CC BY
1EURASIAN JOURNAL OF ACADEMIC RESEARCH
Innovative Academy Research Support Center UIF = 8.1 | SJIF = 7.899 www.in-academy.uz
THE IMAGE OF THE "WOLF" IN WORLD HUNTING
LITERATURE
Azatova Jamila Azatovna
Doctoral student of Nukus State Pedagogical Institute named after
Ajiniyaz
https://doi.org/10.5281/zenodo.12531315
ARTICLE INFO
ABSTRACT
Received: 18th June 2024 Accepted: 24th June 2024 Online: 25th June 2024
KEYWORDS Hunting, wolf, plot, animal, artistic skill.
This article analyzed the description of the image of "wolf in the works written in world hunting literature. Authors of several major works written in the genre of animalistics, Ernest Seton-Tampson, Jack London, Sh. Aytmatov, Uzbek writer Isojon Sultan, and Kazakh writers M. Awezov and M. Mag'avin were analyzed.
ОБРАЗ «ВОЛКА» В МИРОВОИ ОХОТНИЧЬЕМ ЛИТЕРАТУРЕ
Азатова Жамила Азатовна
Докторант Нукисского государственного педагогического института имени Ажинияза
https://doi.org/10.5281/zenodo.12531315
ARTICLE INFO
ABSTRACT
Received: 18th June 2024 Accepted: 24th June 2024 Online: 25th June 2024 KEYWORDS
Охота, волк,
животное,
художественное
сюжет,
В данной статье проанализировано описание образа «волка» в произведениях мировой охотничьей литературы. Проанализированы авторы ряда крупных произведений, написанных в жанре анималистики, Эрнест Сетон-Тэмпсон, Джек Лондон, Ш. Айтматов, узбекский писатель Исоджон Султан, казахские писатели М. Авезов и М. Магьявин.
мастерство.
JAHON OVCHILIK ADABIYOTIDA "BO'RI" OBRAZI
Azatova Jamila Azatovna
Ajiniyoz nomidagi Nukus davlat pedagogika instituti doktoranti https://doi.org/10.5281/zenodo.12531315
ARTICLE INFO
ABSTRACT
Received: 18th June 2024 Accepted: 24th June 2024 Online: 25th June 2024
KEYWORDS Ovchilik, bo'ri, syujet, hayvon, badiiy mahorat.
Mazkur maqolada jahon ovchilik adabiyotida yozilgan asarlarning ichida "bo'ri" obrazining tasvirlanishi tahlil qilindi. Animalistika janrida yozilgan birqancha yirik asarlarning muallifi Ernest Seton-Tempson, Jek London, Sh.Aytmatov, ôzbek yozuvchisi Isojon Sulton va qozoq yozuvchilari M.Awezov va M.Mag'avinning asarlari misolida tahlil qilindi.
JÄHÄN ANSHILIQ ÂDEBIYATÎNDA "QASQÎR" OBRAZÎ
é
Ws,
Azatova Jamila Azatovna
Àjiniyaz atindagi Nokis mâmleketlik pedagogikaliq instituti doktoranti
+99899 661 13 28 https://doi.org/10.5281/zenodo.12531315
ARTICLE INFO
ABSTRACT
Received: 18th June 2024 Accepted: 24th June 2024 Online: 25th June 2024
bul maqalada jâhân anshiliq âdebiyatmda jazilgan shigarmalardin ishinde "Qasqir" obrazinin süwretleniwi talqilandi. Animalistika janrmda jazilgan birqansha iri shigarmalardin avtori Ernest Seton-Tempson, Jek London, Sh.Aytmatov, ozbek jaziwshisi Isajan Sultan hâm qazaq jaziwshilari MÂwezov hâm M.Magawinnin shigarmalarinin misalinda analiz etildi.
KEYWORDS
Anshiliq, qasqir, syujet, obraz, haywan, korkem sheberlik.
