CC BY
0EURASIAN JOURNAL OF ACADEMIC RESEARCH
Innovative Academy Research Support Center UIF = 8.1 | SJIF = 7.899 www.in-academy.uz
TYPES OF PLOTS IN THE STORIES OF T. QAYIPBERGENOV
Sarsenbaev Konisbay Zhaksilik uli
Doctoral student of Nukus state pedagogical institute https://doi.org/10.5281/zenodo.12770671
ARTICLE INFO
Received: 12th July 2024 Accepted: 17th July 2024 Online: 18th July 2024 KEYWORDS
Story, lyrical digression, author's speech, plot, dialogue, episode,
character.
ABSTRACT
This article analyzes the story «Sekretar» and «Mugallimge raxmet» («Thanks to the teacher») by T. Kayipbergenov, people's writer of Uzbekistan and Karakalpakstan.
T.QAYÍPBERGENOV POVESTLERININ SYUJETLIK OZGESHELIGI
Sarsenbayev Konisbay Jaksilik uli
Ájiniyaz atindagi NMPI Qaraqalpaq ádebiyati kafedrasi tayanish doktoranti https://doi.org/10.5281/zenodo.12770671
ARTICLE INFO
Received: 12th July 2024 Accepted: 17th July 2024 Online: 18th July 2024
KEYWORDS Qissa, lirik chekinsh, muallif nutqi, syujet, dialog, epizod, personaj.
ABSTRACT
Maqolada O'zbekiston Qahramoni, O'zbekiston va Qoraqalpog'iston xalq yozuvchisi T.Qayipbergenovning dastlabki «Sekretar» va «Mugallimge raxmet» («Raxmat, muallim!») qissalari tahlil qilingan.
KIRISIW. Syujet - kórkem shigarmaniñ tiykargi estetikaliq kategoriyasi bolip, ol kórkem dóretiwshiliktiñ barliq túrlerinde ushirasadi. Kórkem shigarmalardagi syujet arqali pútin turmisliq hádiyseler, belgili bir jámiyetlik qarama-qarsiliq waqiyalar bir-biri menen baylanisli túrde súwretlenedi. Ásirese, shigarma syujetinde jámiyetimizde júz bergen kelispewshilikler, hár qanday qarama-qarsiliqlardiñ rawajlaniwiniñ aship beriliwi hám de oniñ aqibetleriniñ súwretleniwi hám de bul jagdaylardiñ sheshiliwi ogada áhmiyetli máselelerden esaplanadi.
Izertlew metodologiyasi: Kórkem shigarmadagi turmisliq waqiyalardiñ súwretleniwine qaray hár qiyli syujet tipleriniñ qollanilatugini belgili. Bul másele boyinsha, yagniy, syujet tipleri, oniñ ózgeshelikleri haqqinda dúnya ádebiyattaniw iliminde ilimpazlar tárepinen hár qiyli pikirler bildirilgen. Atap aytqanda, rus ilimpazlari G.Pospelov[9.204] hám V.Xalizevler[14.87] syujetti eki tipke, yagniy, xronikaliq hám koncentrlik syujetke bólip qarastiradi.
é
Ws,
Ózbek ádebiyattaniw iliminde A.Rahimov syujettiñ tórt tipin, yagniy, xronikaliq syujet, koncentrlik syujet, retrospektivlik syujet hám associativlik syujet tipleriniñ bar ekenligin ózbek romanlarindagi syujetlik ózgeshelikler tiykarinda atap kórsetedi[7.12]. Ádebiyatshi E.Xudayberdiev joqarida ati atalgan tórt syujet tipine qosimsha sintetikaliq syujet tipin, yagniy, birlesken tárizli syujetti qosadi[15.80].
Qaraqalpaq ádebiyattaniw iliminde Q.Kamalov qaraqalpaq povestleri boyinsha izertlewlerinde syujetti konflikt penen baylanistirip kórsetse[4.8], P.Nurjanov qaraqalpaq romanlarindagi syujetlik bagdarlardi tariyxiy, zamanagóy hám fantastikaliq syujetlerdiñ tiykarinda qarastiradi[6].
