CC BY
35INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL VOLUME 1 ISSUE 7 UIF-2022: 8.2 | ISSN: 2181-3337
QARAQALPAQ XALiQ AYTiSLARlNDAGi SINONIMLERDIN LINGVOPOE TIKALiQ ANALIZI Nasirova Ayzada Pishenbayevna
Berdaq atindagi Qaraqalpaq mamleketlik universiteti https://doi.org/10.5281/zenodo.7257477
Annotatsiya. Maqalada qaraqalpaq xaliq aytislari tilinde qollanilgan sinonimlerdin lingvopoetikaliq ozgeshelikleri analiz etilgen. Olardin korkem obraz jasaw imkaniyatlari uyrenilgen.
Tayanish sozler: qaraqalpaq xaliq aytislari, sinonimler, kontekstual sinonimler, poetikaliq soylew, lingvopoetika, lingopoetikaliq analiz, korkem obraz.
ЛИНГВОПОЭТИЧЕСКИЙ АНАЛИЗ СИНОНИМОВ В КАРАКАЛПАКСКИХ
НАРОДНЫХ АЙТЫСАХ
Аннотация. В статье анализируются лингвопоэтические особенности синонимов, используемых в каракалпакских народных айтысах. Изучены их возможности создания художественного образа.
Ключевые слова: каракалпакские народные айтысы, синонимы, контекстуальные синонимы, поэтическая речь, лингвопоэтика, лингвопоэтический анализ, художественный образ.
LINGUOPOETIC ANALYSIS OF SYNONYMS IN KARAKALPAK FOLK "AITYS"
Abstract. The article analyzes the linguistic and poetic features of the synonyms used in the Karakalpak folk aitys. Their possibilities of creating an artistic image are studied.
Key words: karakalpak folk aitys, synonyms, contextual synonyms, poetic speech, linguopoetics, linguopoetical analysis, artistic image.
KIRISH
Sinonimler leksika-semantikaliq kategoriyalardin biri bolip, olar har qanday tildin sozlik quraminda belgili orin iyeleydi. Qaraqalpaq tilinin sozlik quramindagi sozlerdi manilik tarepinen bahalaganimizda, ondagi manileri bir-birine jaqin keletugin sozler topari belgili orindi iyeleydi. Sinonimler, albette, qosimsha mani nazikligi, emocional ham ekspressivlik boyawi, qollaniliw shenberi ham bir qatar usi siyaqli basqa da qasiyetleri menen bir-birinen pariqlanadi, olarda bar bolgan bunday qasiyetler sinonimlerdin juda ulken stilistikaliq imkaniyatlarga iye ekenligin korsetedi.
Sinonimler predmet ham waqiya-hadiyselerdin en kushli, hatte, seziler-sezilmes nazik belgilerin, bul belgilerge bolgan subyektiv qatnasti ham basqalardi korsete alar eken, olar albette, tildin suwretlew qurallari sipatinda qaraladi [1, 6] .
Sinonimler korkem shigarma doretiliwinde ham onin qunliligin belgilewde ogada ahmiyetli bolip, olar stilistikaliq figura retinde tomendegi maqsetlerde jumsaladi:
1. Sinonimler manini kusheytiw, uliwmalastiriw, jamlew maqsetinde, bildirilip atirgan pikir, ozgeshelik, belginin darejeleniw jagdayin suwretlewde, qosimsha mani bildiriwde qatar qollaniladi . Misali:
Bizin jurt at minedi argimaqtan,/ Quyisqan, gumis juwen jarqiratqan,/ Kunde jiyin-mereke, baygi qosip,/ Qiziqqa, tamashaga xalqim batqan [5, 351].
2. Pikirdin soylewdegi uqsas yamasa jaqin tareplerin har turli formalarda bildiriw ushin eki ya onnan kop sinonim sozler qollanilip, bunday jagdayda turli korinislerde, atap aytqanda,
INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL VOLUME 1 ISSUE 7 UIF-2022: 8.2 | ISSN: 2181-3337
túbir, qospa, dórendi sózler formasinda, parallel qollanilatugin ekvivalent sinonimler, sóz dizbegi formasindagi hám evfemistlik sóz yamasa sózler dizbegi arqali bildiriletugin sinonimler formasinda boladi. Kórkem shigarmalarda sóz dizbegi hám evfemistlik sóz, sóz dizbekleri túrindegi sinonimler tásirli kórkem sóz dóretiwdin en ónimli qurallarinan esaplanadi.
