MILLIY QÁWIPSIZLIKTI TÁMINLEWDE XALÍQARALÍQ-HUQÍQÍY QURALLAR Текст научной статьи по специальности «Гуманитарные науки»

JffiTALQINVA 1

\-/TADQIQOTLAR No4 2022

«Cl

ilmiy-uslubiy JumaH

Mil T TV n ÁWTPST7T XK'TT T ÁTVTT1VT F WTÏF Y AT ТП AT? AT În_TTTTnÎnÎV

MILLIY QAWIPSIZLIKTI TAMINLEWDE XALÍQARALÍQ-HUQÍQÍY

• •

QURALLAR

* ; i>

»

Tursinbaev Miraddin Oralbay uli

Qaгaqalpaqstan Respublikasi, Nókis qalasi Beгdaq atindagi Qaгaqalpaq mámleketlik univereiteti 2-kuгs magistгantl https://doi.org/10.5281/zenodo.7249339

ш*:

$ J >SW> iw^ J >

Annotaciya: Milliy qáwipsizlik millettiñ óziniñ hàziïgi jagdayiniñ negizgi

bayliqlanna ziyan keltiгiw qáwpin bannsha azayta otmp, ózin-ózi saqlaw, гawajlamw

hám jetilistiгiw ushin záгúгli talaplann qanaatlandinw qabileti bolip, milliy

qáwipsizlikti nátiyjeli táminlew kóplegen faktoгlaгga baylanisli boladi. Je^li^i

ilimdegi qáwipsizlik fenomenin túsiniw hám oniñ noгmativlik-huqlqly aspektten

bekkemlew ushin islep shigilgan teoгiyallq hám metodologiyaliq tiykaг úlken

o Ii m 1 t í+l/a nra Q ill m nnn I on n m ill иг nrmrnAnnliV+i +nminl an тглсь vnli лпгпмл

áhmiytke iye. Bul maqalada milliy qáwipsizlikti táminlewde xallqaгallq

shólkemleгdiñ jáne hu^tle^m omi hám гoli kóгip shigilgan.

Tayanish sózler: Tinishliq hám qáwipsizlik, xaliqaialiq qáwipsizlik, jalpi qáwipsizlik, xaliqaraliq tinishliq hám qáwipsizlik jalpi sistemasi, kollektivlik

»

m?

qáwipsizlik, milliy qáwipsizlik, xaliqaialiq sháгtnamalaг, гegionalllq shártnamalar

О У ^

Gáгezsizlik úlken bayliq bolip tabiladi. Háг Ыг mámleket gárezsizlik alip, óz suverenitetine iye bolgannan soñ, gáгezsizligin bekkemlewge, oniñ máñgilik boliwin táminlewge umtiladi. Soniñ menen qataг túrii tarawlaráa qanm-qatnasti bekkemlewge, óz-aгa isenim dárejesine jetkiziwge tmsadi. Háг biг mámleket basqa

---—------• • ~ —---------—----J------J---— O --------- ------------------------1

m o m 1 ûl/all m апап г\ о п m пп+ппрпп Аглчгл nl/an о от пп Aívnn Inri i 1/-гчт nnroolor noliiAlam

mám^ket^ menen qanm-qatnasqa kiгisken sayin ogan túñi kóz qaгaslaг qáliplese baslaydi. Ózbekstan Respublikasi Pгezidenti Sh.Miгziyoyev Qo^aniwdi basqanw milliy oгaymda 2022-jildiñ 13-yandannda Qawipsizlik keñesiniñ keñeytilgen jiynalisinda: "Xalqimizdiñ qáwipsizligin, tinishligi menen paгaxatshlllgm saqlaw búgin de, keleshekte de bizleгdiñ basli waziypamiz bolip qaladi. Sebebi, elimizdiñ háг táгepleme гawajlanlwmlñ tiykaгgl kepili tek gana tinishliq bolip tabiladi. Jaña -2022-jil barllq tarawda, soniñ ishinde Quralli Kush^ sistemasinda da sheshiwshi jil

J-jt

boliwi tiyis" [1], dep atap ótken edi. Sonday-aq, Ózbekstan Respublikasi Pгezidentiniñ 2022-jil 28-yanvaгdagl "Jaña Ózbekstanniñ 2022-2026-jlllaгga amalgan гawajlanlw strategiyasi haqqinda"gi PP-60-sanli Páгmanl [2] menen tastiyiqlangan "Jaña Ózbekstanniñ 2022-2026-jlllaгga amalgan rawajlaniw strategiyasi"niñ jetinshi bagdanniñ "Mámleketimizdiñ qáwipsizlik hám qoгganlw potencialin kúsheytiw, ashiq, pragmatikaliq jáne belsendi sirtqi siyasatti alip banw" dep belgileniwi hám usi bagdaráagi mámlekettiñ xaliqaraliq qatnasiqlaMagi teñ