J.Sagiydullaeva XX ásirdiñ 1980-jillarindagi qaraqalpaq jaziwshilariniñ povestleriniñ janrliq-stillik ózgesheliklerin izertlewlerinde retrospektiv syujet tipin psixologiyaliq súwretlew menen baylanistirip kórsetse[13.79], al, Z.Ktaybekova gárezsizlik dáwirindegi qaraqalpaq gúrriñlerinde syujettiñ úsh tipi: xronikaliq, koncentrlik hám retrospektivlik syujet qollanganligin kórsetip ótedi[5.69]. Degen menen, qaraqalpaq povestleri boyinsha basqada izertlewlerdi alip qaraganimizda T.Qayipbergenov povestlerinde qollanilgan syujet tipleri haqqinda arnawli túrde sóz etilmegenligin kóremiz. Usi kózqarastan alip qaraytugin bolsaq, T.Qayipbergenovtiñ povestlerinde qollanilgan syujetlik ózgesheliklerdi hár tárepleme izertlewler jaziwshi sheberligin ashiwda áhmiyetli rol atqaratugini aniq.
Izertlew hám nátiyjeler: Hár qanday kórkem shigarma syujetinde adamlar arasinda qarama-qarsiliqlar, olardiñ óz ara baylanislari, qaharman xarakterleriniñ qáliplesiw hám rawajlaniw barisi ayqin kózge taslanadi. Ilimpaz A.Rahimov syujetke tómendegishe aniqlama beredi: «syujet bul kórkem shigarmadagi waqiyalar hám tuygilar agimi, xarakterler hám qarama-qarsiliqlardiñ rawajlaniwi tariyxi, súwretlenip atirgan hádiyselerge jaziwshi múnásibetiniñ toliq ashiliwi»[8.40]. Demek, jaziwshilar óz shigarmalarindagi syujetke ózi jasagan dáwirdegi waqiyalardi yaki uzaq ótmish hádiyselerin yamasa jámiyetlik qarama-qarsiliqli turmisliq máselelerdi tiykar etip, tañlap aliwi múmkin. Qaraqalpaq ádebiyatinda kóplegen talantli jaziwshilar óz shigarmalariniñ syujetinde, usinday jámiyetlik-tariyxiy mazmundagi waqiyalardi sáwlelendiriw arqali roman, povest, gúrriñlerin dóretti.
Belgili jaziwshi T.Qayipbergenov óz shigarmalarinda, soniñ ishinde, povestleriniñ syujetinde dáwir shinligin aship beriwde, jámiyetlik turmis waqiyalarin kórkem sáwlelendiriwde, adamlar arasindagi ózara qatnaslardi súwretlewde hám xarakterlerdi rawajlandiriwda ózine tán kórkem sheberlikke iye boldi. Bunday ózgesheliklerdi oniñ hár qiyli jillari dóretken povestlerindegi turmis haqiyqatligi menen qaharmanlar tágdirin kórkem sáwlelendiriwdegi jeke stillik ózgeshelikleri ayqin sipatlap beredi. Ásirese, avtor óz povestlerinde jámiyettegi hám adamlar arasindagi qarama-qarsiliqli hádiyselerdi hár qiyli kórinislerde hám hár túrli syujet tipleri járdeminde kórkem súwretlep bere algan. Nátiyjede, jaziwshi syujet jaratiwda óziniñ jeke stillik izleniwshiligine erise algan.
Kórkem shigarmada syujet hám shigarma mazmuninan kelip shiqqan ideya bas qaharmanniñ átirapindagi waqiyalar tiykarinda ashiladi.
Jaziwshi T.Qayipbergenovtiñ dóretiwshiliginde turmis waqiyalarin súwretlew usilina qaray «Sekretar», «Mugallimge raxmet» povestlerin xronikaliq syujet, «Suwiq tamshi»,
é
Ws,
«Uyqisiz túnler» povestlerin koncentrlik syujetke, «Tánha óziñe málim sir» povestin retrospektivlik, «Qara dápter» povesti associativlik syujetke tiykarlanip jazilganligin kóremiz.
Jaziwshiniñ dáslepki «Sekretar» povestinde ekinshi jer júzlik uris dáwirindegi mektep oqiwshilariniñ turmisi epikaliq usilda sáwlelenedi. Povest waqiyalari bas qaharman Atamurattiñ átirapinda aship beriledi.
«Xronikaliq syujette waqiya tariyxiy hám logikaliq jaqtan izbe-izlikte kórsetilse»[15.80], T.Qayipbergenovtiñ «Sekretar» povestinde de uris dáwirindegi awil xalqiniñ hám mektep oqiwshilariniñ turmisliq turmisi xronikaliq syujet tiykarinda, izbe-izlik penen súwretlenedi. «Xronikaliq syujette waqiyalar arasinda waqitliq qatnas jetekshilik etetugin bolsa»[12.290] povestte de uris dáwirindegi waqiyalar keñ epikaliq planda súwretlenip, tiykargi syujetke járdemshi syujet liniyalari da kirgizilip, nátiyjede, úlken turmisliq hádiyselerdiñ ashiliw imkaniyati jaratiladi.