Ädebiyat payda bolganli berli haywanlar haqqinda shigarmalar jaziw korkem procestin ajiralmas bolegine aylandi. Haywanlardin süwretleniwi türli däwirde türli janrda säwlelenedi. Jähän ädebiyatinda haywanlar haqqinda, anshiliq haqqinda jazilgan shigarmalardin ishinde en belgili shigarmalardan biri bul qasqir haqqinda jazilgan doretpeler esaplanadi. Qasqirlar äyyem däwirlerden berli kiyeli haywan sipatinda belgili. Qasqirdin basqa haywanlardan dara, olardin heshqaysisina uqsamaytugin qäsiyetleri kop. Onin boyindagi usinday ozgesheliklerge negizlenip aytilatugin anizlar da jeterli. Solardin birewi türkiy xaliqlardin tüp negizin kok qasqir menen baylanistiriwi.[5]
Korkem ädebiyatta birneshe äsirler dawaminda türli däwirlerde häm türli xaliqlardagi qasqirdin kelbeti birneshe märte ozgerdi. Qasqir jawiz häm qiyanetker esaplanatugin edi, mäselen, "Qizil qalpaqsha" haqqindagi ertekte onin bul kelbeti dünya xaliqlari näzerine tüsti. Yamasa kerisinshe ol balalardi qutqaradi: äyyemgi Rim äpsanasinda aga-ini Ramul häm Rem-Rim tiykarshilarin ana qasqir qutqargan oz ana süti menen bagip, osirgen edi. Togayda joytilip qalgan häm qasqirlar tärepinen abaylap osirgen bala - Mauglidin basinan otkergenleri kopshilikke belgili. Uliwma aytqanda qasqir obrazinin jähän ädebiyatinda orni ülken esaplanadi.
Qasqirlardin haqiyqatinda basqa haywanlardan ozgeshe täreplerin süwretleytugin, oni kiyeli haywan ekenligin aship beretugin shigarmalardin biri Amerika jaziwshisi Jek Londonnin "Aq Aziw" (White Fang) shigarmasi. Qasqir balasi haqqindagi bul roman Jek Londonnin haywanat dünyasin qanshelli jaqinnan biliwi, olardin psixikasi, jüris-turislari haqqindagi ilimi qanshelli küshli ekenliginen derek beredi. Shigarmanin mazmuni - Arqa shol nizamlarin aste-aqirin jaqsiliq häm adalatliq, haqiyqiy insaniyliq nizamlari menen almastirilatugin janzattin omiri haqqinda. Tiykargi ideyasi härqanday shaxs meyil häm ortaliq, ol ozi bolgan sharayat täsirinde qäliplesedi. Jek London haywanlarga aylangan adamlardi qaralaydi, sebebi olar pütin bir täbiyat ushin juwapker boliwi kerek bolgan iyeler, biraq negizinde olar oz omirleri ushin juwapkershilikti oz moynina almaydi. Shigarmanin mäseleleri adamlardin jawizligi, miyrimsizligi, biypariqligi menen baylanisli.
London qasqir balasinin omir menen tanisiw procesin, täjiriybe arttiriwlari häm oy-pikirlerinin rawajlanip bariwin korsete algan. Qasqirdin adam balasinin qolinda jasawi, oz
é
Ws,
erkin adam balasina tapsiriwi, qasqirdiñ basinan ótken hár qiyli jagdaylar súwretlenedi. Qasqirdiñ tábiyati hár tárepleme aship beriledi. Jáne de "Qasqir balasi" atli shigarmasi da qasiqrlarga arnap jazilgan qunli shigarma esaplanadi.
