ва онгнинг етуклик сари илдам кадам ташла-

ётганини педагог хамиша хисобга олиши зарур.

Дарсликларда берилган хар кандай бадиий матннинг тахлилга тортилиши унинг таъсир-чанлигини оширади ва укувчи онгида учмас из колдиради. Тахлил жараёнида асарда ифо-даланган Fояларни умумлаштириб бориш ва уни кейинги мавзулар билан боFлаш адабий таълимнинг узвийлигини таъминлаши билан бирга бадиий адабиётни укитишдан кузланган максадга эришишни хам кафолатлайди.

Чулпон мавзуси ва умуман жадид адабиёти даври академик лицейнинг 3-боскичида да-вом этади. Урта махсус таълим тизимида утиладиган «Сомон парча», «К^алиш», «Ха-зон» каби мавзуларни умумий урта таълимда утилган мавзулар билан узвийлигини таъмин-лаган холда тушунтириб бориш миллий истиклол Fоясини укитишнинг узлуксизлигини таъ-минлайди.

Адабий таълимнинг турли боскичларида эрк, хуррият, истиклол Fоялари тараннум этил-ган Чулпон, Усмон Носир, Фитрат, Бехбудий

1 Чизма муаллиф томонидан киритилган.

каби жадид адабиёти намоёндалари ижоди-нинг муштарак жихатлари ёки узига хосликла-рини киёсий урганиш максадга мувофик булиб, бунда таккослаш методи, «Венн диа-граммаси», «Т-жадвали» каби график орга-найзерлардан урни билан фойдаланиш мум-кин.

Шуро даври адабиётини укувчиларга урга-тар эканмиз, истиклол Fояси мустакиллик учун кураш мавзусини ХХ асрнинг 60-йилларида узбек шеъриятига Эркин Вохидов олиб кирга-нини, шуро даврида усиб, тарбияланиб вояга етган авлод миллий Fурур ва ифтихор туЙFуси ифодаланган, аждодларнинг шон-шавкати улугланган бундай шеърларни иштиёк билан укиши, укиганда хам туFри кабул килиши бир-мунча мушкул экани, филология фанлари док-тори, профессор Йулдош Солижонов томонидан келтирилган «Шу боис уша пайтда Эркин Вохидов томонидан яратилган «Узбегим» касидаси одамлар онги-шуурига чакмокдек урилди... Бунинг боиси «Узбегим» касидаси уз даврида миллатнинг маънавий эхтиёжи тарзи-да дунёга келган ва халкнинг айни пайтдаги бир оз булса-да, янгиланаётган хохиш-иста-гини ифодалаган эди»2 каби эътирофлар билан таъкидланганини тушунтирмоFимиз ло-зим.

2 То куёш сочгайки нур. Эркин Вохидов: хаёти ва ижо-ди замондошлари нигохида. - Т.: «Узбекистон», 2016. -480-б.

3-чизма. «Хаёлий харита».

Умумий урта таълим мактабларининг 6-синфида «Узбегим» шеъри билан бошланган миллий истиклол Fояси мавзуси кейинги боскичларда Эркин Вохидовнинг «Инсон» касидаси, «Рухлар исёни» каби асарларидаги миллий Fояни сингдириш билан давом этти-рилади. Мазкур асарларни урганишда сухбат, эвристик ёки тадкикот методларини куллаш мумкин. Жумладан, «Узбегим» касидасини урганишда ижодий укиш методи таркибидаги шархлаш усулига мурожаат килиш оркали матн мазмунини узлаштириш ва таълим сама-радорлигига эришиш кузда тутилади.

Шархлаш усулини биз куйидагича татбик этдик1:

а) асардан узбек халки тарихининг энг кадимги даврларига оид бандларни ажратиб олиш ва айрим атамалар устида ишлаш (маса-лан, Помир, Тиёншон тоFлари ва уларга бе-рилган нисбат хакида маълумот бериш);

б) миллат тарихининг кадимийлигини асос-лаш учун келтирилган обидалар тарихига тухталиш (кадимий «Афросиёб» харобаси ёки кадимги туркий ёзув - «Урхун хати» кухна та-рихни далилловчи поэтик вазифани уташи);

в) Темурийлар даври етук намояндалари образлари тизими, улар ижоди, фаолиятининг етакчи хусусиятлари очиб берилган лавхаларга муносабат билдириш (Мирзо УлуFбек, Мир Алишер, Мирзо Бобур, Машраб, Нодира,

1 Таъриф муаллиф томонидан киритилган.

Фуркат, Мукимий каби сиймоларнинг тарих олдидаги хизматларига бахо бериш);

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

г) мустакил юртнинг хозирги киёфаси, миллий ифтихор туЙFулари жо булган поэтик мис-раларни матнга таяниб изохлаш;

д) маъноси нотаниш сузлар устида ишлана-ди (Муканна, сарбадор, кайсари Рум каби суз-ларга изох бериш шаклида).

