CC BY
150Central Asian Research Journal For Interdisciplinary Studies (CARJIS)
ISSN (online): 2181-2454 Volume 2 | Issue 8 |August, 2022 | SJIF: 5,965 | UIF: 7,6 | ISRA: JIF 1.947 | Google Scholar |
www.carjis.org DOI: 10.24412/2181-2454-2022-8-124-134
ELIMiZDIN REPRESSIYAGA USHIRAGAN ARDAQLI AZAMATLARININ
AQLANIWI (Qaraqalpaqstan Respublikasi misalinda 1991-2021-jj)
A.Yakupov
Ozbekistan Respublikasi ilimler Akademiyasi Qaraqalpaqistan bolimi Qaraqalpaq gumanitar ilimler ilim-izertlew institiwti, Nokis qalasi.
Totalitar ham basip aliwshiliq dawirinde elimizdegi minlagan biyguna insanlardin omiri qiyilganin, qanshadan-qansha shanaraqlardin qulap, balalar jetim qalganin tariyix, bugingi ham keleshek awlad hesh qashan umitpaydi.
Xalqimizdin mine, usinday pidayi ham mart ul-qizlarinin isimlerin, haqiyqat ham adillikti tiklew, zamanlaslarimiz, asirese, osip kiyatirgan jas awlad sanasinda olardin esteligine hurmet sazimin qaliplestiriw maqsetinde 2001-jildan baslap 31-avgust sanesi elimizde Repressiya qurbanlarin eslew kuni sipatinda belgilenedi.
Qurban bolganlardin isimlerin qayta tiklew, eteligin mangilestiriw maqsetinde paytaxtimizda «Sheyitler esteligi» estelik kompleksi ham «Repressiya qurbanlari esteligi» muzeyi boy tikledi. Bul orinlardan ziyaratshilardin qademi uzilmeydi.
Ozbekistan Respublikasi prezidenti Shavkat Mirziyoyev 31-abgust kuni Sheyitler esteligi kompleksine keldi.
Komplekstegi rasmiy qabir janinda repressiya qurbanlari ruxlarina bagishlap Quran oqildi. Bul jerde nuraniyler, ulama ham ziyalilar menen sawbetlesti.
- Watan pidayilarin eslewimiz, olardin haqqina Quran oqiwimiz jaqsi dastur. Agartiwshi babalarimiz garezsizlik ushin, xalqimizdin emin-erkin jasawi ushin gureskenin bilemiz. Songi jillari putkil jamiyetshiligimizdin hareketi menen olardin isimlerin tiklew, muzeylerdi jana ulgiler menen toltiriw, doretiwshilik mekteplerin sholkemlestiriw boyinsha kop jumislar islenbekte. Bulardin qammesi - insanlarga tariyxiy adillikti, haqiyqatti jetkeriw, xalqimiz bul kunlerdi biliwi ham hesh qashan umitpawi, bugingi kunlerdin qadirine jetiwi ushin, - dedi hurmetli prezidentimiz Shavkat Mirziyoyev. [1]
Repressiya qurbanlarin, sonin' ishinde ekinshi jer ju'zilik uris ha'm onnan keyingi jillarda Sovet ha'kimiyatinin' repressiya siyasati na'tiyjesinde jaziq jazalang'an jerleslerimizdin atlarin aniqlastiriw ha'm olardi aqlaw da'wir talabi esaplanadi. Ga'rezsizligimizdi qolg'a kirgizgennen keyin tariyximizdi u'yreniw ha'm og'an haqiqiy baha beriw imkaniyati payda boldi. Repressiyag'a ushirag'an ulamalar o'miri ha'm olardin' keyingi ayanishli tag'diri tariyximizda teren izertlewdi talap etetug'in a'hmiyetli temalardan biri bolip tabiladi.
Central Asian Research Journal For Interdisciplinary Studies (CARJIS)
ISSN (online): 2181-2454 Volume 2 | Issue 8 |August, 2022 | SJIF: 5,965 | UIF: 7,6 | ISRA: JIF 1.947 | Google Scholar |
www.carjis.org DOI: 10.24412/2181-2454-2022-8-124-134
Tariyxtin har bir basqishinda óz dáwirine layiq qaharman tulgalar bar, olardin har biri óz zamani ortaga keltirgen mashqalalardi sheshiwde ayniqsha háreketleri, gúresleri menen kózge tuskeni ushin xaliq yadinda óshpes iz qaldiradi. Sonin ushinda ózinin perzentlerin xalqinin keleshegi ushin tarbiyalawda ata-babalarinm tariyxin tiykargi qural retinde paylalangan. Olar baslap bergen jol menen júrip, aqilli, dana, batir, eldin gamxorshisi bolgan insanlardi húrmetlegen. Olardin dáwiri bizden qansha uzaqlasqan sayin, olardi danaliq hám ájayip tuygilari, xaliqtin arziwi menen shiyelenisip baylangan, adep-ikramliliq násiyatlari bizge jaqinlasip, sana-sezimimizdin ósiwine, ózligimizdi maqtap júriwimizge dárek bolip milliy sanamizdin rawajlaniwina óz úlesin qospaqta. [2]
Waziypalar ha'm metodologiyaliq talaplardan kelip shig'ip, tema tariyxtaniwi problemali ta'repten u'sh toparg'a bo'liw mu'mkin.
