CC BY
2EURASIAN JOURNAL OF ACADEMIC RESEARCH
Innovative Academy Research Support Center UIF = 8.1 | SJIF = 7.899 www.in-academy.uz
METHODOLOGY FOR TEACHING MATERIALS OF KARAKALPAK LITERATURE IN UZBEK AND RUSSIAN (ON THE EXAMPLE OF LYRICAL WORKS) Mambetova Gulchexra Abiybullaevna
NSPI named after Ajiniyaz base doctoral student https://doi.org/10.5281/zenodo.12222972
ARTICLE INFO
ABSTRACT
Received: 16th June 2024 Accepted: 21th June 2024 Online: 22th June 2024 KEYWORDS
Russian and Uzbek classes, lyrics, methodology,
comparative analysis, heuristic conversation.
The article presents some examples of the use of interactive methods, some issues of the methodology for teaching materials of Karakalpak literature in classes where education is taught in languages other than the state language, interpreted and substantiated on the example of works in the lyrical genre.
OZBEK HAM RUS KLASLARDA QARAQALPAQ ADEBIYATi MATERIALLARiN OQÎTÎW METODIKASÎ (LIRIKALÎQ SHÎGARMALAR MÎSALÎNDA)
Mambetova Gulchexra Abiybullaevna
Àjiniyaz atindagi NMPI tayanish doktoranti https://doi.org/10.5281/zenodo.12222972
ARTICLE INFO
ABSTRACT
Received: 16th June 2024 Accepted: 21th June 2024 Online: 22th June 2024
KEYWORDS Rus va o'zbeksinflar, lirika, metodika, solishtirma tahlil, evristik suhbat.
Maqolada ta'lim davlat tilidan boshqa tillarda o'qitiladigan sinflarda qoraqalpoq adabiyoti materiallarini o'qitish metodikasining ayirim masalalari lirik janrdagi asarlar misolida talqin qilingan va asoslab berilgan, interaktiv metodlardan foydalanishning ayirim namunalari keltirilgan.
Lirika korkem âdebiyattin ozine tan janri sipatinda judâ ulken târbiyaliq xarakterge iye. Lirikani uyreniw procesinde oqiwshilar emocional-estetikaliq, insannin ruwxiy dunyasi haqqindagi sezimlerin qâliplestiredi, tâsirli oqiw konlikpeleri, poetikaliq sozdin ekspressivlik mumkinshiliklerin tusiniw qâliplesedi. Lirikaliq shigarmalardi oqitiw, epikaliq hâm dramaliq shigarmalardi oqitiwga qaraganda biraz qiyinshiliqlar tuwdiradi, sebebi lirikada belgili bir waqiyanin , syujettin ashiq etip berilmewi, tiykarinan lirikaliq qaharmannin ishki oy-sezimlerinin orap beriliwi oqiwshilardin lirikani tusiniwin qiyinlastiradi. Lirikani qabillawda Belinskiydin [1] pikirinshe, lirikaliq shigarmani tusiniw ushin oni teren seziniw, onin ishinde jasaw kerek. Epikaliq hâm dramaliq shigarmalardi oqitqanda waqiyalar, qaharmanlar olar arasindagi konfliktler, biri-birinen shiyelenisken waqiyalar arqali oqiwshinin diqqatin tez qaratiw mumkin, oni uyreniwde oqiwshinin ozi de mugallimge jârdem beredi. Al, lirikaliq
é
Ws,
shigarmalardi oqitiwda lirik qaharmanniñ halatina oqiwshilardi túsiriw, oniñ oylaganlarin oylata aliw, oniñ sezingenlerin oqiwshi qálbinde de sezindire aliw oqitiwshidan úlken sheberlikti talap etedi. Lirikaliq shigarmalardi nátiyjeli oqitiwdiñ en dáslepki shárti bul kórkemlep oqiw bolip tabiladi. Bul haqqinda alimlar hám metodistler óz pikirlerin bildiredi. Belgili alim Q.Yuldoshev: "Kópshilik oqitiwshilar da, hátte metodist alimlar da kórkemlep oqiw degende bálent dawis penen irkilis belgilerine ámel qilgan halda kóteriñki ruwxta qiráát qiliwdi túsinedi. Negizinde lirikaliq shigarmalardi bazibir hallarda bar hawaz benen oqiwga bolmaydi. Hátte bálent, kóteriñki sonday-aq shin kewilden shiqpagan oqiliw, qosiqtagi názik lirizmdi joqqa shigariw múmkin" [2] degen pikirdi bildiredi. Lirikaliq shigarmalardi kórkemlep oqiw kórkem seziniwdiñ en joqari shoqqisina jetkeniniñ dáliyli ekenligin B.Tuxliev óziniñ miynetinde : Llirikaliq shigarmalardi añlaw, ondagi avtor kózde tutqan niyetin, maqset hám waziypalarin túsinip jetiw, qosiq ideyasiniñ mánisin túsiniw hám oni ugiwdan, jáne de anigiragi, kórkemlep oqiwdan baslanadi" [3] dep atap ótedi.