,____, „ U- , . j • „1- - - л : „X • i:i „

huqiqli subiekt гetindegi гolin attmw jáne Oгayllq Aziyadagi qáwipsizlik, sawda-

ЩЪ ПЙ»-

JffiTALQINVA

\-/TADQIQOTLAR No4 2022

¡ImlyuHuOiy jumali i»--r «-W"

miiif-iwuuif juman

ekonomikaliq, suw, energetika, transport hám mádeniy-gumanitarliq tarawlardagi

tigiz birge islesiwdi sapali joqari dárejege shigariw siyaqli maqsetlerdiñ qoyiliwi bul tarawdiñ aktualligin tastiyiqlaydi.

Birlesken Milletler Shólkemi - jer júzinde tinishliqti táminlew, qáwipsizlikti bekkemlew, mámleketleraraliq birge islesiwdi rawajlandiriwga qaratilgan xaliqaraliq shólkemlerden biri. Birlesken Milletler Shólkemi SSSR, AQSh, Angliya hám Qitay mámleketleri tárepinen 1945-jilda shólkemlestirilgen. BMSh tiykargi shólkemlestiriw

J»

i \m-

hújjeti oniñ Ustavi bolip tabiladi. BMSh Ustaviniñ Algi sózinde "xaliqaraliq tinishliq hám qáwipsizlik ushin kúshlerimizdi biriktiremiz" delingen. Bul xaliqaraliq tinishliqti táminlew ushin barliq mámleketlerdiñ birigip háreket etiwin, qáwipsizliktiñ óz-ara kelisimge tiykarlaniwin, bir mámlekettiñ qáwipsizligi ekinshi mámleket qáwipsizligine tiykarlanbaytuginin bildiredi. Soniñ menen birge, BMSh Ustavinda "Xaliqaraliq tinishliq penen qáwipsizlikti saqlaw hám tinishliqqa dánetugin qáwiplerdiñ aldin aliw jáne oni saplastiriw, agressiya yamasa tinishliqqa qáwip

finluirnni Knonn n nralra+l arn 1 1 K rm cmr no nin Kirlacn-\ +i\rinli rnnrnl at* noni I I o»ir Vio-kki

saliwshi basqa háreketlerdi jol bermew ushin birlesip tiyisli sharalar qabillaw hám

ádillik penen xaliqaraliq huqiq principlerine negizlengen tinishliq qurallarinnan paydalanip, tinishliqtiñ buziliwina alip keliwshi xaliqaraliq tartis yamasa jagdaylardi tinishlandiriw yaki sheshiw" [3] dep kórsetip ótilgen. BMSh Ustavinda xaliqaraliq

»

tinishliq, qáwipsizlikti saqlaw, tinishliqqa qarsi hár qanday agressiyaga jol bermew, olarga qarsi nátiyjeli sharalar qabillaw, xaliqaraliq huqiqtiñ ústemligin moyinlaw, tartislar hám agressiyani xaliqaraliq huqiq norma hám principlerine sáykes sheshiw kerekligi atap kórsetilgen.

Evropada Qáwipsizlik hám Birge islesiw Shólkemi Evropa mámleketleriniñ qatnasiwinda 1975-jilgi Juwmaqlawshi aktine qol qoydi. Juwmaqlawshi aktiniñ kirispesinde "mámleketler ortasinda óz-ara járdem qatnasiqlarin jaqsilaw, mámleketler puqaralariniñ turaqli dúnyada ómir súriwin táminlew, keleshekte olardiñ qáwipsizligin hár tárepten táminlew kerek" [4] ekenligi atap ótilgen. Bunda Ekinshi jer júzilik uris tamamlanip, dúnya eki polyusqa aylanip, SSSR menen AQSh ortasinda

'M

m

salqin uris óziniñ joqari dárejesine jetken edi. Usigan baylanisli Evr°pa mámleketleri SSSR menen AQSh qatnasiwinda usi juwmaqlawshi akttine qol qoyiwga alip keldi. Negizgi maqset mámleketler ortasinda qarim-qatnasti jumsartiw boldi. Bul jagdayda

J-jt

7nUl n /^l I r» T 71 I 1 TT n nn I /"ll-M llVin+IM K\1»*nr-7 K I n n /~l n 111 m nr> 1-1TT 71 11 n n I 1 1A Irrtl /11

juwmaqlawshi aktine qol qoyiliwi salqin uristiñ biraz bolsada jumsariwina alip keldi.

