CC BY
2é
Ws,
ARTICLE INFO
PHRASEOLOGICAL EXPRESSIONS IN THE KARAKALPAK LANGUAGE AND THEIR USE
Nurimbetova Sarbinaz Keunimjaevna
Nukus State Pedagogical Institute named after Ajiniyaz el. pochta: [email protected] orcid raqam: 0009-0001-7714-7583 https://doi.org/
ABSTRACT
Received: 22th August 2024 Accepted: 26th August 2024 Online: 27th August 2024
KEYWORDS Phraseology, idiom, epic, vocabulary, semantics, meaning.
This article focused on the stylistic use of Karakalpak phraseology. In addition, it has been said that the phrases in the language act as idioms. Another advantage of the article is that the examples were taken from Karakalpak folklore and written literature.hey in particular can be a verb. Besides by one more key this clause from folklore.
TIL BILIMINDE FRAZEOLOGIZMLERDI OQiTiWDiN ABZALLIGI
Nurimbetova Sarbinaz Keunimjaevna
Ajiniyoz nomidagi Nukus davlat pedagogika instituti https://doi.org/10.5281/zenodo.13377763
ARTICLE INFO
ABSTRACT
Received: 22th August 2024 Accepted: 26th August 2024 Online: 27th August 2024
KEYWORDS Frazeologiya, ravish, doston, leksika, semantika, ma'no.
Bu maqolada qoraqalpoq tilidagi frazeologizmlarning stillik qo'llanilishiga alohida to'xtalib o'tldi. Qolaversa, tildagi frazalarning ravish so'z turkumlari vazifasida kelishi ham aytilgan. Maqolaning yana bir avzalligi shundaki, misollar qoraqalpoq xalq og'izaki ijodi va yozma adabiyotdan olib o'rganildi.
Frazeologizmler - tilimizdin bolinbes bir bolegi. Wozinin sirtqi korinis boyinsha, mânisinin turaqliligi jaginan da, qollaniliwi jaginan da ayriqshaliqlarga iye. Olar sozlik quramnin barliq milliy kelbetin korsetetugin leksikaliq birliklerdin âjayip bir topari retinde âyyem zamanlardan beri lingvistikaliq âlemde izertlewshilerdin de, qizigiwshilardin da diqqatin ozine awdarip kelmekte.
Tilimizde kewilge qonimli, korkem, obrazli, ekspressivlik boyawi kushli frazeologizmler judâ kop. Tildin bay gâziynesi dep esaplaytugin frazeologizmlerdi xaliq orinli paydalanip, naqil-maqallar menen bara-bar joqari bahalaydi.
Hâr bir tildin ozine tân milliy qâsiyeti, âsirese onin frazeologiyasinan aniq korinedi. Frazeologiyaliq soz dizbekleri teren mânili, awispali hâm obrazli bolip kelip, kundelikli soylew tâjiriybesinde pikirdi toliq, aniq hâm tâsirli etip jetkeriwde ayriqsha xizmet atqaradi. Usi koz-qarastan frazeologizmler tildin qaymagi sipatinda korinedi. Onda xaliqtin âsirler dawaminda payda etken, jiynagan ushqir qiyallarinin, danaliginin, soz doretiwshiliginin âjayip ulgileri bar.
é
Ws,
Frazeologiyaliq sóz dizbekleri biziñ kúndelikli til arqali qatnas prosesinde pikirimizdi toliq, ózine tán barliq mánilik boyawlari menen jetkeriwde ayriqsha rol oynaydi.
Tilimizde kórkem ekspressivlik - emosiyali máni beriwshi álwan túrli turaqli sóz dizbekleri bar. Tildiñ leksikaliq quraminiñ tiykariniñ biri bolgan bul sóz dizbeklerin sóylewshiler orinli túrde paydalansa, pikir íqsham, tásirli boladi. Sonliqtan da xalqimiz bunday til marjanlarin naqil-maqallar menen birlikte joqari bahalap, olardi qásterlep saqlaydi. Usi qáliplesken sóz dizbeklerin jiynaw, olardi belgili bir sistemaga túsiriw, leksika-semantikaliq mánilerin aniqlaw, grammatikaliq qurilisin úyreniwdiñ áhmiyeti ózinen-ózi belgili.