Tálim mámleketlik emes tillerde alip barilatugin klaslardiñ 10-11-klaslarinda [4,5] qaraqalpaq poeziyasin úyreniw metodikasiniñ nátiyjeliligi, oqiwshilardiñ dóretiwshilik iskerligin asiriwshi, olardiñ analitik hám associativ iskerligin tereñletiwshi (salistirmali analiz, awdarma, evristikaliq sáwbet, kórkem sóz, qara sóz, súwretlep kórsetiw ústinde islew) en nátiyjeli usillar, qurallar, metodlardi izlewden kelip shigadi.
Tálim mámleketlik emes tillerde alip barilatugin klaslarda poeziyaliq shigarmalardi oqitiwda da oqitiwshi dáslep oni kórkemlep oqip beriwi kerek. Biraq qosiqtiñ mazmunin aytip beriw múmkin emes, sebebi mazmuni aytip berilse lirikaliq shigarmaniñ mazmuni pútkilley sayizlasip qaladi.
Lirikaliq shigarmalardi ózbek hám rus klaslarinda oqitiw metodlarin sabaqliqta berilgen bir neshe qosiqlar mislainda kórip ótemiz. I.Yusupovtiñ "Poshsha torgayga"[5] qosigi tema ushin jaqsi tañlangan. Qosiq dáslep oqitiwshi tárepinen kórkemlep, bálent lapizda oqip beriledi. Soñinan oqiwshilar qosiqti ele de terenirek túsiniwi ushin bir neshe sorawlar ortaga taslanadi, misali, shayirdñ bul qosiginda tiykargi ideya qanday, shayir watanga bolgan muxabbatin qaysi qatarlarinda sheber bere algan dep oylaysiz, poshsha torgay menen búlbildi salistiriw arqali shayir oqiwshiga neni añlatpaqshi boladi, qosiqta jáne qanday salistiriwlar bar, "senin sol qodiren sahrayi sestin, tebirenter en songi demime deyin", "sen kókte, men jerde bunshelli shirlap, súymegende onnan watan boldi ma" degen qatarlardi dápterinizge jazip talqilaw islen siyaqli tapsirmalar berilse, tapsirmani orinlaw ushin oqiwshi qosiqti qayta-qayta oqiydi hám qosiqtan tárbiyaliq bilimler aladi.
Qosiqtiñ oqiwshilarga ele de túsiniklirek, qiziqliraq bolip yadinda qaliwina erisiw ushin oni basqa xaliq jaziwshilariniñ watan haqqinda jazgan qosiqlari menen salistirip úyrensek sabaq janli tárizde ótedi. Misali, I.Yusupovtiñ "Poshsha torgayga" qosigin rus klaslarda rus jaziwshisi M.Yu.Lermontovtiñ "Rodina" [6] qosigi menen, ózbek klaslarda Muxammad Yusuftiñ [7] "Ózbekiston" qosigi menen salistirip oqitiw arqali oqiwshilardi sabaqqa qiziqtiriw, sonday-aq olardiñ oy-órisiniñ hám sóylew kónlikpeleriniñ rawajlaniwina járdemin tiygizedi. Dáslep poeziyaliq shigarma oqiwshilarga oqip beriledi (yamasa oqitiwshi tárepinen úyde klassik muzika menen birge kórkemlep oqip jazdirilip alip kelinip esittiriledi, bul ápiwayi oqip bergennen pariqli ráwishte oqiwshilardi ózgeshe sezimlerge bólendiredi).