Juwmaqlawshi akt mámleketler ortasinda óz-ara járdem qatnasiqlarin ornatiliwina, juwmaqlawshi akttine qol qoyiliwi mámleketlerdiñ puqaralari óz-ara tinish dúnyani quriwdi, olardiñ keleshektegi ómiri ushin qáwipsizlik sharalarin táminlew kerekligi

aytilgan. Ózbekstan Respublikasi Evropadagi Qáwipsizlik hám Birge islesiw Shólkeminiñ agzasi retinde juwmaqlawshi aktiniñ norma hám principlerin toliq duris orinlaydi. Ózbekstan Respublikasi bul shólkemge 1992-jili 30-yanvarda qosildi.

>q ] i )> >

• 172

Ü>j* » !>

JffiTALQINVA 1

\-#TADOIOOTLAR Nod 2022

№4 2022

ilmlyuslubly jurnali

Miiiif-iwuuif juman

Sovet Awqami ldiragannan keyin, oniñ quraminda bolgan mámleketler óz-ara

birlesiw hám óz-ara tatiw jasawdi jobalastirip 1992-jil Gárezsiz Mámleketler Dosliq Awqamin dúzdi. Gárezsiz Mámleketler Dosliq Awqamina tiykarin shólkemlestiriw hújjeti oniñ Ustavi esaplanadi. Bul Ustav qáwipsizlik penen óz-ara tinishliq tiykarinda jasaw qagiydasin belgileydi. Ustavtiñ 3-statyasi 6-bóliminde "óz-ara tartislardi xaliqaraliq tinishliq, qáwipsizlik hám ádillikte qáwip tuwdirmay, tinish jol menen sheshiw kerek" [5] delingen.

>

! I>S*;

Shanxay Birge islesiw Shólkemi (ShBSh) - regiondagi óz-ara isenim, birge islesiw hám kóp tárepleme qatnasiqlarga tiykarlangan shólkem. ShBShniñ tiykargi shólkemlestiriw hújjeti oniñ Xartiyasi esaplanadi. Xartiyaniñ algi sózinde "kóp tárepleme qatnasiqlardi bunnan bilay da bekkemlew, tinishliqti bekkemlewge birgelikte úles qosiw, siyasiy kóp qirli ekonomikaliq hám informaciyaliq rawajlaniw tiykarinda regionda qáwipsizlik hám tinishliqti táminlew kerek" [6] ekenligi kórsetip ótilgen.

UoTirm lyi ínna '~гсл m onn т rtnlnKolin л 1mi rn I I on гтаг-w Irai rr£m m о m I al/ n

Házirgi kúnde zamanagóy galabaliq qiriw qurallari gez kelgen mámlekettiñ

qáwipsizligin táminley almawin esapqa alip, bugan quralsizlaniw, qurallaniw dárejesin kemeytiw, galabaliq qiriw qurallari menen yadroliq qurallardi qadagan etiw arqali erisiw múmkin.

»

Quralsizlaniw boyinsha Komissiya BMSh sheñberinde quralsizlaniw boyinsha gúresiwshi tiykargi shólkem esaplanadi. Komissiya quralsizlaniw boyinsha uliwma principlerin islep shigadi. BMSh Bas Assambleyasi sessiyasiniñ quralsizlaniw tuwrali sheshimleriniñ orinlaniwin táminleydi.

"Atmosferada, kosmosta hám suw astinda yadroliq sinaqlardi qadagan etiw haqqinda"gi shártnama 1963-jil 5-avgustda qabil etilgen. Shártnamaniñ kirispesinde

P j>

"atmosferada, kosmosta hám suw astinda yadroliq sinaqlardi qadagan etiw haqqinda pikir júritiledi. Shártnama jer asti yadroliq sinaqlarga tiyim salmaydi" [7].

"Yadroliq quraldi tarqatpaw haqqinda"gi shártnama 1968-jil 1-iyulda qabil

etilgen. Shártnama yadroliq quralga iye mámleketler menen yadroliq qurallarga iye bolmagan mámleketler túsinigin keltirip ótiledi. Shártnamaniñ 1 -statyasinda "Yadroliq quralga iye bolgan mámleketler yadro quraldi yamasa yadroliq jarilgish qurilmalardi, oniñ ústinen qadagalawdi hesh kimge bermewi tiyis" [8] delingen. J-jt