1) Usi tema boyinsha Sovet da'wirinde alip barilg'an ilimiy jumislar. S.Kamalov, R.Qosbergenov, X.Esbergenov, M.Tlewmuratov, Q.Bayniyazov, G'. Xojaniyazov, G'.Naimov, O.Yusupov ilimiy miynetlerinde ushirasadi'.
2) Ga'rezsizlikten keyingi jillarda B.Qoshanov, B.Allaniyazov, T.Abdimuratov, A.Dawletmuratov, A.Qudayarov, M.Qarlibaev, A.Djumashev, S.Nurjanov, E.U'senov, Ya. Abdullaeva h.t.b avtorlar
3) Shet el avtorlari: Barenberg A, Bell W. T., Kinnear S., Maddox S., Viola L. Wolfgang Leonhard, Reinhard Müller h.t.b.
Soni aytip o'tiw kerek joqarida ko'rsetilgen avtorlar ol yaki bul da'rejede usi is boyinsha metodologiyaliq tiykar boli'p xizmet qildi.
Gárezsizlik jillarinda ótmishke hám házirgi kúnge jana kóz qarasti qáliplestiriw, xaliqlardin ózin-ózi taniw waziypalarin qoymaqta. Joqari rawajlangan ellerdin jámiyetlik rawajlaniwina qarasaq, onda úlgili eldin úlkenin siylaganin, kóregenli eldin ótkenin siylaganligin kóremiz. Bizler de usinday qatnas jasap, úlkendi siylap, ózligimizdi bilip alga umtilsaq, hesh kimnen kem bolmaymiz. Hár bir xaliqtin milliy qaharmanlari bar. Olar óz xalqinin tariyxi menen tigiz baylanisli. Xaliqtin-xaliqligi, millettin-milletligi, tikkeley sol qaharmanlar arqali tán alingan. Bul waziypa tariyxshi alimlardin aldinda xalqimizdin tariyxin ótken totalitar dáwirdin ideologiyasinin tásiri nátiyjesinde bolgan burmalawshiliqlardan tazartiwda, yagniy haqiyqiy tariyxti jaratiwdi talap etip atir. Bul bagdarda tariyxshi ilimpazlar hám ken jámiyetshilik tárepinen birqansha jumislar islengen. Olardin nátiyjeleri óz aldina hár qiyli kólemdegi, hár qiyli bagdardagi kitaplar bolip ken jámiyetshilikke usinilgan bolsa, al kúndelikli baspa sóz betlerinde de kóplegen maqalalar járiyalandi. Pútkil
Central Asian Research Journal For Interdisciplinary Studies (CARJIS)
ISSN (online): 2181-2454 Volume 2 | Issue 8 |August, 2022 | SJIF: 5,965 | UIF: 7,6 | ISRA: JIF 1.947 | Google Scholar |
www.carjis.org DOI: 10.24412/2181-2454-2022-8-124-134
buringi awqamda juz bergen, sonin ishinde Ozbekstanda da jurgizilgen repressiyaliq hareket tariyxin uyreniw ulken ahmiyetke iye.
XIX a'sirdin' jetpisinshi jillari A'miwda'riya bo'liminde 605 meshit-medreseler bolg'an bolsa, XX a'sirdin' baslarinda sonnan u'sh ju'z alpisqa shamalasi Qaraqalpaqstan aymag'inda ha'rekette bolg'an. Axun, iyshan ha'm mollalardin' quwdalaniwi menen meshit-medreseler jabilg'an, ilim-bilim berip ju'rgen muddarisler jer awdarilgan. Usi ala-sapiranda u'lgergenler kitaplarin a'wliyelerge aparip ko'mgen, u'lgermegenlerdin' kitaplari shala sawat batraklar ta'repinen otqa jag'ip jiberilgen. [3]
Asirese, tariyxshi R. Shamsutdinov Ozbekstannin repressiya dawiri tariyxi boyinsha ulken jumislar islep atirganliginin guwasi bolmaqtamiz. Ol usi dawir tariyxi boyinsha ozinin shakirtlerin tayarlap ken turde jumislar jurgizbekte. Bulardin natiyjesi oz aldina kitap bolip, gazeta-jurnallarda baspa sozde jariyalanip barmaqta. 2009 ji'li' R.Shamsutdinov, X.Qurbanov, U.Bekmuxammad avtorlig'inda baspadan shiqqan «Qatag'an qurbanlari'» shig'armasinda Qaraqalpaqstanli' qatag'an qurbanlari' haqqinda da jazi'lg'an. Keyingi waqitlarda repressiya tariyxi boyinsha, harqiyli jillardagi ham turli tarawlardagi jurgizilgen quwdalawlarga baylanisli, hatteki ayrim walayatlar misalinda korsetilgen ilimiy miynetler ham korkem shigarmalar kitap bolip shigiw menen birge gazeta-jurnal betlerinde ilimpazlardin ilimiy miynetleri kopshilikke malim bolmaqta. Asirese, bunin ayqin misali retinde repressiyaga ushiraganlar haqqinda muzeylerdin ashiliwi bul bagdarga ken jol aship berdi. [4]
Bul bagdardagi jumislar Qaraqalpaqstanda da ken en jayip, quwdalawga ushiraganlar haqqinda koplegen kitaplar, gazeta-jurnallarda ilimpazlardin maqalalari ham ken jamiyetshilik qatlami ulesin qosip barmaqta. Bul dawir boyinsha ilimiy izertlew jumislarinin jurgiziliwi boyinsha ustazimiz B.Qoshanovtin jaziwinsha, bul ilimiy mashqala boyinsha daslepki maqalalar 1956-jili repressiyaga ushiraganlardi reabilitaciya (aqlaw) processi baslangannan keyin putkil Awqam boyinsha baslangan edi. Lekin, Qaraqalpaqstan koleminde 1966-jillari Allayar Dosnazarovti aqlaw ushin guresten keyin gana bul mashqala boyinsha maqalalar jaziw en jaydi. Asirese, bul bagdarda belgili ilimpazlardan akademik S. Kamalov, professor Sh.Babashev, M.Tilewmuratov, B.Qoshanov, M.Saribaev, tariyxshi ilimpazlardan X.Esbergenov, B.Allaniyazov, T.Allaniyazov, M.Qarlibaev, A.Jumashev, O. Yusupov S.Nurjanov, N.Tawmuratov, adebiyatshi Q.Bayniyazov ham tagi basqalar ozlerinin uleslerin qosqanligi belgili.