5-синфда Абдулла Ориповнинг «Узбекис-тон» шеърини «Хаёлий харита» усули асоси-да урганиш укувчида шеърдаги манзарани хо-тирасида гавдалантириш ва 3-чизмани шакл-лантиришда ёрдам берди2.

Таълимда утилган мавзуни ёдга олиш, мустахкамлаш, хотирадан кутарилган билим-ларни кайта тиклаб олиш каби жараёнлар «Хаёлий харита» усулининг ахамиятли жихат-лари сифатида эътироф этилади. Бунда муай-ян укувчи билан савол-жавоб килинади, жа-воблар эса чизмага муайян кетма-кетликда тартиб билан кайд этиб борилади.

Юкоридаги тахлиллар умумий урта, урта махсус таълими боскичида урганиладиган айрим шоирлар ижоди мисолида курилди. Асли-да адабиёт дарслигига киритилган хар бир та-рихий манба, шоир ва ёзувчининг хаёти хамда ижодида миллийлик, миллий рух, миллий истиклол Fояси мужассам. Бу асарларни узвий урганиб бориш эса асосий максад килиб оли-ниши лозим.

2 Чизма муаллиф томонидан киритилган.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2017, 3

Миллий истиклол Fоясининг мустакилликка эришгандан кейинги давр адабиёти миллий-ликнинг тараннуми билан янада бойиди. Бу давр адабиётида тарихий хакикатнинг тикла-ниши, миллий кадриятарнинг улуFланиши, сузда эркинлик, ватан тушунчасининг туб мохиятини англаш, юрт тарихи ва унинг ках-рамон фарзандлари, комил инсонлар хакида ифтихор билан бадиий асарлар яратиш яккол акс этади. Мустакиллик даври адабиётини укувчи билан урганишда айнан миллий истиклол Fоясининг мустакилликдан кейинги суратини укувчи онгига сингдириб бориш асосий восита булиб хизмат килиши лозим.

Хулоса килиб айтганда:

- миллий адабиёт - миллий рухнинг сийрати;

- хеч бир фан ва тарбиялаш воситаси тар-бияланувчи, укувчи ва шахсда миллий рухни ^ояни) тулаконли шакллантиришда бадиий адабиётчалик таъсир кучига эга эмас. Демак, адабиёт фанининг бундай хусусиятидан унум-ли фойдаланиш укитувчи зиммасидадир;

- бадиий асарларда миллий Fоя талкини, шунингдек, миллий истиклол Fояси учун кура-шилган даврларни боскичларга булиб ургатиш укувчилар онгида ушбу Fоянинг туб мохиятини янада ойдинлаштиради;

- фанни укитишда юкоридаги каби таълим технологияларидан узвий фойдаланиб бориш натижасида укувчиларнинг бадиий адабиётга кизикишлари ортади ва бугунги оламнинг моддий-маънавий бирлиги, жамиятдаги уЙFунлик хамда парокандаликнинг комплекс муаммоларини тушуниш, шу билан бирга унинг ечимини топиш хал этиш мумкинлигини англаб етадилар;

- узбек шеърияти, насри ва драматик асар-ларининг адабий тахлилини миллий рухда талкин килиб бориш, миллий истиклол Fоя-сини таълимнинг узвийлик ва узлуксизлик та-мойилига амал килган холда, таквимий мавзу асосида хар бир дарс жараёнига киритиш укувчида хозирги глобаллашув шароитига дош бера оладиган миллий онг ва маънавият-ни тарбиялаши шубхасиздир.

Адабиётлар руйхати:

1. Каримов И.А. Биз келажагимизни уз кулимиз билан курамиз. 7-жилд. - Т. «Узбекистон», 1999. -86-б.

2. Каримов И.А. Миллий истиклол мафкураси - халк эътикоди ва буюк келажакка ишончдир. // Озод ва обод Ватан, эркин ва фаровон хаёт - пировард максадимиз. 8-жилд. - Т.: «Узбекистон», 2000. -490-б.

3. Миллий истиклол Fояси: асосий тушунча ва тамойиллар. - Т.: «Узбекистон», 2000. -47-48-б.

4. Назар Эшонкул. Адабиёт - тарбия воситасими? // «Шарк юлдузи», 2015, 1-сон. -108-б.

5. Отамуродов С. Глобаллашув ва миллий-маънавий хавфсизлик. - Т.: «Узбекистон», 2015. -373-б.

6. Рубинштейн С.Л. Основы общей психологии. - М.: Государственное учебно-педагогическое издательство, 1940. -С. 569.

7. То куёш сочгайки нур. Эркин Вохидов: хаёти ва ижоди замондошлари нигохида. - Т.: «Узбекистон», 2016. -480-б.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.