*

"Ayrlqsha aymaqllq jerlerdi delimitaciyalaw taqqmdtffc drnrtmm^ qatarlna

"Antarktida haqqindagi shártnama" (1959-jil), "Kosmos haqqinda shártnama" (1967-jil), "Dúnya teñizi astinda yadroliq quraldi hám basqa galaba qiriw qurallarin saqlamaw haqqindagi shártnama" (1971-jil), "Latin Amerikasi yadroliq quraldan azat

i j>:*-

zona haqqindagi shártnama" (Tlatelolko shártnamasi 1967-jil), "Tinish okeaniniñ

qubla bólimin yadroliq quraldan azat zonaga aylandiriw haqqindagi shártnama"lardi kirgiziw múmkin.

kirgiziw múmkin.

v> ¡>

>q ] i )> >

is* ч

JffiTALQINVA 1

\-#TADOIOOTLAR Nod 2022

№4 2022

ilmiy-uslubiy jumali

Miiiif-iwuuif juman

1972-jil 10-apгelde baktгiologiyallq hám uwli quгallaгdl hám olaгdlñ qoгlaгm

joq etiw boyinsha shartnamaga qol qoyildi. Ximiyaliq qurallardi joq etiw boyinsha konvenciya 1993-jilda qol qoyildi.

BMSh Bas Assambleyasi táгepinen 1985-jil 5-dekabг hám 1987-jil 7-dekabгde Xallqaгallq tinishliq hám qáwipsizlik jalpi sistemasi strnkturasin jaгatlw haqqinda amawli гezolyuciyalaг qabil etilgen. 1988-jil 7-dekabгde «BMSh Ustavina tiykaг Xaliqaraliq tinishliq hám qáwipsizlik bekkemlewge jalpi jantasiw haqqinda

J»

! Ш-

rezolyuciya» qabil etilgen.

Ózbekstan Respublikasi gárezsizlik algannan keyin, xallqaгallq huqiqtiñ uliwma pгincipleгin moyinlay otmp, xaliqaraliq huqiqtiñ subiekti гetinde óz erkin bildiгe basladi. Oniñ aldinda turgan tiykaгgl máseleleгden biгi milliy qáwipsizlikti táminlew mashqalasi esaplanadi. Bul mashqala tiykargi stгategiyallq waziypa гetinde belgilendi. Bul waziypadan kelip shigip, oniñ xaliqaraliq huqiqiy qatnaslqlaгdagl óziniñ milliy máplerin aniqlaw keгek boldi. Ózbekstan Respublikasi xaliqaraliq

nA,,nnri'r,l nurnmlií! KAlcm ün(m1(inn/)i inna K. .1 o 1 fi+am о о 1л an Kan nrl а rro гатгцг»

qáwipsizliktiñ quгamllq bólegi esaplanadi jáne bul sistema sheñberinde gárezsiz

mámleket гetinde tán alindi.

«Milliy qáwipsizlik - qáwipsizlik koncepciyasiniñ fundamental bólegi, baslangish dáгejesi hám jetekshi ideyasi» [9].

»

m?

Milliy qáwipsizlik - konstituciya, nizamlar, xallqaгallq shártnamalar aгqall kepillengen shaxstiñ, jámiyettiñ, mámlekettiñ turmisliq zárúrli máplerin ishki hám sirtqi qáwiplerdan qorgaw.

Búgingi kúnde kollektivliklik qáwipsizlikti házirgi hám keleshektegi mashqalalardi sheshiwde eñ maqul túsetugin qural retinde kóriw múmkin. BMSh Bas Assambleyasiniñ 1988-jilgi 5-dekabrdegi rezolyuciyasinda «Xaliqaraliq tinishliq

imanan ni ó 11 n 1лг 1 rrl 1m i n 1 л т/А a nn+nnali л n го lio rrl i mrn+mr nnl nnnrln I/-a1 1 £il/~f 1 t rl 1H 1

penen qáwipsizlikti táminlewde nátiyjeli qurallardi jaratiw salasinda kollektivliklik qáwipsizlik sistemasi BMSh Ustavinda kórsetilgen bolip, kollektivlik qáwipsizlik xaliqaraliq tinishliq hám qáwipsizlikti táminlewde fundamental hám tiykargi qural bolip tabiladi» [10] dep kórsetilgen.