Central Asian Research Journal For Interdisciplinary Studies (CARJIS)
ISSN (online): 2181-2454 Volume 2 | Issue 8 |August, 2022 | SJIF: 5,965 | UIF: 7,6 | ISRA: JIF 1.947 | Google Scholar |
www.carjis.org DOI: 10.24412/2181-2454-2022-8-124-134
Sonin menen birge jas tanyxshilardan G. Dawletova, jurnalistlerden G. Esemuratova, T. Âbdimuratov, Â. Qarlibaev, A.Sultanov, A.Abipov, Ô.Ôtewliev, E.Embergenov, A.Dawletmuratov O.Sulaymanov K. Smamutov, E.Usenov ham basqa da xalqimiz tariyxinin usi dawir tariyxina qizigiwshi insanlar tarepinen koplegen jana maqalalari jariyalandi. Sonin menen birge koreec xalqinin Qaraqalpaqstanga koshiriliwi ham onnan keyingi turmisi haqqinda Lyudmila Xvannin, 1980-jillardagi «Paxta isi» dawirine baylanisli eske tûsiriwler belgili el aqsaqali Q.Kamalov, S.Qaniyazov, Yu.Palwaniyazov, A.Primov, Yu.A.Jurbin, B. Nazarovlardin Respublikamizdin social-ekonomikaliq rawajlaniwina ûles qosqan azamatlardin turmis tagdiri haqqinda miynetleri baspadan shigarildi.
"Âmiwdarya" jurnalinda Qaraqalpaqstanda repressiyaga ushiragan el azamatlarinin dizimi alfavitlik qatarlarda berildi. Elimizdin garezsizligi ushin gùresken, 1920-1950-jillari bolisheviklik zulimliq, totalitarizm jabirin shekken azamatlarimizdin ruwxiy qayta oyatiw, ismlerin mangilestiriw, olardin muqaddes orinlarin abadanlastiriw boyinsha jumislar garezsizlik sharapati menen bolip atirganin aytiwimiz kerek. [5]
Ilimpazlar ham basqa da bul dawir tariyxi menen qizigiwshilar tarepinen baspa sozde koplegen maqalalardin jariyalaniwina qaramastan bul dawir tariyxi ham onin dawirlerge boliniwi haqqinda, sonday-aq, birin-biri toliqtiriwshi pikirler koplep jariyalanbaqta. Professor B. Qoshanovtin pikiri boyinsha, Qaraqalpaqstanda buringi sovet duzimi jillarinda repressiya tariyxin dawirlew elege shekem duris islenbey atir.
Bizin pikirimizshe tomendegi repressiya jillarin ayriqsha atap otiw orinli boladi;
- 1917-1920-jillar: Ubaydulla Baueddinov (Xan Maqsim), Qutlimurat biy (Bala biy), Inayat bolis Niyazov, Ibrayim Adilov, Seytnazar Pirnazarov ham basqalar;
- 1920-1925-jillar: Allayar Dosnazarov, Seyilxan Sarsenbaev, Menlixoja Ibniaminov, Abiw Qudabaev, Ibrayim Bekimbetov, Erjan Kojurov, Ôteniyaz Bekimbetov, Qarabay Ermanov ham basqalar;
- 1926-1930-jillar: Abdijalil Ismetullaev, Asqar Urumbaev, Mambetkarim Bekanov, Karimberdi Sadullaev, Inayat iyshan Munaydarov, Axmed Burnashev, Jaqsim Gulikeev, Atir Qurbanbaev ham basqalar;
- 1930-1936-jillar: Qasim Âwezov, Qazaqbay Allabergenov, Jaqsimurat Janaliev, Pirimbet Toreev, X.Temirxanov ham basqalar;
- 1937-1938-jillar: Islam Aliev, Dawlet Rzaev, Jumabay Qurbanov, Koptilew Nurmuxammedov, T. Nizamatdinov, Xalmurat bay Qurbanov, Shiniqulbay
Central Asian Research Journal For Interdisciplinary Studies (CARJIS)
ISSN (online): 2181-2454 Volume 2 | Issue 8 |August, 2022 | SJIF: 5,965 | UIF: 7,6 | ISRA: JIF 1.947 | Google Scholar |
www.carjis.org DOI: 10.24412/2181-2454-2022-8-124-134
Xalekeev, Tore aqsaqal, Qalli Tilewmuratov ham basqalar;
- 1941- 1950-jillar: Pirjan Seytov, Mateke Jumanazarov, Nawriz Japaqov, Najim Dawqaraev ham basqalar.