METOD VA METODOLOGIYA
Eger bir sóz bir gáptin ishinde qayta-qayta tákirarlanip, onin sinonimleri paydalanilmasa, stillik jaqtan oni duris dep esaplawga bolmaydi, sebebi onda kórkemlik azayadi [3, 25].
Sinonimler poetikaliq tilde hár túrli formada ushiraydi:
1. Izbe-iz, eki yamasa onnan kóp sinonim sózler qatari formasinda.
2. Jup halinda.
3. Sóz hám sóz dizbegi sinonim bolgan jagdayda.
4. Túsindirilgen sinonimler formasinda.
Qaraqalpaq xalqinin etnikaliq individualligin, dúnyatanimliq ózgesheligin kórsetetugin xaliq awizeki dóretpelerinin biri - aytislar esaplanadi. Aytis xaliq ómirin súwretleytugin kórkem ádebiyat tarawinin biri. Onnan xaliqtin quwanishi, qaygisi, xojaliq turmisi, mádeniy dárejesi hám úrp-ádetleri óz sáwleleniwin tapqan. Sonday-aq, jámiyetlik hám jeke adamlardin qarim-qatnaslari da, zamanina ilayiq en jaygan tartislarinin formalari da kórinedi.
Qaraqalpaq xaliq aytislarinda sinonimler júdá ónimli qollanilgan. Pikirdi tásirli bayan etiwde, orinsiz qaytalawlardin aldin aliwda hám kórkem obraz jasawda sinonimler ayriqsha xizmet atqaradi. Sonliqtan, biz qaraqalpaq xaliq aytislarinda qollanilgan sinonimlerge lingvopoetikaliq analiz jasawdi maqset etip aldiq. Sebebi, xaliq awizeki dóretpelerinin tilin lingvopoetikaliq jaqtan izertlew házirgi qaraqalpaq til biliminin aktual máselelerinen biri esaplanadi.
Shayirshiliq taysalaqlaw bolmaydi,/ Jasullini húrmetleydi, siylaydi [5, 372]. Argimaq at shabadi, babina tússe gúyinde,/ Sheshen jigit sóz sóyleydi merekede, jiyinda [5, 328]. Kim bilmeydi qart ata Kenenimdi,/ Kóp esittim ánindi, ólenindi [5, 300]. Shirayin jaltiraydi, kúlimleydij Ózime de joq qoy sirá minim deydi [5, 343].
TADQIQOT NATIJASI
Keltirilgen misallarda eki sinonim sóz qatar keliw arqali, máni kúsheytiw menen birge pikir aniqliligi támiyinlengen. Sonday-aq húrmetleydi, siylaydi, merekede, jiyinda, ánindi, ólenindi sinonimleri uliwmalastiriw mánisin de bildirip tur. Qazaq tilindegi qosiq sózinin mánisin beriwshi eki sinonim sózdi qollaniwi menen tuwisqan qazaq xalqinin tili, mádeniyati menen jaqinnan tanis ekenligi de bildirilmekte. Tórtinshi misaldagi jaltiraydi, kúlimleydi sózleri kontekstual sinonimler bolip esaplanadi. Olardin kontekstten tisqari anlatatugin mánileri basqasharaq bolip keledi. Bul eki sóz mazmun jaginan jaqin bolsa da pariqlawshi belgileri bar. Jiltiraw sózi tiykarinan «jaqti beriw», «nur shashiw», «jilt-jilt etip kóriniw» mánilerin bildiredi. Kúlimlew sózi bolsa «kúle shiray beriw», «miyiq tartiw» mánilerinde jumsaladi. Jiltiraydi sózinen keyin kúlimleydi sózinin keliwi lirikaliq qaharmannin kóterinki ruwxiy jagdayina jáne de aniqliq kiritken, háreketti toliqtirgan.
Haqliqta, hadalliqta bolmas pariq,/ Bul nárse, maqtansan da, elinde bar [5, 347]. Senin jerin Mádina, Mekkemedi?/ Múbárek paygambardin mákani edi [5, 346]. Daragin kesildi bagli, miywali,/ Sher ólgen son jekke, qayaqta hali [5, 358]. Shawqimshil, qopal jigit kórinesen,/ Jaqtirmadim qirinlap qarawindi [5, 345].
Ósekke epli eken tilin, jagin,/ Qoynimnan uslap edin túnde kimdi [5, 346].
INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL VOLUME 1 ISSUE 7 UIF-2022: 8.2 | ISSN: 2181-3337
Bul misallarda da sinonim sózler qatar kelip, poetikaliq maqsetlerde qollanilgan. Birinshi misaldagi haqliq, hadalliq sinonimleri arqali uliwmalastiriwshi - haqiyqatliq túsinigi anlatilip tur. Ekinshi misalda bolsa eki birdey toponim sózlerdi sinonim sipatinda qollaniw arqali salistiriw mánisi bildirilip tur. Keyingi misaldagi bagli, miywali sózleri óz ara mánileri bir-birine jaqin bolsa da, kontekstual sinonim bolip tabiladi. Miyweli terektin kesiliwi tábiyiy jagday, al bagli sózinin qosilip qollaniliwi arqali máni ótkirligi ele de kúsheytip berilgen. Tórtinshi misalda shawqimshil, qopal eki sinonim qatar kelip, belginin dárejeleniw jagdayin anlatip tur. Qopal, shawqimshil túrinde berilgende belginin dárejeleniw kórsetkishi azaygan bolar edi. Shawqimshil sózine qaraganda qopal sózinde unamsiz máni boyawi kóbirek. Sonin ushin shawqimshil, qopal formasinda qollanilgani orinli. Aqirgi misalda kontekstual sinonimler berilgen. Til hám jaq sózleri kontekstten tisqari anlatatugin mánisi basqasha. Til hám jaq anatomiyaliq jaqtan bir-birine jaqin jaylasqani ushin usinday kontekstlik sinonim dóreliwine tiykar bolip tur. Misalda tilin sózine qosa jagin sózinin birge keliwi arqali unamsiz máni boyawi ele de arttirilgan.
MUHOKAMA
Parqi joq aytqan menen, óz qáwimin,/ Ózinshe páp-pákize, minsiz bári [5, 347]. Sabirsiz, salmaqsiz dep kemsitsen de,/ Túbinde, sennen ozbay, basilmayman [5, 351]. Túbimiz qonirat, tuwisqan adam,/ Aldi-artin oylamas bádhasil, nadan [5, 356].
Birinshi misalda páp-pákize, minsiz sózleri berilgen. Bunda páp-pákize sózi menen birge minsiz sózinin qollaniliwi mánini kúsheytken. Sonday-aq, eki mánileri bir-birine jaqin sózler arqali misqillaw mánisi de anlatilip tur. Keyingi misallardagi sabirsiz, salmaqsiz, bádhasil, nadan leksikaliq sinonimleri qatar qollaniliwi arqali máni kúsheytiliwine erisilgen. Sonin menen birge, orinsiz qaytalawlardan qutilip, kórkemlik támiyinlengen. Unamsiz obraz jasaw ushin misallardagi sinonimler orinli jumsalgan.
Sóyleymiz jigirma togiz hárip penen,/ Tilimiz bek, ajarli, jalpaq emes [5, 353]. Kórispek, qol alispaq súnnet deydi, Jolawshim, kóriseyik, qolindi ber [5, 360]. Keneske, hasil sózge kem ekensen,/ Dep edim, sheshenlerdi jengen shigar [5, 350].
Keltirilgen misallarda sóz hám sóz dizbegi formasinda sinonimler qatar kelgen. Birinshi misalda bek, ajarli, jalpaq emes sózleri kontekstual sinonim bolip, hár túrli mánidegi sózler bir mazmun dógeregine sheberlik penen jámlestirilgen. Poetikaliq tilde sózler tapqirliq penen óz orninda qollanilgan. Ekinshi misalda kórisiw sózinin sinonimi - qol alisw frazeologizmi qatar jumsalip, bul arqali máni kúsheyttirilgen. Sonday-aq, pikir kórkem túrde bayan etilgen. Keyingi misaldagi sózler keneske, hasil sózge kontekstual sinonimler bolip, poetikaliq sheberliktin bir kórinisi. Kenes sózi «oylasiq, májilis, aqil» degen mánilerdi bildiredi. Xalqimiz ázelden bir jumis baslar aldinda yamasa qandayda bir mashqalani sheshiwde jasi úlkenler menen oylasip, aqillasip son sheshim qabil etip otirgan. Hasil sózinin mánisine keletugin bolsaq, «qunli, bahali, qimbatli, qádirli» mánilerin anlatadi. Demek, berilgen aqil, kenes hasil, bahali sózge ten kórilgen. Sonin ushin keneske, hasil sózge sinonimlik qatari dúzilip tur.