Animalistika janrina kóplegen salmaqli shigarmalar jazgan Amerika jaziwshisi Ernest Seton-Tompsonniñ "Lobo"( "Lobo,The King of Currumpaw) gúrriñinde de obrazlardiñ ózine tán qásiyetleri tábiyat kórinisleri menen uyginliqta kórkem talqilanganligi kórinedi. Ol "Qasqirlar hárdayim meniñ súwretlerimniñ eñ súyikli temasi bolgan", - dep tán aladi.[2] Ol qasqirlardi júdá jaqsi kóredi. Ol qasqirlarga 4 iri shigarmasin arnap jazadi: "Lobo", "Vinnipeg qasqiri", "Badland Billi yamasa jeñimpaz qasqir" hám "Tito". Gúrriñlerdiñ hárbiri sizilmalar menen súwretlerdiñ uyginligi menen jaqsi súwretlengen. Gúrriñde avtor qasqirlardiñ jabayi ómirin táriyplep gana qoymastan, hárbir janiwardi obraz dárejesine kóteredi, olardagi ózine tán paziyletlerge ayriqsha diqqat awdaradi. Bas qaharman Loboga bir jerde jawiz hám hiyleker dep táriyp berse, jáne bir jerde oni padashilar soygan mallardan záhárlenip qaliwinan óz toparin awlaq tutip, qorgap jol kórsetiwi sadiq topar basshisi sipatinda táriyplenedi.[4]
Túrkiy xaliqlar soniñ ishinde qazaq xalqi ushin da qasqir kiyeli esaplanadi. Qazaq jaziwshisi M.Áwezov óziniñ "Kókserek" gúrriñinde qasqir balasi haqqinda sóz etedi. Bunda qasqir hám tábiyat, adam máselesi sóz boladi. Jaratilistagi adam menen tábiyat teñliginiñ qatnas dárejesi kórsetiledi. Adamlar tábiyattiñ óz zañliligina qarsi shigip, qasqirlar mákánin wayran qilip, oniñ kúshigin anasinan ayirip, awil tutqini etedi. Biraq qasqir eseygen sayin bostanliqti saginadi. Bunda qasqirlardiñ adam ústemligine kónbeytuginliginiñ dálili Kókserek balani jarip ketiwinen ayqin kórinedi.
Sonday-aq, qazaq jaziwshisi Muxtar Magawinniñ "Qasqir-Bóri" gúrriñi "Qazaqtiñ qasqiri áyyem zamanda álemdegi eñ abirayli añ bolgan" dep baslanadi. Túrkiy xaliqlar ózleriniñ ata-tegi qasqir dep esaplagan. Jaziwshi bul gúrriñinde qasqirlardiñ shigisinan búgingi kúnge shekem qanday qásiyetler bolganligi, olarda qanday ózgeris bolganligin sóz etedi. Qasqirga toligi menen sipatlama beredi. Qasqir-bóri túsiniklerin aship túsindiredi.
Qirgiz jaziwshisi Sh.Aytmatovtiñ kópshilikke belgili "Jan agashi" romani oqiwshilardi ayriqsha personajlari jáne kórinisi menen qiziqtirdi. Jaziwshi romaninda jaqsiliq hám jamanliqtiñ gúresi, tábiyat penen adam arasindagi qarim-qatnasi qasqirlar Akbara menen Tasshaynar obrazi arqali aship beredi. Jaziwshi óz shigarmasin adamlar tuwrali emes, qasqirlar haqqinda baslaydi. Adam tágdiri janiwarlardiñ tágdiri menen tez qiyilisadi. Qasqirlar adamlardan kek ala baslaydi. Olarga da adamlarga tán sezim menen uwayim berilgen. Insan tárepinen aymaqlardi basip aliw, togaylardi joq qiliw, tábiyattiñ ázelgi qagiydalarin buziw aqir-aqibeti janzatlardi óz ana úyinen shigarip qiyamet qayim dárejesinde súwretlenedi.
"Jan agashi" bir-birine baylanbagan birneshe waqiyalardan turadi. Waqiyalarda tek gana bir jup qasqir - Akbara hám Tasshaynar shinjir waziypasin atqaradi. Waqiyalar qasqirlardiñ ashshi tágdirleri ústine qurilgan.