Bular Qaraqalpaqstan Respublikasinin tariyxinda, xaliqtin yadinda teren iz qaldirgan el agalari boldi. [6]
Sh.Babashev "Sheyitler esteligi" qayirqomliq qorinin basshisi retinde 1930-1990-jillari Qaraqalpaqstanda biyguna jazalangan jerleslerimizdin ism-shariplerin qayta tiklewde belsene qatnasti'. Natiyjede 2003-jili "Qaraqalpaqstan Respublikasi tariyxindagi siyasiy qurbanlar" atamasindagi kolemli kitabin baspadan shigardi. Bunnan basqa Rossiya Federaciyasi ham Qazaqstan Respublikasi arxivlerinen algan hujjetlerinen, sonday-aq Ozbekstan Respublikasi Milliy Qawipsizlik Xizmeti arxivinen, Qaraqalpaqstan Respublikasi arxivlerinen jiynagan materiallari tiykarinda 2007-jili "Jaziqsiz jazalangan repressiya qurbanlari", 2009-jili "Dohmet degishi" atamasindagi kitabin oz oqiwshilarina inam etti. Usi dawir tariyxi tuwrali maqala jazgan jurnalist G.Turdishevanin atap korsetkenindey, tariyx "tenizi"nm terenliginde tat basip jatirgan tilsimli otmishti izertlewden sharshamaytugin bir insan bar aramizda. Bul insan qaraqalpaq xalqinin tariyxinin izertleniwine ulken ules qosip kiyatirgan alim Sherip Babashev. Totalitarliq duzim ustemlik etken jillarda el basqargan azamat ziyalilar menen jay puqaralarinin biyguna qamalip, tutqin lagerlerinde azap shegiwi, repressiya qurbanlari bolgan insanlardin tagdirlerin izertlew onin basli maqsetine aylangan. Xalqimizdin 20 minnan aslam azamatlarinin repressiya etilgenligin, al olardin 7 minnan aslaminin ismi-shariplerin aniqlawga eristim... Jaslar keleshekte xaliq tagdirine juwapker. Sonin ushin xalqimizdan ruwxiy madeniyatin, tariyxin uyrenip, onin qadir-qimbatina jetip qaliplese bersin deymen. Sheyit ketkenlerdin ismin mangilestiriw, olardin miyraslarina joqari hurmet penen munasibette boliw qariz ham pariz ekenligin teren uqqan Sh.Babashev bul miynetlerinde haqiyqatliqti ham adalatti qayta tiklew, sonday-aq xalqimizdin awir jazalangan pidayi perzentlerinin tagdiri, zulimliq duziminin jazalaw uyimlari basshilari ham xizmetkerlerinin nizamsiz hareketlerin arxiv hujjetleri tiykarinda korsetip beredi.
Professor Sh.Babashevtin bul miynetleri otken asirdin birinshi yariminda Qaraqalpaqstanda amelge asirilgan surgin ham repressiya kartinasin tariyxiy hujjetler tiykarinda aship beriwge xizmet etetugin ahmiyetli qunli shigarma. Sonin menen birge ilimpazlardin usi temaga baylanisli shiqqan kitaplari, "Erkin Qaraqalpaqstan", "Vesti Karakalpakstana", "Qaraqalpaqstan Jaslari" gazetalari, "Amiwdarya" ham
Central Asian Research Journal For Interdisciplinary Studies (CARJIS)
ISSN (online): 2181-2454 Volume 2 | Issue 8 |August, 2022 | SJIF: 5,965 | UIF: 7,6 | ISRA: JIF 1.947 | Google Scholar |
www.carjis.org DOI: 10.24412/2181-2454-2022-8-124-134
"Qaraqalpaqstan" jurnallari jane tagi basqa da atamadagi gazeta-jurnallardan, konferenciya materiallarinan paydalandim. Qaraqalpaqstanda quwdalawga ushiraganlar haqqinda elede terenirek ùyrenip barsaq tariyximizdi biliwge, onin jaqsi tareplerin ken jamiyetshilikke jetkeriw arqali osip kiyatirgan jas awladti Watan sùyiwshilik ruwxinda tarbiyalawda ùlken ahmiyetke iye. El ushin, xaliq ushin, madeniyat ham ruwxi'yliq ushin, keleshek awladtin erkinligi, azat ham abat jasawi ushin gùresken el perzentlerin eslewimiz, hùrmet etiw seziminde boliwimiz orinli. [7] Tariyxshi' O. Yusupov ta elimizde sovet hu'kimetinin' repressiya qi'lg'an ulamalar haqqinda jazdi'. 1992 jili' "Erkin Qaraqalpaqstan" gazetasinda "Arxiv ga'ziynelerinen" maqalasi repressiya qurbanlarina bag'ishlandi. 2001 ji'li' "Ustaz joli'" ga'zetasi'nda "Umi't bolmas ulamalar" atli' maqalasinda Qaraqalpaqstanli' repressiya qurbanlari bolg'an ulamalar dizimin keltirip o'tken.