«Mugallimge raxmet» povesti de xronikaliq syujet negizinde qurilgan. Jaziwshiniñ bul povesti temasinan kórinip turganinday, bilimlendiriw máselesine arnalgan. Shigarmada jaña húkimet mektepleriniñ payda boliwi, Qaraqalpaqstandagi bilimlendiriw máselesi, jañasha oqitiw usillari, xaliqti galaba sawatlandiriwda elimizge dáslepki mugallimniñ keliwi, olardiñ xaliq ushin pidákerlik xizmetleri, balalardi sawatlandiriwdagi mashaqatli isleri hám t.b. turmisliq waqiyalar negizinde, izbe-iz túrde tásirli túrde, kórkem obrazli etip sáwlelengen.
Avtor waqiyalardi xronologiyaliq usilda bayanlawda shigarma qaharmanlariniñ xarakterlik ózgeshelikleri menen ishki psixologiyaliq keshirmelerin aship beriwde dialog hám monologlardan, peyzajliq súwretlewler menen kórkem detallardan sheberlik penen paydalanip otiradi. Professor S.Bahadirova avtordiñ dialogtan paydalaniwdagi sheberligi haqqinda: «Jaziwshi dialogti qaharman xarakterin ashiwga oni keñeytip gana qalmastan, al shigarmaniñ syujetiniñ rawajlaniw dinamikasindagi ornin kúsheytken»[1.150], - dep jazadi.
«Xronikaliq syujette waqiyalar arasinda waqit múnásibeti (A waqiya júz bergen soñ, B waqiya júz beredi) jetekshilik etse, koncentrlik syujet waqiyalari sebep-nátiyje múnásibeti (A waqiya júz bergeni ushin, B waqiya júz beredi) jetekshilik qiladi»[16.103].
Jaziwshi T.Qayipbergenovtiñ «Suwiq tamshi» hám «Uyqisiz túnler» povestleri usinday koncentrlik syujet negizine qurilgan shigarmalar qatarina kiredi.
Kamal berip ketken qos dápterde povest qaharmaniniñ ómirge degen kózqaraslari menen xarakterlik ózgeshelikleri kúndelik dápterde sáwlelenedi. Kamaldiñ anasi Gúljan pochtalon, ózi etikshilik etip kún keshiredi. Ákesi Jamal urista dushpan tárepke ótip ketip, satqinliq etken, jáne «anonimshik» jalaxor arzagóy bolganligi ushin Kamal júdá tómenshik, natiq jigit bolip erjetedi. Klaslasi Ómirbaydiñ: «- Áy, aqmaq, meniñ ákemdi qamatqan seniñ ákeñ eken goy! Haramniñ balasi!»[10.208] - degenine arlanip, ómirden birotala waz keshiw niyetinde, «Satqinniñ bir tamshi qaninan dóregen qumalaq. Magan ómir súriwdiñ ne keregi bar?»[10.207] degen oy menen qarnina pishaq urip, ózin-ózi jaraqatlap, emlewxanaga túsedi. Jaqsi adamlardiñ járdeminde Kamal tiri qaladi.
T.Qayipbergenovtiñ «Uyqisiz túnler» povesti de koncentrlik syujet negizine qurilgan. Povest syujetindegi waqiyalar urista ata-anasinan ayrilip, bir kózi gúlli bolgan jetim qiz Gúlzardiñ tilinen bayanlanadi.
é
Ws,
Koncentrlik syujette bir turmisliq jagday aldinga shigip, keyingi waqiyalar da usi waqiya liniyasi átirapinda sáwlelenedi. Bunday syujet waqiyalari arasinda sebep-nátiyje qatnasi jetekshilik etedi. Povesttegi syujet «qanday da bir turmisliq jagdayga asiqpastan izertlew imkanin beredi»[14.88].
T.Qayipbergenovtiñ «Uyqisiz túnler» povestindegi waqiyalar da Gúlzardiñ biraz jillar ótkennen soñ ózin ólimnen qutqargan qaraqalpaq soldatin izlewi, hár qanday qiyinshiliqti jeñiw jolindagi gúresleri tiykarinda ashiladi. Shigarmadagi waqiyalar epizodtan-epizodqa ótken sayin rawajlanip, usi jagdaylarda tiykargi qaharmanniñ, yagniy, Gúlzardiñ xarakteri qáliplesip, oqiwshiniñ kóz aldinda janli sáwlelenedi.