Ózbek ádebiyatinda óziniñ shigarmalari menen belgili jaziwshi Isajan Sultanniñ "Qasqir" hám "Duman" gúrriñleri de qasqir haqqinda sóz etedi. "Qasqir" gúrriñinde ákeniñ qasqir haqqindagi eske túsiriwleri arqali insan hám qasqir ruwxiyatindagi erk, azatliqti qumsawshi sezim birlesip ketkenin kóriwge boladi. Gúrriñ tek gana awilga aralap kelgen qasqirdi tutiw, oni óltiriw, xaliqti qáwipten azat qiliw yamasa qaharmanniñ qasqir menen ushirasiwlarinan ibarat
é
Ws,
emes. "Ishinde jabayi bir tolqiwlar bas kóteredi. Ayjarigi astinda jayilip jatirgan sol keñliklerge bargim keledi. Biraq balalar úlkeyip atir. Olardi oqitiwim, úyli-jayli qiliwim kerek. Awa, táshwishlerim mol. Olardi orinlaw ákelik burshim, orinlamasam bolarmedi? Biraq bir máwsimge bolsa da dem algim keledi da. Miyimdi aylandirar dárejede awir táshwishler sharshatqaninda bir dem, sondagi bir dem sol jaqlarga ketsem... Kim bilsin terekler astinda kózin magan arqayin tigip turgan sol qasqirdi jáne kórsem ájep emes..."[6]
Bala-shagali, ómir táwshishleri kóp ákeniñ ishindegi qálewi bul - erk, qálewi, erkinlik qálewi. Bul erkinlik tek sirtqi principler menen baylanisli emes. Qaharman ishki áleminde insaniyliq arziw háwesler, olarga baginishli boliwdan qutiliw tilegi. Biraq oniñ ruwxi qansha azatliq qálemesin, materialliq dúnya hám shañaraq táshwishlerinen basin kótere almaydi. Sol waqiyaga, yagniy qasqirdi ushiratqanina biraz jillar ótip ketken bolsa da qasqirdagi namisliliq, oniñ kelbeti, erkinlikti qálewshi kewili ogan jaqin bolgani ushin ele umitqani joq. Qasqirdiñ awillaslari tárepinen tawip óltiriliwi ákeniñ ruwxiyatina qatti tásir etedi. Sebebi ol qasqirga dus kelgende óltirmegeniniñ sebebi balalari bar degen tosiq edi. Ol ózin hám qasqirdi "shañaraq basi" dep ataydi.
Bul shigarmalardi oqiganda olardi bir-birine baylanistirip qaray baslaymiz. Sibaylas kórinisler, únles adamlar, reñles boyawlar tabiw qiyin bolmaydi. Bawirda jatqaninda qasindagi tuwisqan kúshikleri óliwi, tiri qalgan kúshiktiñ adam qolina túsiwi, moynina shinjir ilinip adamga baginiwi, adam qolinan miyirim kórgen, adam qolinan azap shekken qasqir. Bul bir jaziwshi ekinshi jaziwshidan añsatliq penen kóshirip algan tayin syujet, ózgermes qálip degeni emes, qubilis sipatinan, obyekti ózgesheliginen tuwilgan uliwma uqsasliq.
Qasqir haqqinda jazilgan bul shigarmalarda qasqirdiñ ózine tán qásiyetleri, basqa janiwarlardan ayirmashiligi ayqin aship berilgen. Misali, kiyeli esaplanatugin qasqir tuqimina baylanisli bir derek, ol - oniñ shañaragina berikligi. Qasqir bir gana shañaraqqa iye jáne ol bala tárbiyasin toliq óz moynina algan haywan dep bilsek, bul haqqinda shigarmalarda sáwlelengenligin kóriwimiz múmkin. Misali, "Aq Aziw" shigarmasinda Birkózli qasqir óziniñ jubi Kichi menen kúshiklerin kórgende ózin endi áke ekenligin, olarga aziq alip keliw kerek ekenligin túsinip, añ awlawga ketip olardi toydirip otiradi: "Bárshe ana qasqirlar siyaqli bul da erkek qasqir balalarimdi jep qoyadi dep qorqar edi. Mine usi qorqiw menen Birkózli qasqirdi jaqin jolatpawga májbúr edi. Biraq kúshik qasqirlarga heshqanday qáwip joq edi. Garri qasqir ózin dúnyaga keltirgen ájdadlari qaninan ótken seziw organlariniñ buyrigin sezdi. Íqtiyarsiz pútkil denesi menen usi buyriqti sezindi de óz zúrriyatlarina aziq alip keliw ushin ketti".