Q.Naimov, G'.Xojaniyazovti'n' "Imam iyshan-qaraqalpaq xalqinin' ulli' ulamasi' ha'm ag'arti'wshi' tulg'asi", A.Da'wletmuratovtin' "Sa'lmen iyshan", "Nuri'mbet axun", M. Quwg'inbaevtin' "A'yimbet iyshan", T. A'bdimuratovtin' "Repressiyag'a ushi'rag'an ulamalar: Salmen iyshan Kamal uli', Purxan iyshan Qayi'pnazar uli', Allanazar axun Qosnazar uli', Qa'limbet axun O'temurat uli'" , M. Jumanazarovanin' "Eshim axun ha'm onin' u'rim-putaqlari'", E.U'senov "Iyshanqala, g'ayri' jurttag'i Qaraqalpaqlar" shig'armalarinda repressiyag'a ushirag'an ulamalar ha'm olardin' ja'birlengen jaqinlari' haqqinda jazdi'.
Repressiyaga ushiraganlar haqqinda professor B.A.Qoshanov ham Q.A.Hakimniyazovlar 2015-jil "Qaraqalpaqstanda 1929-jilgi xaliq ko'terilisi: tariyxi, tariyxnamasi, derekleri", sonday-aq. "Qaraqalpaqstan jurnalistleri repressiya jillarinda" atamasindagi oqiw-metodikaliq qollanbasi 1917-1941 -j illari Qaraqalpaqstandagi jurnalistler ham baspa soz xizmetkerlerinnin xaliq iskerligi, doretiwshiligi, repressiyaga ushiragani tariyxiy adebiyatlar ham arxiv hùjjetleri tiykarinda bayan etiledi. Bul kitaplar 1929-jilgi Qaraqalpaqstandagi koterilisti ùyreniwde bahali qollanba bolip esaplanadi.
Sonday-aq, usi dawirdegi jurnalistika tariyxin ùyreniwde daslepki miynetlerdin biri retinde korsetiwge boladi. Repressiyaga ushiraganlardin omir jol ham xalqimiz ushin xizmetleri haqqinda kolemli ham bahali maqala jazganlardin biri adebiyatshi Q.Bayniyazov "Tan juldizlar" atamasindagi kitabin shigarip, bunda Qaraqalpaqstanda XX asirde elimizdin rawajlaniwina ùles qosqan jamiyetlik ham mamleketlik iskerler, madeniyat ham korkem oner gayratkerleri darejesine deyin osip jetilisken jaslarga ornek bolatugin ùlgili omir joli haqqinda magliwmatlardi keltirip otedi. Repressiyaga
Central Asian Research Journal For Interdisciplinary Studies (CARJIS)
ISSN (online): 2181-2454 Volume 2 | Issue 8 |August, 2022 | SJIF: 5,965 | UIF: 7,6 | ISRA: JIF 1.947 | Google Scholar j
www.carjis.org DOI: 10.24412/2181-2454-2022-8-124-134
ushiragan insanlar haqqinda akademik S.Kamalovtiñ 2001-jilgi «Qaraqalpaqlaröm xaliq bolip qáliplesiwi hám oniñ mámleketliginiñ tariyxinan» kitabinda, X.Esbeгgenovtiñ 2009-jilgi «Aráaqli azamat», 2018-jilgi S.Nrnjanov penen biгgelikte shigaTgan «Sin Otechestvo), kitabinda, B.Allaniyazovtiñ 1991-jilgi «Revolyuciey mobilizovanny» hám 1996-jilgi «Allayar bas boldi qaгaqalpaqqa», Q.Bayniyazovtiñ 1987-hám 1991-jilgi «Allayaг dosnazarov», J.Nunllaevtiñ 2006-jilgi «Xalqi aгdaqlagan jasulli Yu.A.Juгbinniñ 2017-jilgi «Vospominaniya o Kamalove K.K.» hám tagi basqa da kóplegen kitaplarái hám baspa sóz betlerinde járiyalangan mateгiallaгdi atap ótkimiz keledi. Soniñ menen biгge 2000-jili shiqqan Ózbekstanniñ jaña taгiyxmiñ ekinshi kitabi, yagniy Ózbekiston Sovet mustamlakachiligi davгida atamasindagi kitap, 2003-jilgi Qaгaqalpaqstanniñ jaña tariyxinda magliwmatlar beгilgen. G.Asanova hám B.SagmdiqovlaMm jaziwinsha, biygáгezlik jolinda Ózbekstan hám Qaraqalpaqstan xaliqlam bimeshe D.Bekbawliev, tragediyalq qiymshiliqti bastan keshiгdi. Koloniyaliq dáwúde, Keñes húkimetin omatiy hám bekkemley jillan totalitaгllq buynqpazliq, qisim jasaw jillannda neshe biг siyasiy-socialliq hám ruwxiy qiymshiliqti bastan keshirái. [8]