Ózbekstan Respublikasiniñ BMSh, EQBSh, GMDA shólkemleri sheñberinde qatnasiwi, bul shólkemler sheñberinde qáwipsizlikti saqlawda kollektivliklik qáwipsizlikti táminlew degendi bildiredi. J-jt

U \ /1 V 11 II ri-frtT 7Л ( |ПИГ11Л П1 r»l 1 Ir I/ /ЛП ЛП1 Г» Л7 п M S^l п -ИП I 1 S^l -4--I 111 П К M /ч 1л nrv\ /Ч п П Т1 1

BMSh Ustavi Qáwipsizlik Keñesine xaliqaraliq tinishliq hám qáwipsizlikti

táminlew ushin basli juwapkershilikti júkleydi. Soniñ menen birge, bul tarawda Bas Assambleya, Bas xatker hám Xaliqaraliq sudqa sheklengen juwapkershilik berilgen.

Qáwipsizlik Keñesiniñ bes turaqli agzasina kollektivliklik qáwipsizlik sistemasinda da tiykargi juwapkershilik júkletilgen. Bunda bes turaqli agza Qáwipsizlik Keñesinde birden-bir dawis beriw huqiqinan paydalanadi. BMSh Ustaviniñ 43, 44-statyalarinda arnawli shártnamalar tiykarinda Xaliqaraliq tinishliq

----------- 43 ----------------- arnawli shártnamalar ^------ Xallqarallq

hám qáwipsizlikti táminlewde BMSh áskeriy bólimleri BMSh Askeriy Shtab * : j*

m >

Ш 4 * i.>

JffiTALQINVA 1

\-#TADOIOOTLAR Nod 2022

№4 2022

ilmlyuslubly jurnali

Miiiif-iwuuif juman

Komiteti tárepinen ámelge asiriliwi, BMSh Ustaviniñ VII babina tiykar Qáwipsizlik

Keñesi qarawina beriliwi belgilep berilgen. Biraq BMSh Áskeriy Shtab Komiteti bar bolsa da, hesh qanday jumis islemestek kelmekte. Bunnan kelip shigatugini, BMSh Ustaviniñ 43-statyasinda belgilengen qagiydalarin BMSh Qáwipsizlik Keñesi emes, NATO jáne oniñ bólek agza mámleketleri júzege asiradi.

Birlesken Milletler Shólkemi Ustaviniñ VIII babi Regionalliq kelisimler dep ataladi, olar xaliqaraliq tinishliq hám qáwipsizlikti saqlawga tiyisli bolgan hám

V

!

regionalliq xarakterlerge tuwri keletugin máselelerdi sheshiw ushin regionalliq

N ' y I J

kelisimlerdiñ yamasa uyimlardiñ boliwina tosqinliq etpeydi, biraq bunday kelisim yamasa uyimlar hám olardiñ iskerligi shólkemniñ maqset hám principleri menen sáykes boliwi shárt.

Usinday kelisimler hám uyimlardi dúzgen shólkem agzalari Qáwipsizlik Keñesiniñ qarawina shigarar aldinda jergilikli tartislardi olardi usinday regionalliq uyimlar járdeminde tinish jol menen sheshiwge erisiw ushin bar kúshlerin bagdarlawi

Ш kyrmk. Ш

Qáwipsizlik Keñesi mápdar mámleketler baslamasi yamasa óz baslamasi boyinsha usinday regionalliq kelisimler yamasa usinday regionalliq uyimlar arqali jergilikli tartislardi sheshiwdi intalandiriwi kerek.

»

Qáwipsizlik Keñesi óziniñ jetekshiliginde bunday regionalliq kelisimlerdi yamasa kerekli bolgan jagdayda tiyisli uyimlardi paydalanadi. Biraq Qáwipsizlik Keñesinen wákillik almay turip, usi regionalliq kelisimler tiykarinda yamasa regionalliq uyimlar tárepinen hesh qanday májbúriy sharalar qabillanbaydi.

Qáwipsizlik Keñesi xaliqaraliq tinishliq hám qáwipsizlikti saqlaw ushin regionalliq kelisimler tiykarinda yamasa regionalliq uyimlar atqaratugin háreketler

I

1л п л л 1 n rl n Knflt л л л ?п л 1 ff о f aIi л ллпКп rrl о г Krvl Hin 1/-ага1л

haqqinda barliq waqitta toliq xabardar boliwi kerek.

EQBSh agza mámleketler 1992-jilgi Xelsinkiy deklaraciyasin BMSh Ustaviniñ VIII babi boyinsha regionalliq shártnama dep jariyaladi.

Ózbekstan Respublikasi NATO menen 1991-jil 21-dekabrden baslap birge islesip kelmekte. 1994-jili 13-iyulde Ózbekstan Respublikasi NATO «Tinishliq jolinda birge islesiw» bagdarlamsina qatnasiw maqsetinde sheñberlik hújjetke qol qoydi.

rtw i \гтКл Irnf U ЛП+М I 1л I 1 It-Л niI 1 lit 17 Л Л I -I A -fs^t n Afin 11 +1 Irn I 1 /1 1л 1 1 ni /ЛГ1111Т I/ /МЛ /ЛГ11 г»

Ózbekstan Respublikasi 1992-jili Arqa Atlantikaliq birge islesiw Keñesine

qosildi. Ol 1997-jili Evroatlantikaliq birge islesiw Keñesi bolip ózgertildi.