Frazeologiyaliq sóz dizbekleriniñ tildegi obrazliliq qásiyetin erte dáwirden baslap-aq kewil awdarip kiyatir. XI ásirde Maxmud Qashgariydiñ «Divanu lugatit túrk» sózliginde de naqil-maqállar, turaqli sóz dizbekleri kóplep ushirasadi. Rus til iliminde XIX ásirdiñ aqiri, XX ásirdiñ basinda frazeologiyaliq sóz dizbeklerine teoriyaliq aniqlama beriwge umtiliwlar bayqaladi.
Bólinbeytugin turaqli sóz dizbekleriniñ yagniy frazeologiyaliq sóz dizbekleri óz aldina izertlew obyekti boliw kerek ekenin eñ birinshi ret akademik F.F.Fortunatov aytqan edi. Frazeologiyaliq sóz dizbeklerin tereñ izertlew máselesin alga qoygan akademik V.V.Vinogradov boldi. Ol óziniñ miynetlerinde frazeologiyaniñ teoriyaliq tiykari, til ilimleri ishinde alatugin orni hám tiykargi máselelerine ilimiy aniqlama berdi. Bunnan basqa A.I.Efimovtiñ, BALarinniñ, S.I.Molotkovtiñ, N.M.Shanskiydiñ, A.A.Shaxmanovtiñ hám tagi basqalardiñ miynetleri belgili.
Keyingi jillar dawaminda tálim sistemasiniñ bárshe tarawlari, ásirese, xaliq bilimlendiriw mákemeleri basshi hám pedagog kadrlardi qayta tayarlaw hám tájiriybesin asiriw sipati, mazmuni, forma hám texnologiyalarin jánede rawajlandiriw barisinda zárúr jumislar ámelge asirilip atir. Jámiyettiñ social-ekonomikaliq mápi turaqli jañaliqqa, óz kásiplik dárejesi, sheberligin asiriwga umtilip jasaytugin, zaman talaplari menen hámnápes, jáhánniñ aldagi tájiriybelerinen keñ paydalana alatugin, millet, xaliq, óz jámááti máplerin hár tárepleme qorgawga qadir basshi-pedagog kadrlarga baylanisli.
XX ásirdiñ 60-jillarinan baslap bilimlendiriw sistemasina hám de pedagogikaliq processlerge kompetentli qatnasqa tiykar jaratilgan bolip, búgingi kúnde Ózbekstan Respublikasindagi básekege shidamli kadrlardi tayarlaw menen baylanisli bolgan ideyalardiñ negizinde de kompetentli qánigelerdi tayarlaw aktual máselelerdiñ birine aylanbaqta. Búgingi kúnde tek gana óziniñ pánin bilip qoyatugin qánige emes, bálki hár tárepleme rawajlangan, kásiplik potencialga iye, qabiletli qánigelerdi jetilistiriw tiykargi waziypalardiñ biri bolip qalmaqta. Oqiw bagdarlamalarinda búgingi kúnge shekem tálim aliwshilardiñ iyelewi tiyis bolgan bilim, kónlikpe hám uqipliliqlar kórsetilip kelingen bolsa, búgin oqiwshilar iyelewi tiyis bolgan kompetenciyalar da aniq belgilep berilmekte. Sebebi qánigeniñ kompetentligi tek gana óziniñ qánigeligine baylanisli bolgan oqiw predmetin ózlestiriw menen qáliplespeydi.
Túrkiy tilleri, soniñ ishinde qaraqalpaq tili de frazeologiyaliq materiyallarga ogada bay. Frazeologiya ogada úlken izertlew obyektine iye boliwina qaramastan qaraqalpaq til biliminiñ eñ az úyrenilgen tarawi bolip, onda úyreniliwi tiyis bolgan teoriyaliq hám ámeliy áhmiyetke iye bolgan máseleler kóp. Ásirese, olardiñ leksika-semantikaliq hám leksika-grammatikaliq
é
Ws,
ózgeshelikleri elege shekem arnawli túrde lingvistikaliq izertlew obyekti bolmay kiyatir. Sonliqtan da qaraqalpaq til biliminde frazeologiyaliq sóz dizbeklerin hár tárepleme izertlew teoriyaliq hám ámeliy jaqtan úlken áhmiyetke iye.