é
ш
UIF = 8.1 I SJIF = 7.899
www.in-academy.uz
Bunnan keyin torgaydiñ sayrawi qoyip esittirlise, slayd arqali torgaydiñ, sari qumliqlardiñ, awildiñ kórinisleri kórsetilse oqiwshiniñ kóz aldinda shayir aytpaqshi bolgan watanniñ kórinisi birqansha gewdelenedi hám soñinan qosiqta "watan" túsinigi qaysi qatarlar arqali bildirilip turgani, usi qatarlar arqali biz hár xaliqtiñ shayiriniñ ózine tán, basqalarga uqsamaytugin tárizde wataniniñ ózine qádirli bolgan kórinisleri arqali aship beretuginligin oqiwshilar menen talqilawga boladi. Buniñ ushin oqiwshilar toparlarga bólinedi, bir toparga "Poshsha torgayga" qosigi, ekinshi toparga, "Rodina" qosigi beriledi. Pikirler, qosiqtagi watandi jirlawshi qatarlar terip jaziladi. Dáslep olardiñ ayirmashiliqlari, soñinan uqsasliqlari aytilip, soñinda mugallim tárepinen juwmaqlastirilip bahalanadi. Buni Venn diagrammasi arqali da ámelge asiriwga boladi. Misali, M.Yu.Lermontovtiñ "Rodina" qosigin alip qaraymiz. Belgili rus shayiri qosiginda óz watanin qalay táriypleydi. Но я люблю -за что, не знаю сам-Ее степей холодное молчанье, Ее лесов безбрежных колыханье Разливы рек ее подобные морям; Проселочным путем люблю скакать в телеге И взором молча медленным пронзая ночи тень встречать по сторонам вздыхая о ночлеге дрожащие огни печальных деревень; люблю дымок спаленной жнивы, В степи ночующий обоз и на холме средь желтой нивы Чету белеющих берез С отрадой многим незнакомой я вижу полное гумно Избу покрытую соломой срезанными ставнями окно; и в праздник вечером росистым смотреть до полночи готов на пляску с топаньем и свистом под говор пьяных мужичков. [7]
Lermontov qosiginiñ birinshi qatarlarinan-aq óziniñ watanina bolgan muxabbati "hayran qalarliq" ekenligin tán aladi. Shayir jasagan dáwirlerde watandi bálentpárwaz gápler menen súwretlew ádet túsine kirgen edi. Ne ushin watani ogan qádirli ekenligin shayirdiñ ózi de túsinbeydi. Shayir óziniñ ulli jámiyet ómirine bolgan húrmetsizligi haqqinda aytip otirmay, ápiwayi awil kórinisin mehr menen súwretleydi. Shayir "paytaxttiñ jalgan oq atar toplarin hám maskaradlarin" "awildagi adamlardiñ sekirip hám isqirip oynaganlarina, awildagi más adamlardiñ ápiwayi gáplerin tiñlap yarim aqshamga shekem tamasha etiw máwritlerine almastirmawdan" ózin quwanishli sezedi. Shayir óz watanin saban menen bastirilgan qaqiralarda, sheksiz qayiñ togaylarinda, orilgan dalalardiñ órtengen tútin iyislerinde, qirman úyilgen dalalarinda hátte más mujiklerdiñ isqirip, jer tepsinip oynawlarinda kóredi. Haqiyqiy rus jerlerin, tábiyatina degen mehirin, watanina muxabbatin qosiginda basqasha bir qaytalanbas sezimler hám sózler menen menen beredi.