Ózbekstan Respublikasi NATO menen «Tinishliq jolinda birge islesiw» bagdarlamasi tiykarinda birge islesedi. Bul bagdarlama NATO hám Ózbekstan

ÍW -

! И*

Respublikasi ortasinda óz-ara birge islesiw bagdarlamasi esaplanip, NATOga agza bolmagan mámleketler menen dúziledi. «Tinishliq jolinda birge islesiw» bagdarlamasi 1994-jili shólkemlestirilgen bolip, dáslep kóp tárepleme siyasiy birge

>q ] i )> >

Щ >

is* * ¡J

JffiTALQINVA 1

\-/TADQIQOTLAR No4 2022

¡Imly-uHuOiy jumali i»--r

M3

Miiiif-iwuuif juman

4 ^ 1>

islesiw tiykarinda shólkemtirilgen hám basqa mámleketler, yagniy shólkemge agza

#

>

bolmagan mámleketler menen bólek birge islesiw qagiydalarin názerde tutpagan edi. "Tinishliq jolinda birge islesiw" bagdarlamasi tómendegi ayriqshaliqlarga iye: barliq mámleketler ushin ashiqligi;

birge islesiw tek gana dialog formasinda bolmastan, aniq birge islesiwge tiykarlangan;

NATO birge islesiwin keñeytiw.

"Tinishliq jolinda birge islesiw" bagdarlamasiniñ maqsetleri:

1J 1

áskeriy joybarlaw processinde ashiqliqqa erisiw hám mámleketlerdiñ qorgaw byudjetin rawajlandiriw;

demokratiyaliq áskeriy kúshler qadagalawin engiziw; xaliqaraliq áskeriy operaciyalar ótkeriwdi táminlew;

BMSh hám EQBSh qollawi menen ótkeriletugin xaliqaraliq áskeriy operaciyalarda qatnasiwga áskeriy kúsh hám qurallarin tayarlaw;

A rr r-wr% tr\nml лгппл fmifinlin г» rn n+mrrrn nnrn-filrroti лп+nnrmr 1л о m m « m nm lo rl 1 ri

Agza mámleketlerdiñ tinishliq ornatiwga qaratilgan, qutqariw hám gumanitarliq

operaciyalarga qatnasiwda bilim hám mamanligin asiriw.

"Tinishliq jolinda birge islesiw" bagdarlamasiniñ tiykargi negizi hújjet esaplanadi. Bunda hár bir mámleket penen shólkemniñ ortasindagi birge islesiw aniq

»

m?

jagdaylarga tiykarlanadi. Bul hújjetke tiykar hár bir agza mámleket bir qatar siyasiy minnetlemelerdi aladi: demokratiyaliq jámiyet quriw, xaliqaraliq huqiq principlerine, BMSh Ustavi, Insan huqiqlari jer júzilik deklaraciyasina ámel etiw. Xelsinki juwmaqlawshi akti, quralsizlaniw hám quralsizlaniw ústinen baqlaw, basqa

mámlÉ»rrri=» narci ViicVi 1 e1 Viám ViicVi mpnpn паши fimíHmnciuí mámlл\г

mámleketlerge qarsi kúsh isletpew hám kúsh menen qáwip tuwdirmaw, mámleketlik shegaralardi buzbaw, óz-ara kelisiwlerdi tinish jol menen retlestiriwden kelip shigatugin minnetlemelerdi orinlawdi qarastiradi.

"Tinishliq jolinda birge islesiw" bagdarlamasina tiykar bul bagdarlama úsh basqishli sistemadan turadi [11]:

Birinshi sistema: Jeke birge islesiw bagdarlamasi (IPP - individual partnership programme) [12]. Bul sistemada mámleketler NATO menen birge islesiw qatnasiqlarin ornatadi. Bul sistemaniñ tiykargi maqseti agza mámleketlerdiñ áskeriy bólimlerin NATO tárepinen alip barilip atirgan áskeriy háreketlerde qatnasiwdi

J-jt

názerde tutadi.