[3:36] Al "Lobo" gúrriñinde bolsa qasqirdiñ óz jubiniñ ólgenligin sezgen waqtindagi sezimdi bilay súwretleydi: "Loboniñ dawisi júdá muñli shiqti. Ol aldingiday gázep penen emes, algam-qaygi menen ulidi. Ol tapjubin joqlap: "Blanka!Blanka!"- dep atirganday edi"[1:133]. Sonday-aq, Loboni heshqanday hiyle menen, kúsh penen qolga túsire almagan waqtinda jubiniñ óligi arqali qaqpanga túsiredi: "Ne kóz benen kóreyin aldimda pútkil Kurrumponi lárzege salgan Lobo turar edi! Ol endi qaship kete almas, qaqpanga túsken edi. Sorli garri qaharman-áy! Ol óziniñ jubin izley berip, izley berip aqir-aqibet qaqpanga túsip qalgan edi".[1:134] "Qasqir" gúrriñinde qasqirga usilay táriyp beriledi: " Haywanlar arasinda tek qasqir gana bir márte jup tañlap, ómiriniñ aqirina shekem sol jubi menen ómirsúredi".[6]
é
UIF = 8.1 | SJIF = 7.899
www.in-academy.uz
Sonday-aq, qasqirlar óz todasi arasinda bir qasqirdi basshi etip biliwi hám sol basshi juwapkershilikti aliw qásiyetleri bar. Bul haqqinda "Qasqir" gúrriñinde usilay aytiladi: " Óz mákániniri shegralarm erinbey belgilep shigip, birde-bir janzat kiriwine jol qoymaydi". "... biypayan shól, dalalarda qasqirlari todasi gezip júredi. Ózlerine todabasi saylap aladi. Qalgan qasqirlar todabasina pútkilley boysinadi. Aymaq ta sheksiz, ol aymaqqa basqa bir jawizlar kiriwine jol qoymaydi". [6]
Jáne de qasqirlarga tán bolgan ájayip qásiyet bul olardiñ urgashi qasqirlarga taslanbawi, olar menen ayqaspawi, olarga kúshin kórsetpewi, yagniy olardi názik janli dep qarawi. Misali, "Aq Aziw" shigarmasinda Aq Aziwdiñ izinen qalmay tinish qoymay atirgan iytke qarsi atlanayin dep atirganda oniñ urgashi ekenligin bilip, ogan qarsi kúsh isletiwdiñ ornina jaqinalmay júriwdi abzal kóredi:" Bul urgashi iyt edi. Aq Aziw násilinin nizami bolsa olar urgashi iytti qorgawshi edi. Urgashi iytke taslaniw Aq Aziw ushin óz tábiyatina qarsi bariwdan basqa nárse emes edi".[3:137] "Lobo" gúrriñinde bolsa bilay súwretlenedi: "- Qarasam, Blanka hámmesinin aldinda júrip baratirgan eken. Sonda bildim. - Túsinikli, demek, Blanka rasinda da urgashi qasqir bolmasa, Lobo ózinen aldinda júretugin qasqirdiñ kúnin kórsetip qoyar edi".[1:132]
Balasin añlawga úyretiw, oni ótkir añshi qasqirga aynaldiriw, bári qasqirdiñ minneti. Qasqirlar jirtqish añlardiñ qatarina kirgen menen oniñ ishki jan dúnyasi menen seziniw túysigi adamlardan da artiq bolip keledi. Olar óz ortasinan satqin izlemeydi, sebebi olar bir-birine hadal. Eger ol iyesin jaqsi kórse, iyesine basqalardiñ tiyiwine, ziyan keltiriwine jol bermeydi. Buni biz "Aq Aziw" shigarmasinan kóriwimiz múmkin. Aq Aziw óz iyesine biytanis adamlar jaqinlasa olardan qorgap irildawi, kemedegi júklerine heshkimdi jaqinlatpawi, sonday-aq shigarma soñinda iyesiniñ ákesin óltirmekshi bolgan adam menen ayqasip, olardi ólimnen qutqarip qaliw ushin óziniñ janin qáwipke qoyiwi siyaqli syujetler bugan misal bola boladi. Sonday-aq, Sh.Aytmatovtiñ "Jan agashi" shigarmasinda Akbara úsh balasin sheber añshi qilip tárbiyalawga háreket etiwi de misal bola aladi.