Buni rus klasi oqiwshilari añsat túsinedi hám tez talqilap bere aladi. Endi I.Yusupovtiñ "Poshsha torgayga" qosigin talqilap kóremiz.
é
Ws,
Sayra sen, úrpek bas poshsha torgayim, Ay-hay tuwgan jerdiñ hawasi qanday! Bir shalqama jatip seni tiñlayin, Qaytadan jasarip bala bolganday. Men qanshelli gózzal eller kórmedim, Jer jánneti bolgan tawlardan óttim, Qaniñday baglarda shalqip júrmedim, Qansha búlbillerdi tiñlap ház ettim. Men hámmesin súydim, qiziqti kózim, Sóytip júrip sagindim bul shañlaqti, Kókiregimde sayrap shaqirdiñ óziñ, Sayrawiñ kóp ándiysheler añlatti. Sen ayttiñ: "kel meniñ balaliq dostim, En jaqsi namamdi sayrap bereyin". Seniñ sol qodiren, sahrayi sestiñ, Tebirenter en soñgi demime deyin... Sayra dostim, ál hawada pir-pirlap, Saz benen sáwbetsiz dáwran boldi ma. Sen kókte, men jerde bulshelli shirlap, Súymegende, onnan watan boldi ma!
Shayir qosiginda watanin suliw, bálentpárwaz gápler menen súwretlemeydi. Oni en ápiwayi detallar, "torgay, torgaydiñ sayrawi, awildagi shañlaq jer," balaliqtagi elesler menen-aq súwretlep berdi. "Men qanshelli gózzal eller kórmedim, jer jánneti bolgan tawlardan óttim, qaniñday baglarda shalqip júrmedim, qansha búlbillerdi tiñlap ház ettim." -dep, gózzal ellerdi, biyik tawlardi, baglardi, búlbillerdiñ sayrawin óziniñ oynap-ósken shañlagina, ápiwayi gana torgayina almastira almaganligin kórkem sóz benen bayanlaydi. Eger usi sózlerdi ápiwayi qara sózlerge aylandirip oqisaq, bizde qosiq siyaqli sezimler oyata almasligin da oqiwshilarga túsindirip, poeziyaniñ qanshelli ulli ekenligin ugindiriw kerek." Sen kókte, men jerde bulsh elli shirlap, súymegende, onnan watan boldi ma!" degen qatarlarin jáne bir qaytalap, hár bir jas áwlad watan ushin qolinan kelgen jaqsiliqti islewi pariz ekenligin, olardiñ watan degende neni túsinetuginligin, watan ushin ne isley aliwi múmkin ekenligin, oqiwshilar menen sáwbetlesse sabaq janli bolip ótedi. Bunnan soñ oqiwshilar toparlarga bólinedi, tómendegidey keste túsirilgen qagazlar beriledi , oqiwshilar oylasqan halda kesteni toltirip, (shayirlardiñ watanin súwretlewdegi ayirmashiliqlarin hám uqsasliqlarin) prezentaciya islep pikirlerin bildiredi.