Qosshimnin aqilipútin, bardi esi,/ Qaytar izine basina tiyse isi,/ Qosshimnin ózi mómin, kópdur kúshi,/ Isine qaytpay barar, aman tóbesi [5, 336]. Qosshimnin ayibi joq, joq qiligij Min tappas hesh jerinen, xalqin kórse [5, 336]. Quwat ensin, shól qansin,/ Jol júrmegen qusayin [5, 288]. Maqsetim shaliw emes, jigiw emes,/ Suwga jiberip, men aman shigiw emes [5, 342]. Saz benen sazgapti jalgan demenler,/ Gúleden ótkerip alganda bardi,/ Basqishin basip, atqishin atip,/ Qaqip enliksheni urganda bardi [5, 295].
INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL VOLUME 1 ISSUE 7 UIF-2022: 8.2 | ISSN: 2181-3337
Misallardin hámmesinde sóz dizbegi formasinda kelgen sinonimler berilgen. Dáslepki misallardagi aqili pútin, bardi esi, ayibi joq, joq qiligi hám ózi mómin, kópdur kúshi sinonimleri mánini kúsheytiw hám pikirdi toliqtiriw ushin birge qatar jumsalgan. Sonday-aq, lirikaliq qaharmannin kórkem obrazi usi sinonimler qatar keliwi menen isenimli jasalgan. Úshinshi misalda quwat ensin, shól qansin formasinda qollaniliwi logikaliq jaqtan duris emes. Sebebi adamga suw iship, shóli qangannan keyin quwat enedi. Qosiq qatarindagi uyqasimliliqti támiyinlew ushin quwat ensin, shól qansin túrinde berilgen. Al, keyingi misalda shaliw emes, jigiw emes túrinde logikaliq jaqtan duris qollanilgan. Poetikaliq tilde mazmun jaginan uliwmalastiriwga bolatugin feyiller izbe-iz keliwi súwretlenip atirgan waqiyaga ayriqsha diqqatti payda etip, qosiqtin kórkemliligin támiyinleydi. Sebebi bunday feyiller ayriqsha intonaciya menen aytilip, olar mazmun kólemine qaray mánini kúsheytip, dárejelep kórsetedi. Aqirgi misal sózimizdin dálili.
Áy aga, tilin artiq, sheshen eken,/ Kewilin júyrik, sózge kósem eken [5,345]. Bolsan da tilin jelli, ernin eplij Júk tiyer qisi-jazi nar bolmaysan [5, 350]. Lábin pal, awzin sheker, júzin jarqinj Kórgenimiz - kóriskenimiz boladi da [5, 360]. Tamasha qumda bolmay, kimde bolsin?/ Asi kóp, aqshasi mol, ati semiz [5, 347].
Ádepki misalda sóz dizbegi formasindagi sinonimler berilip, mánini kúsheyttiriw ushin ayriqsha xizmet atqarip tur. Al, sheshen hám sózge kósem kontekstual sinonimleri arqali máni toliqtirilgan. Bul misalda eki qatarda da sinonimlerdin beriliwi obrazdin kórkemligin jetkerip beriwge xizmet etken. Ekinshi misalda da kontekstual sinonim qollanilgan. Keyingi misallardagi sinonimler sóz dizbegi formasinda kelip, sanaw intonaciyasina jaqin keledi. Máni dáreje sayin kúsheyip barmaqta. Úshinshi misalda lábin pal, awzin sheker, júzin jarqin kontekstual sinonimleri qaharmannin kelbetin kórkem túrde aship beriw ushin orinli jumsalgan.
Elimde toyda, haytta júriwshi edim,/ Qizlar menen oynap, kúliwshi edim [5, 334]. Ayt magan uruwindi, elindi qiz,/ Bilmeymen, jolawshiman, jónindi qiz [5, 340]. Bizdegi bolis-biyge, bayga keldin,/ Bir emes bárinen de payda kórdin [5, 347]. Agay-aw, ilimnen bar talabiniz,/ Qolinda qálem-qagaz, jaraginiz [5, 351].
Keltirilgen misallardagi sinonimler aytilajaq pikirdi uliwmalastiriw hám jámlew maqsetinde qollanilgan. Jáne de, olardin qatar keliwi arqali pikir aniqligi támiyinlengen. Songi misalda kontekstual sinonim berilip, máni ótkirligi kúsheytilgen.