«Retrospekciyaniñ tiykargi waziypalari personajdiñ ótmish turmisi, táriypi, oniñ minez-qulqin añlaw hám bahalaw, ótmish waqiyalari tiykarinda qaharmanlardiñ házirgi ómirine tásir ótkeriw hám oni sol sebepli de waqiyalardiñ rawajlaniwin jáne de kúsheytiw»[17.132] den ibarat.
T.Qayipbergenovtiñ «Tánha óziñe málim sir» povestiniñ waqiyalari shigarmaniñ basli qaharmani Perixanniñ átirapinda júz beredi. Shigarmadagi waqiyalar erte báhár ayinda bolip ótedi. Kewli quwanishqa tolip-tasip, qizi Svetlananiñ toyina kiyatirgan baxitli ana Perixan avtobusta qasindagi jolawshilar menen áñgimelesip, tez arada qalaga jetip keledi. Awildan alip kiyatirgan qaltasin arqalap, taksige minip, qiziniñ kvartirasina kelse, kvartira iyesi -kempirden qiziniñ bul jerden shigip ketkenin esitip, kewli tinishsizlanadi. Sol waqitta qizi Svetlana da jetip kelip, anasi menen kórisip, jaña úyine mirát etedi. Sonsha jerden qiziniñ toyina qoy soyip ákelgen anasi, qaltani arqalap, biyik jaydiñ besinshi qabatina zorga kóteriledi. Suwiq suwga juwinip shiqqan Perixan biraz ózine kelgennen soñ, tósestirip qoyilgan bólmege kirip, jaydagi tórgi diywalga ildirilgen súwretlerdi hám olardiñ qatarinda iyinlikke ildirilgen aydinli kóylekti kózi shalgani máttal, «Sorim!!!» dewi menen dus tómenine jigiladi. Perixan óziniñ sharshaganin bánelep, ózine kelgenshe ústine hesh kimdi kirgizbewdi qizinan ótinish etip, mañlayin tasqa urip, azgantay basi meñ-zeñ bolip, óziniñ ótken ómir jolin, jasligin kóz aldina eleslete baslaydi.onnan keyingi povest syujetindegi waqiyalariniñ bárinde Perixanniñ ótmish tágdirin kóz aldina elesletiwleri, eske túsiriwleri hám ishki monologlari arqali sáwlelenedi. Perixan kórpe astinda búrkenip jatip, bir túnniñ ishinde hár bir máwritti óziniñ ótmish tágdiri menen házirgi basinan keshirip atirgan waqiyalardi oylap tolganadi. Usilayinsha povesttegi barliq waqiyalar bas qaharman Perixanniñ oy-sezimleri arqali aship beriledi.
Shigarmadagi tiykargi sáwlelenip atirgan waqiyalar toqtatilip, qaharmanniñ ótmishi, yagniy, izge qaytiwi - retrospektivlik syujettiñ tiykarin quraytugin bolsa, bunday syujet tipi bir qansha quramali bolip keledi. «Tánha óziñe málim sir» povestinde de jaziwshi qaharmanniñ tek ótmish tágdirin súwretlew menen sheklenip qalmastan, qaharmanlardiñ ishki keshirmelerin tereñirek sáwlelendiriwge erisedi.
Retrospektivlik syujette shigarma syujetindegi liniyalar tiykargi syujet liniyasina baylanisli bolmagan waqiyalardi da óz ishine aliwi múmkin. Misali, shigarma qaharmaniniñ ótmishinen bir kórinis, gúrriñ ishinde gúrriñ, qosimsha ángimeler arqali da waqiyalar mazmunina aniqliq kirgizilip bariladi.
é
Ws,
Adebiyatshi T.Boboev: «Korkem shigarmada associativ syujet tipi de kozge taslanadi. Bunda korkem syujetler sap associaciya negizine quriladi, syujetti waqiya-hadiyselerdin rawajlaniwi emes, al, qaharmanlardin qalbinde juz berip atirgan ruwxiy keshirmeler payda etedi. Korkem shigarma syujetinin bul tipi «associativ syujet» dep juritiledi»[2.124], - degen pikir bildirse, al, D.Quranov associativ syujetke tomendegishe aniqlama beredi: «obektiv suwretlew menen birge subektiv sezim-tuygilar, eske tusiriwler, tusinikler de sawlelendiretugin, psixologizmge tayangan syujet, ishki keshirmeler, oy ham sezimlerde syujette orin aladi»[11.124]. Demek, korkem shigarmada tek gana insanlardin omiri suwretlenip gana qalmastan, onin ishki keshirmeleri, oy-qiyallari, tusinikleri, sonin menen birge, atirapinda juz berip atirgan hadiyselerge qatnasi jetekshilik etedi.