Lermontov "Rodina qosigi" Uliwmaligi, uqsasligi I.Yusupov "Poshsha torgayga"
saban menen bastirilgan qaqiralar, sheksiz qayiñ togaylar, orilgan dalalardiñ órtengen tútin iyisleri, qirman úyilgen dalalar, más Watanga bolgan muxabbat, pák balaliq sezimler, wataniniñ eñ ápiwayi nársesin de basqa qimbat bahali nárselerge almaspaw torgay, shañlaq, awil hawasi, balaliq dosti, qustiñ qodireñ sesti,
é
Ws,
mujiklerdin isqirip, jer tepsinip oynawlar
Bunnan son sozlikler boyinsha jumis islenedi. Tusinbegen sozlerin oqiwshilar oqitiwshidan soraydi, bul qosiqti oqip bolgannan son islengeni de maqsetke muwapiq boladi, sebebi sozdi, qosiqtin mazmunin tusinbese oqiwshida pikir payda bolmaydi. Qosiqtagi tomendegi sozlerdin awdarma häm tusindirme manileri beriliw tiyis. Misali, torgay-^aB0p0H0K, jännet-pafi, häz etiw-Hacfla^gaTbcn, shanlaq-jazdagi mallardin jatatugin orni, ändiyshe-mäni, mazmun, oylar (146-b), shalqama jatip-arqa menen jatiw, qodiren-mayda, jabayi, jinishke. [8] Sonday-aq bul qosiqti oqitiwda ozbek klaslarinda Muxammad Yusuptin "Ozbekiston" qosigi menen salistirip, talqilap oqitiw nätiyjeli boladi. O, ota makonim, onajon olkam! O'zbekiston, jonim to'shay soyangga, Senday mehribonyo'q, seningday korkam, Rimni alishmasman bedapoyangga. Birgo'sha suv bo'lsa, birgo'sha qirlar Qanchayurtni kordim qancha taqdirlar, Qayga borsam suyab: -Boshni tik tut,- deb, Tog'laring ortimdan ergashibyurar, Ko'rdim suluvlarning eng faranglarin, Yo xudbinman, yo bir sodda kasman man, Parijning enggo'zal restoranlarin, Bitta tandiringga alishmasman man. Bildimki baridan ulug'ing o'zing, Bildimkiyaqini shu tuproq menga, Bahorda baxmalda tug'ilgan qo'zing, Arab ohusidan azizroq menga. Sen bilan o'tgan kun bayramdir, bazm Sensiz bir on qolsam vahmim keladi, Seni bilganlarga qilaman ta'zim, Seni bilmaslarga rahmim keladi [8].
Bunda da joqarida korsetip otkenimizdey oqiwshilar Venna diagrammasi arqali shayirlardin oz watanlarin täriyplewdegi ayirmashiliq häm uliwmaliqlarin talqilap uyrenedi.
Juwmaqlap aytqanda, tälim mämleketlik emes tillerde alip barilatugin klaslarda qaraqalpaq ädebiyatindagi lirikaliq shigarmalardi oqitiwda milliy klaslardan pariqli räwishte, olardi ozlerinin ana ädebiyati shayirlarinin poeziyaliq shigarmalari menen salistirip oqitiw, poeziyaliq shigarmani oqip läzzetlene aliwi ushin, qosiqtagi sozlerdi konteksttegi mänisi boyinsha tusindirme beriw, sonday-aq oqiwshilardi tek qosiqti yadlap, zirildatip aytip bere beriwge emes, al olardin mazmunin, ideyasin tusinip, ozleri de pikirlew häm pikirlerin talqilay aliwga uyretiw bugingi zamanagoy sabaqlardin basli maqseti boliwi kerek.
é
ш
UIF = 8.1 | SJIF = 7.899
www.in-academy.uz
References:
1. Белинский В. Г. Собрание сочинений в 9 т.-Т.З. -М.1978
2. Йулдошев К. Адабиёт укитишнинг илмий-назарий асослари. Тошкент.: Укитувчи.,1996
3. Тухлиев Б. Адабиёт укитиш методикаси. Тошкент.: Янги аср авлоди.,2010
4. Abdinazimov Sh, A.Abdiev, J.Tänirbergenov. Qaraqalpaq tili. 10-klass. (Oqiw mämleketlik emes tillerde alip barilatugin klaslar ushin sabaqliq). -N.: «Qaraqalpaqstan» , 2019-jil, 112 bet
5. Ismaylova Z., B.Turimbetov, A. Dawletova. Qaraqalpaq tili. 11-klass. (Oqiw mämleketlik emes tillerde alip barilatugin klaslar ushin sabaqliq). -N.: «Qaraqalpaqstan» , 2019-jil, 112 bet
6. Маранцман В.Г. Литература: Учебное пособие для 9 класса средней школы -М.Просвещение, 1994.-319с
7. Каракалпак; тилиниц тусиндирме сезлиги IV том (О-Я), Нукус «Каракалпакстан» 1992, 636 б