Pгofessoг Sh.Babashevtiñ «Jaziqsiz jazalangan repressiya quгbanlar kitabi ótken ásúdiñ biгinshi yanminda Qaгaqalpaqstanda ámelge asinlgan súгgin hám гepгessiya kaгtinasm tariyxiy hújjetleг tiykannda aship beгiwge xizmet etetugin ilimiy áhmiyetke iye qunli shlgarma bolip esaplanadi. Ilimpaz usi bagdaráagi izeгtlew jumislann dawam ettirip 2009-jil «Dóhmet degishi»atamasindagi kólemli kitabin óz oqiwshilanna inam etip, onda patsha rassiyasi dáwiгdegi azatliq ushin gúгesken insanlaгdlñ, xalqimizdiñ agartlwshlllgl jolinda xizmet etken ulama^ haqqinda jazgan edi. Al 2009-jili ilimpaz «Jollibek aqsaqaldiñ tágdiгi» atli kitapshasinda zorabanliq dáwiгde xalqiniñ gáгezsizligi ushin gúreste sheyit bolgan Jollibek aqsaqal Otemuratovtiñ ómiгi, el aldindagi xizmetleгi, konclageráegi kóгgen azap aqlгetleгi hám ólimi tuwrali sóz etiledi. Al, 2012-jili xalqimizdiñ jazilmagan tariyxm bayan etetugin qupiya saqlangan hujjetlerái kóp jillai dawaminda tinimsiz úyгeniw hám izertlew aгqall óz oqiwshilanna gezektegi tórtinshi kitabin usinadi. Ilimpaz bul miynetinde XX ásúdiñ 20-40-jlllaгdagl «Qanli waqiya» hám «Ulken teггoг azaplam basinan keshiïgen hám gúnasiz awlг jazaga tartilgan xalqimizdiñ milliy mámleketshiligin qayta tiklew ushin ayanbay xizmet etken ájayip pereentlerinm hám milliy mádeniyatimizdiñ jan kúyerieri, ilim pidayilan menen ustazlaTdiñ tгagediyallq tágdiгleгin aniq délil^ aгqall kóгsetedi.Ilimpazdlñ gezektegi kólemli kitabinda, sovetlik totale гejim ústemliketken dáwúde elimizge kúsh penen deportaciya
Central Asian Research Journal For Interdisciplinary Studies (CARJIS)
ISSN (online): 2181-2454 Volume 2 | Issue 8 |August, 2022 | SJIF: 5,965 | UIF: 7,6 | ISRA: JIF 1.947 | Google Scholar |
www.carjis.org DOI: 10.24412/2181-2454-2022-8-124-134
etilgen xaliqlar, olardin bizin xalqimizga korsetken jardemi, asirese moralliq ham materialliq qollawlari haqqinda koplegen materiallar negizinde oz oqiwshilarina usinis etedi. Professor Sh.Babashev usi miynetinde arxiv magliwmatlarina tiykarlana otirip, OGPU ham NKVID xizmetkerlerinin hareketlerin qatan kritikalaydi ham XX asirdin 30- 40-jillardagi Qaraqalpaqstandagi qanli waqiyalarda buringi Awqamnin zakonlari, Konstituciyasinin buzilgani tuwrali magliwmatlar beredi.[9]
Sovet rejimi oz hakimiyatin bekkemlep algannan keyin, onin ozgeshelikleri kem-kemnen ashiqtan-ashiq korine basladi. Bul jagday atap aytqanda, milliy respublikalardagi basshi xizmetkerlerge qatnasiqta aniq korindi. Jùzege kelgen hakimshilik-buyriqpazliq sistemasi ham onin basshi ozegi esaplangan Pùtkil Awqamliq kommunistrler (bolshevikler) partiyasi — VKP(b) bul waqitqa kelip «socializm tiykarlar»in quriwga keskin kiristi ham de jamiyettin barliq tarawlarinda hùkimdarliq darejesin iyeledi.
XX asirdin 20-jillarinin ekinshi yarimi ham 30-jillar basinda Ôzbekistan SSRda on segizler topari (Abdurahim Hajibaev, Inamjan Xidiraliyev, Muxtarjan Saidjanov ham b.), inagamovshiliq (ÔzSSR Bilimlendiriw xaliq komissari Rahim Inagamov ham b.), qasimovshiliq (ÔzSSR Joqargi sudi basligi Sadulla Qosimov ham b.), badriddinovshiliq (ÔzSSR Joqargi sudinin prokurori Shamsutdin Badriddinov ham b.), «Milliy awqam» ham «Milliy azatliq» (Munavvarqari Abdurashidxanov basshiligindagi 87 adam), «narkompros» isi (ÔzSSR Bilimlendiriw xaliq komissari Mannon Ramziy, onin orinbasari Batu ham b.), «batir gapshiler» (Qoqanda Ashurali Zohiriy basshiligindagi 19 adam) h.b. siyasiy islerdin natiyjesinde xaliq perzentleri repressiyaga ushiradi. Bul dawirde kommunistlik partiya qatarlarin «tazalaw» kompaniyasi natiyjesinde Ôzbekistan Kompartiyasi agzalarinin 25,6%i partiyadan shigarildi.[10]
Garezsizlikke eriskenli berli tariyxiy ham madeniy miyraslarimizga, ruwxiy madeniyatimizga degen qatnas pùtkilley ozgerip, tiykargi iyesi bolgan xaliqqa qaytarilip berildi. Natiyjede, xalqimizdin bay madeniy miyraslari bùgingi kùni ozinin tariyxin terenirek biliwine, milliyligin taniwina xizmet etip atiripti. Ruwxiy ham madeniy miyraslar xaliqtin rawajlaniw jolinin belgili basqishlarinin aynasi boliwi menen birge keleshek awladtin ruwxiy jaqtan osiwine ozinin kùshli tasirin jasaydi.