Ekinshi sistema: Joybarlaw processi hám analiz bagdarlamasi (PARP- planning and review process) [13]. Tiykargi maqset qáliplesken birge islesiw sistemasin keleshekte bunnan bilay da keñeytiw. Joybarlaw procesi hám analiz bagdarlamasiniñ tiykargi iskerligi jaña áskeriy oqiw processleri, tinishliq jolindagi operaciyalardi joybarlaw bolip tabiladi. Joybarlaw procesi hám analiz bagdarlamasi óziniñ iskerligi hám kólemi jaginan Jeke birge islesiw bagdarlamasina qaraganda joqari dárejede

„1,___1J •__________:__1___í____J-

ekenligi menen ajralip turadi.

176

is* ч

JffiTALQINVA 1

\-/TADQIQOTLAR No4 2022

¡ImlyuHuOiy jumali i»--r

M3

Miiiif-iwuuif juman

Úshinshi sistema: Ayriqsha birge islesiw háreket jobasi (IPAP - individual

#

>

partnership action plan) [14] "Tinishliq jolinda birge islesiw" bagdarlamasiniñ úshinshi buwinin quraydi. NATOga agza mámleketler menen shólkemniñ birge islesiwin aniq ilajlar tiykarinda áskeriy integraciyani kúsheytiwdi názerde tutadi.

Ózbekstan Respublikasiniñ xaliqaraliq arenada tán aliniwi xaliqaraliq huqiq subiekti jeñilliklerine iye boliw, xaliqaraliq huqiq normalarin jaratiwda qatnasiw, regionalliq uyimlardi shólkemlestiriw, xaliqaraliq shártnamalar dúziwde qatnasiw huqiqin berdi. Galaba tán alingan normalar hám xaliqaraliq huqiq principleri milliy

il o 1 1 r J

nizamshiliqtiñ quramliq bólegi retinde qáliplese basladi.

Ózbekstan Respublikasi NATO menen Jeke birge islesiw bagdarlamasi (IPP -individual partnership programme) hám Joybarlaw processi hám analiz bagdarlamasi (PARP- planning and review process) tiykarinda háreket etedi.

1995-jil Ózbekstan Respublikasi menen NATO qáwipsizlikti táminlew haqqinda shartnamaga qol qoydi.

100Ç ; , 1 /yi U nlrnnf.,,,,^« ^ Л„ r,1 V rai.'mi

1995-jllgl 16-avgustdagl "Magllwmat almaslwda qáwipsizlik rejimi haqqmda"gl

shártnama soniñ menen birge, "Minez-quliq kodeksi"ne [15] qol qoydi.

1996-jili Ózbekstan Respublikasi hám NATO Jeke birge islesiw bagdarlamasina qol qoydi.

»

Ózbekstan áskeriy bólimleriniñ NATO oqiw shinigiwlarinda qatnasiwin táminlew maqsetinde 1996-jil 24-iyulde "Áskeriy kúshler statusi haqqinda"gi [16] shártnama menen qosimsha protokolga qol qoyildi.

2002-jili Ózbekstan Respublikasi hám NATO Joybarlaw processi hám analiz

V\Q rrrl ar] QmQCinQ лл1 rtri\rr]l

bagdarlamasina qol qoydi.

2005-jildan baslap Ózbekstan Respublikasi NATOniñ Joybarlaw processi hám analiz bagdarlamasinda iskerligin toqtatti. Bugan Andijan waqiyalari sebep boldi. 2010-jili Ózbekstan Respublikasi bul bagdarlama boyinsha jumisti jalgastiriwin xabarladi.

Dúnyada xaliqaraliq tinishliq penen qáwipsizlikti táminleytugin shólkem bul -Birlesken Milletler Shólkemi. Birlesken Milletler Shólkeminiñ tiykargi wákilligi -xaliqaraliq tinishliq hám qáwipsizlikti táminlew. BMSh Ustavi xaliqaraliq tinishliqqa, qáwipsizlik hám ádillik ideyalarina qáwip salmaw, barliq tartislardi tinish jol menen sheshiw, hár qanday tartislardi Qáwipsizlik Keñesiniñ qarawina shigariwga haqili.

BMSh Ustaviniñ VII babinda Qáwipsizlik Keñesi óz sheshimlerin ámelge asira alatugin ilajlar sistemasi keltirilgen. Bul ilajlar sistemasina embargo ornatiw, ekonomikaliq sankciya, óz wákilligi sheñberindegi áskeriy kúshlerden paydalaniw wákilligi berilgen.