Frazeologizmler - eki yamasa onnan da kóp sózlerdiñ dizbeklesiwinen quralip, bir-birinen ajiratip qarawga bolmaytugin turaqli sóz dizbekleri. Olar tilde bir leksikaliq birlik retinde qollaniladi. Demek, frazeologiyaliq sóz dizbekleriniñ leksika-semantikaliq jaqtan ajiralmasligi, pútinligi, turaqliligi, kóbinese bir leksikaliq birlik sipatinda qollaniliwi olardi jeke sózler xizmetinde belgili bir sóz shaqabina qatnasli jobada qarawga da múmkinshilik beredi.
Jaziwshiniñ xaliq tilindegi frazeologizmlerdi óz shigarmasinda qollaniwi qaraqalpaq ádebiy tilin bayitiwdagi sarqilmas bulaq - xaliq tiliniñ bayligi, awizeki ádebiyattiñ úlgisi, sheshenlik, aqil, naqil sóz úlgileriniñ keste sóz nagishlari ekenin dálilleydi. Frazeologizmler kórkem shigarma tilin janlandiriw menen birge shigarma tiline milliy kolorit beredi.
Hár bir pedagogtiñ pedagogikaliq xizmetinde hár túrli mazmun hám formalarda ámelge asiriladi. Sebebi hár bir pedagog tákirarlanbas individ bolip, olardiñ kásiplik rawajlaniw dárejeleri de túrlishe. Bul bagdarlarda óziniñ ilimiy izertlew jumislarin alip bargan pedagog ilimpaz M.Í. Sitnikova joqari oqiw orinlari pedagog kadrlari «oqitiwshi-mugallim», «oqitiwshi-tárbiyashi», «oqitiwshi-metodist» hám «oqitiwshi-ilimpaz» sipatinda xizmet alip baratuginligin bildirgen halda olardiñ ózin - ózi kásiplik rawajlandirip bariwinda:
- metodikaliq (bilim beriw, tárbiyalaw, rawajlandiriw islerin nátiyjeli alip bariw),
- innovaciyaliq (pedagogtiñ «bir jerde qatip qalmastan» pedagogikaliq xizmetin zaman talaplarina say jañalap bariwi)
- ilimiy (pedagog tek gana ilimiy jaqtan dálillengen, aprobaciyadan ótken materiallardi gana ámeliyatta paydalaniwi, ilimiy izerlewler, tájiriybe-sinaw jumislarin alip bariwi) aspektlerin rawajlandirip bariwi tiyis boladi.
Alimlar tárepinen bilimlendiriw mákemelerinde oqitiwshi hám oqiwshilardi motivaciyalawdiñ bir neshe túr, usil hám jollari usinis etiledi:
- xoshametlew hám jazalaw;
- miynet arqali motivaciyalaw;
- basshi menen bolgan baylanisti kúsheyttiriw.
Basqariwda basshi zárúr waziypalardi orinlaw menen birge miynet processinde kompetentlilik ózgesheliklerin kórsetiwi zárúr.
Biz oyimizdagi qiyallardi, kewlimizdegi sezimlerdi til arqali sáwlelendiremiz hám oni jetkerip beriwge háreket etemiz. Tildiñ tawsilmas, sarqilmas gáziyneleri júdá kóp. Bul til biliminiñ hár bir tarawlarinda, bólimlerinde kózge taslanip, biz oni qánshelli tereñ izertlegenimiz sayin oniñ biz bilmegen ele de kóp tárepleri ashila beredi.
References:
1. Айназарова Г. Каракалпак; тилинде тецлес еки компонентли фразеологизмлер. -Некие, 2005. 23-бет.
2. Наурызбаева С.Т. Фразеологические единицы в каракалпакского-русском словаре. -Ташкент. 1972. 52-бет.
EURASIAN JOURNAL OF ACADEMIC RESEARCH
Innovative Academy Research Support Center UIF = 8.1 | SJIF = 7.899 www.in-academy.uz
3. Жуков В.П. Семантико-фразеологических оборотов. М., 1978, 190 бет; Федоров А.М. Внутренняя форма слова и фразеологического оборота как средства выражения признака, понятия и образного представления. Изд. Сиб. Отд. № 2. 1969, 133-136-бетлер.