XX asirdin 30-50-jillari siyasiy bagdarda dindi biykarlaw maqsetinde alip barilgan qatag'an siyasat aqibetinde ata-babalarimizdin teberik qollari menen quri'lg'an bolgan xalqimizdin biybaha esteliklerinin belgili boleginin joq bolip ketiwine alip keldi. Sonday-aq, xalqimizdin tariyxi, madeniyati ham adebiyati arab-
Central Asian Research Journal For Interdisciplinary Studies (CARJIS)
ISSN (online): 2181-2454 Volume 2 i Issue 8 ¡August, 2022 i SJIF: 5,965 i UIF: 7,6 i ISRA: JIF 1.947 i Google Scholar j
www.carjis.org DOI: 10.24412/2181-2454-2022-8-124-134
para imlasinda jazilgan kópshilik shlgaгmalaг órtelip, joq etilip jiberildi. Xalqimizdiñ ótmishtegi biг neshe ásirlik tanyxin óz ishine qamtiytugin rnwxiy miyгasma bolgan bunday biг tárepleme qatnas гuwxly mádeniyatimizdiñ гawajlaшwmda óziniñ tásiгin jasamay qoymaydi. [11]
Basqasha aytqanda, Keñes dáwiгiniñ tanyxi bul repressiyalar tanyxi boldi. Xaliqtiñ bul kórgen shigini Qaraqalpaqstanniñ ekonomikaliq hám mádeniy rawajlaniwina uzaq jillar dawaminda kesent keltirip turdi. «Kolonializm» dáwirinde watan hám xaliq azatligi gúresi jolinda biziñ úlkemizden 20 miñga jaqin er-azamatlar gúnásiz qurban boldi, quwginga ushiradi hám súrgin etildi. Gárezsizlik sharapati menen gana olardiñ ismlerin qayta tiklewge keñ jol ashildi. Xalqimizdiñ haqiyqiy tariyxin qayta jaziw, izertlew jumislari dawam etip atir.
Xaliq azatligi jolinda qurban bolgan pidayi azamatlardiñ xizmetin, ismlerin qayta tiklew boyinsha tariyxiy áhmiyeti bar. Prezident Pármanlari, húkimet qararlari qabil etildi. 2001-jil 1-maydagi «Repressiya qurbanlarin eslew kúnin belgilew haqqindagi» Parmanida qabil etilgen edi1. Onda «totalitarliq dúzim júrgiziw dáwirinde millionlagan gúnásiz puqaralardiñ ómirinen ayrilganin, kóplegen shanaraqlardiñ bag'i'wshi'si'nan ayi'ri'lg'anin, kóp sanli balalardiñ jetim qalganligin tariyxtan házirgi hám bunnan keyingi áwladlardiñ yadinan shigarip taslaw múmkin emes»' dep ayriqsha atap kórsetilgen. Haqiyatliqti hám ádalatliqti qayta tiklew, biziñ xalqimizdiñ kóp miñlagan pidáker hám qaysar ul-qizlariniñ mártligin ardaqlaw, biziñ watanlaslarimizdiñ, ásirese jas áwladtiñ júreklerinde hám sanasinda olardiñ esteligin húrmet izzet etiw sezimlerin tárbiyalaw maqsetinde hár jili respublikamizda repressiya qurbanlariniñ eslew kúnin rásmiy túrde 31-avgustta ótkeriw belgilendi.
Qaraqalpaqstan Respublikasi Ministrler Keñesiniñ "Watan hám xaliq azatligi jolinda qurban bolganlar esteligin máñgilestiriw, olardiñ ismlerin aniqlaw" boyinsha (1999-jili 30-avgust) qarari shiqti. Qaraqalpaqstanda repressiya jillarinda qurban bolgan ziyalilar el-jurt basshilari, ulamalar, jaslar, xojaliq basshilari, orta xojaliq iyeleri hám tagi basqa birneshe minlagan insanlardiñ ómiri hám xizmetlerin arxivlerden qayta izertlew boyinsha arnawli komissiya dúzildi. Akademik Sabir Kamalovtiñ basshiligindagi jumisshi toparlar arxivlerde qizgin jumis alip bardi. Olardan professor Sh.Babashevtiñ baspa sózde kóp gana jaña dereklerdi járiyalagani málim. Qaraqalpaqstan xalqi ásirler boyi gárezsizlik ushin, ózin-ózi basqariw, erkinlik ushin gúresip keldi. Gárezsizlik, azatliq ushin gúreslerde Ernazar biy Alakóz batir), Aliwshi biy (batir), Bala Ernazar biy (ataliq) hám oniñ áwladlari (Sapar Ernazarov, Xojamet Ernazarov), Mayqi Seytnazarov, Jumanazar Rayimnazarov,
1 Qaraqalpaqstanni'n' jan'a tariyxi' No'kis «Qaraqalpaqstan» 2003. 5-bet_
Central Asian Research Journal For Interdisciplinary Studies (CARJIS)
ISSN (online): 2181-2454 Volume 2 i Issue 8 ¡August, 2022 i SJIF: 5,965 i UIF: 7,6 i ISRA: JIF 1.947 i Google Scholar j
www.carjis.org DOI: 10.24412/2181-2454-2022-8-124-134