BMSh Bas Assambleyasi "tinishliqti táminlew hám qáwipsizlik tarawindagi xaliqaraliq birge islesiwdiñ uliwma principlerin kórip shigiw" wákilligine iye. Bas

Л______.....1-1 u:,/____/___i„

*

Assambleya tinishliq hám qáwipsizlik máselelerin Birinshi Komitettiñ (quralsizlaniw

* : j*

—тг^ГсГП -.- с—-и- rt^h ; ¡>

! JS * ¡J

WiW к/

JffiTALQINVA 1

\-#TADOIOOTLAR Nod 2022

№4 2022

ilmiy-uslubiy jumali

»

Miiiif-iwuuif juiiian

ham xaliqarahq qawipsizlik) jane Tortinshi komitet (arnawli siyasiy maseleler ham

xxx.- 4 -

dekolonizaciya maseleleri) jiynalislarinda korip shigadi.

Juwmaqlap aytqanda, milliy qawipsizlikti taminlewde xaliqaraliq huqiqiy

qurallardiñ táminleniwin mámleketler ortasindagi óz-ara isenim, dosliq, birge islesiw

mi

qatnasiqlarin bunnan bilay da bekkemleniwine alip keledi. Bul bolsa óz gezeginde milliy qáwipsizliktiñ xaliqaraliq huqiqiy tiykarlari bar ekenliginen derek beredi. BMSh sheñberinde qáwipsizlik hám turaqliliqti táminlew xaliqaraliq dárejedegi

J»

! Ш-

milliy qawipsizlikti taminlewdin xaliqaraliq huqiqiy qurali bolip tabiladi. Biraq BMSh Qawipsizlik Kenesinde tinishliq, qawipsizlik ham turaqliliqti taminlew ushin ushin Birlesken Milletler Sholkemi Ustavinin 43-statyasinda keltirilgen BMSh agzalarinin arnawli kelisimleri ham kelisimlerine tiykar quralli kûshlerdi ham basqa qurallardi almay yamasa oz wakilliklerinin bir bolegin regionalliq sholkemlerge bermey, olardi ozi jûzege asiriwi maqsetke muwapiq esaplanadi.

»

Paydalanilgan ádebiyatlar:

1. https://www.gazeta.uz/uz/2022/01/14/armed-forces/

2. 2022-2026-yillarga mo'ljallangan Yangi O'zbekistonning taraqqiyot strategiyasi to'g'risida. http://lex.uz//uz/docs/5841063

X*

3. Устав ООН (полный текст) | Организация Объединенных Наций. https : //www.un. org/ru/about-us/un-charter/full-text

4. Заключительный акт Совещания по безопасности и сотрудничеству в Европе. https://www.osce.Org/files/f/documents/0/c/39505_1 .pdf

5. http://lex.uz//docs/2888288 Устав Содружества Независимых Государств.

6. http://lex.uz//ru/docs/2054961 Хартия Шанхайской организации сотрудничества.

m -гг - !

7. Договор о запрещении испытаний ядерного оружия в атмосфере, космическом пространстве и под водой. https://www.un.org/ru/documents/ decl_conv/conventions/pdf/nuclear_seabed.pdf

8. Договор о нераспространении ядерного оружия. UN Treaty Series, Vol. 729-13. https://www.un.org/ru/documents/decl_conv/conventions/pdf/npt.pdf

9. Бобокулов И.И. «Миллий хавфсизлик» тушунчасининг концептуал тахлили. Жамият ва бошкарув. 2013 №3. 47 б.

10. Декларация о предотвращении и устранении споров и ситуаций, которые могут угрожать международному миру и безопасности, и о роли Организации Объединенных Наций в этой области. https: //www.un. org/ru/documents/decl_conv/declarations/place_threatenning_dispute s.shtml

11. http://www.nato.int/cps/en/natolive/topics_22839.htm «NATO's relations with Uzbekistan».

5*4 > q )>*

a » j

(TALQIN VA iTADQIQOTLAR

ilmiy-uslubry jurnali

№4 2022

12. Partnership for Peace: Framework Document. 10-11 January 1994. http://www.nato.int/docu/comm/49-95/c940110b.htm

13. Partnership for Peace: Framework Document. 10-11 January 1994. http://www.nato.int/docu/comm/49-95/c940110b.htm

14. Partnership for Peace: Framework Document. 10-11 January 1994. http://www.nato.int/docu/comm/49-95/c940110b.htm

15. http://www.nato.int/cps/en/natolive/topics_22839.htm «NATO's relations with Uzbekistan».

16. http://www.nato.int/cps/en/natolive/topics_22839.htm «NATO's relations with Uzbekistan».

*<b> >*

-^fV-lrr --^SfV-^Y J.—

179

q

Mt<\')>

j

m>

WÈ.

Q>

]m > q > >

wi >

q

>

q

>

i> * q

q >p i>

I > >

q