T.Qayipbergenovtin «Qara dapter» povestinde qaharmanlardin ishki dunyasin aship beriwge, olardin psixologiyasinda juz berip atirgan ozgerislerdi sawlelendiriwge diqqat itibar qaratadi. Povesttin syujetinde ozinen jigirma jas ulken Embergenge ashiq bolip qalgan jas qiz Ayshanin tagdiri ham onin pak muhabbati sawlelengen. Avtor tarepinen bul povestke «Muhabbat gazzeli» degen aydar tagilgan. J.Esenov bul povestke, «janashilligi zor, ideyaliq-tematikaliq, syujetlik konfliktlik, kompoziciyaliq qasiyetleri qospali doretpe»[3.102], - dep baha beredi.
Juwmaq: Juwmaqlap aytqanda, jaziwshi T.Qayipbergenov biz soz etip otken povestlerinin syujetindegi waqiyalardi bayanlawda, insan tagdirin suwretlewde, qaharmannin psixologiyasin har tarepleme teren aship beriwde bir neshe syujet tiplerinen sheber paydalaniw arqali olardin ruwxiy dunyasina teren kirip barip tallawga erisken. Natiyjede, jaziwshi povestlerin har qanday kitap oqiwshisinda ulken qizigiwshiliq oyanip, estetikaliq zawiq bagishlaganligi sozsiz.
References:
1. Бахддырова С. Роман х,эм дэуир. - Некие: Кара;алпа;стан, 1978. - Б.150.
2. Бобоев Т. Адабиётшунослик асослари. - Тошкент: Узбекистон, 2002. - Б. 124.
3. Есенов Ж. Талант ;удиретин еслеп, ямаса «Кара дэптер»дин, х,а;ыйк;атлыгы //Эмиудэрьия, 2002, №5. - Б. 102.
4. Камалов К. Кара;алпа; повести (Жанрдын, эволюциясы). - Некис: Кара;алпа;стан, 1978. Б. 8.
5. Ктайбекова З. Гэрезсизлик дэуири ;ара;алпа; гуррицлериниц поэтикасы: Филол. илим. филос. докт. (PhD) ...дисс.. - Некис, 2021. - Б. 69.
6. Нуржанов П. Х,эзирги ;ара;алпа; романы (сюжет х,эм конфликт поэтикасы). -Некис: Билим, 2009.
7. Рах,имов А. Узбек романи поэтикаси (сюжет ва конфликт): Филол. фанлари д-ри дисс. автореф. - Ташкент: 1993. - Б.12.
8. Рах,имов А. Роман саньати. - Фаргона, 2001. - Б. 40.
9. Поспелов Г. Введение в литературоведение. - Москва: Высшая школа, 1988. - 204 с.
10. Кайыпбергенов Т. Сууы; тамшы // Кайыпбергенов Т. Повестьлер. - Некис: Билим, 2018.
EURASIAN JOURNAL OF ACADEMIC RESEARCH
Innovative Academy Research Support Center UIF = 8.1 | SJIF = 7.899 www.in-academy.uz
11. Куронов Д. Адабиётшуносликка кириш. - Тошкент: Шарк, 2008. - Б. 124.
12. Куронов Д., Мамажанов З., Шеролиева М. Адабиётшунослик лугати. - Тошкент: Академнашр, 2013. - Б.290.
13. Сагыйдуллаева Ж. Каракалпак; повестьлеринде стильлик изленислер (1980-жыллар). - Некие: Кара;алпа;стан, 2020. - Б.79.
14. Хализев В. Драма как явление искусства. - Москва: Высшая школа, 1978. - 87 с.
15. Худайбердиев Э. Адабиётшуносликка кириш. - Тошкент: Шар;, 2008. - Б.80.
16. Quronov D. Adabiyotshunoslikka kirish. - Toshkent, Abdulla Qodiriy nomidagi xalq merosi nashriyoti, 2004. -B.103
17. Sayfuddinova N. Sarvqomat dilbarim asari syujet tizimida retrospeksiya usuli: // FarDU Ilmiy xabarlari. 2022, №4. - B. 132.