Kim inanar gedeydi bay degenge,/ Puli kóp, tórt túligi say degenge [5, 350]. Elin jalgiz júrip shólge keldin,/ Haq kewil, bawrayi ken elge keldin [5, 345]. Quw ushin jeti uriw men tamasin,/ Elektin óne boyin, say-salasin [5, 337].
Birinshi misalda puli kóp sóz dizbegi formasinda kelgen, ogan sinonim sipatinda tórt túligi say frazeologizmi jumsalgan. Bul pikirdi toliqtiriw menen birge qosiq uyqasimli boliwina da úles qosip tur. Keyingi misallarda haq kewil, bawrayi ken, óne boyin, say-salasin sinonimleri poetikaliq sheberlik penen qollanilgan. Bul sinonimler arqali ken túsinikler anlatilip, kórkemlik dárejesi ádewir artiwina erisilgen.
Qolin Qorasanda, Buxarda putin,/ Soninday más, qaqay adam usaysan [5, 372]. Xat ettin, Ábiwbákirjan shiragim,/ Tuwisqan túbimiz bir, shamshiragim [5, 353].
Birinshi misalda kontekstual sinonimler qollanilgan. Más, qaqay sózlerinin anlatatugin mánileri xaliq tilinde basqasha bolip tabiladi. Aytis tekstlerinde bolsa, bul sózler sinonimler sipatinda keltirilgen. Eki sózde de unamsiz máni boyawi bar. Ekinshi misalda mánileri bir-birine jaqin sózler berilip, ayriqsha bir máni bagishlap, janlandirip, kórkemlep, qosiq qatarlari bir-birin
INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL VOLUME 1 ISSUE 7 UIF-2022: 8.2 | ISSN: 2181-3337
tohqtmp turganligin kóremiz. Sonday-aq, shiragim, shamshiragim sózleri gradaciya - kórkem súwretlew usilin payda etip tur.
Jarliman dep kisi haqin jemespen,/Miynetim, ráhátim baxtimda menin [5, 370].
Bul misalda qarama-qarsi mánidegi sózler berilip, poetikaliq sinonimler xizmetinde kelgen. Bunda miynet penen ráhát arasindagi adamnin háreketleri sáwlelenedi. Poetikaliq sinonimler bir jónelistegi mánini emes, shenber formasindagi ken kólemli pikirdi, mazmundi payda etedi. Sonin ushin olar poetikaliq tilde áhmiyetli bolip tabiladi.
XULOSA
Juwmaqlap aytqanda, sinonimler kórkem shigarma tilinde ogada áhmiyetli waziypalardi atqaradi. Ásirese, kontekstual sinonimlerdin xizmeti ayriqsha. Olardin járdeminde orinsiz qaytalawlardin aldi alinip, pikirdi birneshe formalarda beriw múmkin. Sonday-aq, sózlerdin sózlik, nominativlik hám terminologiyaliq mánilerin duris bildiriwge, anlatiwga járdem beredi. Teksttegi basqa sózler menen sáykeslik, úylesimlilikti payda etedi.
REFERENCES
1. Абдирахманов Ш., Махмудов Н. Сез эстетикасы. -Тошкент: 1981.
2. Айымбетов Халык даналыгы. Эткен кYнлерден елеслер. - Некие: ^аракалпакстан, 1988.
3. Бекбергенов А. каракалпак тилиниц стилистикасы. -Некие: ««Каракалпакстан», 1990
4. Бердимуратов Е. Х,эзирги каракалпак тили. Лексикология. -Некис: «Билим», 1994.
5. каракалпак фольклоры. 94-95 томлар. Некис «Илим» 2015.
6. каракалпак тилиниц тYCиндирме сезлиги. I том. -Некис: «^аракалпакстан», 1982.
7. каракалпак тилиниц тYCиндирме сезлиги. II том. -Некис: «^аракалпакстан», 1984.
8. каракалпак тилиниц тYCиндирме сезлиги. III том. -Некис: «^аракалпакстан», 1988.
9. каракалпак тилиниц тYCиндирме сезлиги. IV том. -Некис: «^аракалпакстан», 1992.
10. Пахратдинов Бекниязов каракалпак тилиниц фразеологизмлер сезлиги. Некис, «Qaraqalpaqstan», 2018.
11. Йулдошев М. Бадиий матн ва унинг лингвопоэтик тах,лил асослари. «Фан», 2007.