Sonday-aq, qasqirdiñ adam ústemligine hesh kónbeytuginligin "Kókserek" gúrriñinen kórsek boladi. Yagniy qasqirdiñ kúshigin adamlar saqlap alip, oni qansha qolga úyretken menen úlkeygen soñ óziniñ erkinligin, azatligin qumsap togayga óz qasqirlar toparina qosilip ketiwin sheberlik penen kórsetedi. Usi mazmundagi syujet "Aq aziw" povestinde de ushirasadi, qolga saqlap alingan Aq Aziw adamlardiñ qolinan 2 márte qaship ketedi, biraq ol óz erki menen adamlar janina qaytip keledi. Sebebi ol erkin óziniñ Qudayi dep esaplagan adamlarga tapsirip qoygan edi, adamlarga arqa súyegen edi. Aq Aziw ómirinde 3 túrli adamniñ qolinda ósedi, ol óziniñ iyelerine sadiq bolip jasaydi. Adamlardiñ qolinan ketip qalmay birge jasawdi qálegeni oniñ anasi Kichidiñ hasli iyt bolganligi sebebinen bolsa kerek. Al togayga erkinlikke qaray umtiliwiniñ sebebi ákesi bir kózli qasqir bolganliginan dep túsinemiz.
Kók bóri kelbeti jáhán ádebiyatiniñ inju-marjani "Qorqit ata kitabinda" da ushirasadi. Kók bóri kelbeti awizeki ádebiyatlarda xanlar menen batirlardiñ ulliligin, erligin súwretlew, teñlestirip kórsetetugin birde-bir obraz. Túrkiy xaliqlarda kók bóri erlik penen batirliqtiñ timsali retinde alingan, túrkiy xaliqlardiñ naqil-maqallarinda, qanatli sózlerinde úlken orin algan.
Hárbir shigarmada avtor qasqir obrazin sheberelik penen aship bere algan, olardagi kóplegen detaldiñ bir-birinde ushirasiwin kóriwimiz múmkin. Qasqirga tán ortaq qásiyetler
é
ш
UIF = 8.1 | SJIF = 7.899
www.in-academy.uz
ushirasqani menen hárbir shigarma kompoziciyasi, syujeti bir-birin tákirarlamagan, ideyasi menen tematikaliq mashqalasi óz aldina jaratilgan qunli shigarmalar. Bunda tek gana tábiyat-adam qatnasi gana emes, sonm menen birge úlken adamzatliq máseleler ekeni belgili.
References:
1. Эрнест Сетон-Томпсон. Ёввойи йурга. Тошкент, F офур Гулом номидаги Адабиёт ва санъат нашриёти, 1989. -432 б.
2. Ernest Seton-Tompson "Wild animals I have known" - New York City: Tufts CL nashriyoti. 1913. -15 b.
3. Jek London. Oq soyloq. - Toshkent, 2020. G'ofur G'ulom nomidagi nashriyot-matbaa ijodiy uyi, - 2020. - 160 b.
4. Qurbonova Nodira Roziqovna, and Eshonqulova Nasiba Husniddin qizi. "'LOBO' HIKOYASIDAGI OBRAZLARGA XOS XUSUSIYATLAR HAMDA TABIAT TASVIRLARI UYG'UNLIGI". PEDAGOGS Jurnali, vol.10, no. 4, June 2022.
5. https://kk.wikipedia.org/wiki/%D2%9A%D0%B0%D1%81%D2%9B%D1%8B%D1%8 0
6. https://www.ziyouz.com/portal-haqida/xarita/uzbek-nasri/isajon-sultonov-1967/irsajon-sulton-bo-ri-hikoya