Mámbetnazar Qudaynazarovlar atilgan edi. Áwez xoja bek hám oniñ áwladlari, Iniyat bolis Niyazov, Qutlimurat biy Tájimuratov (bala biy), Ismetullaev Abdújáliy, Baqawatdinov Iniyat iyshan, Atawullaev Xaliyla Axun iyshan, Nurillaev Kárimberdi san Axun iyshan, Bekbawil qazi, Axun Shalimbetov, Mustafaev Zákir maqsim hám tagi basqalar, birneshe insanlar2 xanliq basqariwdiñ jábirlerin kórdi, patsha Rossiyasiniñ koloniyaliq siyasatinan xorlandi. Bolsheviklik siyasatlar hám ideologiyasinan, qataganliq tártiplerden jábir shekti. Elim jurtim dep, biygárezlik ushin gúreskenlerdi Stalinlik terror, repressiya háwij algan jillari huqiqsiz etti, kópshiligi sheyit ketti...![12]
El-jurtimiz óziniñ kóp ásirlik tariyxi dawaminda qáwip-qáterlerdi neshe ret bastan keshirgen, olardiñ jábirin tartqan. Usiniñ sebebinen tilimiz, dinimiz hám mánawiyatimiz bir payitlar qanday qáwip astinda qalganin bárshemiz jaqsi bilemiz. Ane usi qaygili ótmish, basip ótken mashaqatli jolimiz bárshemizge sabaq boliwi, búgingi haqiyqatliqti tereñ talqilay otirip, bar qáwiplerge qarata mudami sergek bolip jasawga shaqiriwimiz lazim. Bul haqiyqatliq adamzat tariyxinda kóp mártebe óz tastiyiqlawin tapqan. Totalitar sistemada insan huqiqlari ayaq-asti boldi, birneshe insanlardi "Xaliq dushpani" "Milletshil", "Shet el jansizi", "Kontrrevolyucioner" hám tagi basqa da ayiplar menen nahaqtan gúnálandi. Olardiñ ismlerin qayta tiklew, mángilestiriw, jaña ásir áwladlariniñ parizi hám qarizi dep túsinemiz. Ayirim magliwmatlarga qaraganda elede ismi sháripi aniqlanbagan on miñga shamalas adamlardiñ repressiyaga ushiraganligi belgili. Soniñ ushinda Repressiya dáwiri boyinsha ilimiy jumislardi elede keñirek alip bariw, repressiyaga ushiragan adamlardiñ tuwgan tuwisqanlariniñ tágdiri, repressiya dáwirin kórgen esitken adamlardan házirgi zaman texnikaliq qurallardan audio, video jaziwlarin jazip aliw arxivlik dereklerdi izertlew, olardi keñ jámiyetshilikke tanistiriw búgingi kúnniñ basli waziypalariniñ biri dep oylayman.[13]
1928-1929-jlllari latin grafikasina ótiwge baylanisli bolshebikler arab tilinde jazilgan qol jazbalar menen kitaplardi joq etti, belgili diniy gayratkerler Inyat iyshan Baqawatdinov, Xalila axwin Atawliev, paqratdin iyshan Munaydarov, Tansiq xoja Urinbaev, Kárimberdi axwin Nurillaevlar nahaqtan Ayiplanip, atiw jazasina tartildi.[14]
REFERENCES
2 Repressiyalar qurbanlarin yesleo' ku'nin belgilew haqqi'nda O'zbekstan Respublikasi Prezidentinin Pa'rmani'//«Erkin Qaraqalpaqstan» gazetasi' 3-may 2001-ji'l
Central Asian Research Journal For Interdisciplinary Studies (CARJIS)
ISSN (online): 2181-2454 Volume 2 | Issue 8 ¡August, 2022 | SJIF: 5,965 | UIF: 7,6 | ISRA: JIF 1.947 | Google Scholar j
www.carjis.org DOI: 10.24412/2181-2454-2022-8-124-134
1. T.A'bdimuratov repressiyag'a ushirag'an ulamalar: Salmen bqshan uli, Purxan iyshan Qayi'pnazar uli, Allanazar axun Qosnazar uli', Qalimbet axun O'temurat uli. No'kis. "Qaraqalpaqstan" 1992 jil.
2. A.Da'wletmuratov Sa'lmen iyshan. No'kis. "Qaraqalpaqstan" 1992 jil.
3. Q.Naimov, G'.Xojaniyazov. Imam iyshan-qaraqalpaq xalqinin' ulli' ulamasi' ha'm ag'artiwshi tulg'asi'. No'kis. "Qaraqalpaqstan" 2005 jil.
4. M.Qug'inbaev A'yimbet iyshan. No'kis. "Qaraqalpaqstan" 1995 jil.
5. A.Dawletmuratov Nurimbet axun. No'kis. "Qaraqalpaqstan" 2015 jil.
6. Ya. Abdullaeva. Qaraqalpaqstan hayal-qizlari: keshe ha'm bu'gin XIX a'sirdin' aqi'ri' ha'm XX a'sir basi'. No'kis. "Qaraqalpaqstan" 2010 jil.
7. B. Allaniyazov Allayar Dosnazarov. No'kis. "Qaraqalpaqstan" 2019 jil.
8. Q.Bayniyazov Allayar Dosnazarov. No'kis. "Qaraqalpaqstan" 1987 jil.
9. Sh.Babashev Qaraqalpaqstanli ziyalilar u'stinen siyasiy process. No'kis. "Bilim" 2012 jil.
10. Sh.Babashev Repressii. Deportaciya. Prestupleniya protiv chelovecestva. No'kis. "Qaraqalpaqstan" 2014 jil.
11. Sh.Babashev Jaziqsiz jazalang'an repressiya qurbanlari'. No'kis. "Qaraqalpaqstan" 2007 jil.
12. Sh.Babashev Do'hmet degishi. No'kis. "Qaraqalpaqstan" 2009 jil.
13. Sh.Babashev Qaraqalpaqstan respublikasi tariyxindag'i siyasiy qurbanlar. No'kis. "Qaraqalpaqstan" 2003 jil.
14. Xojaniyazov Gayratdin, Óserbaev Niyetbay. «Qaraózek jilnamasi» - Nókis: «Qaraqalpaqstan» baspasi, 2014-jil, 580 bet.
