CC BY
14
ОСНОВНОЙ РАЗДЕЛ
Alimbaeva L.A.
Berdaq atindagi Qaraqalpaq Mámleketlik Universiteti Filosofiya qánigeligi 2-kurs magistranti Ózbekstan Respublikasi, nókis
INSAN HÁM JÁMYETTEGI AGRESSIYANI ÚYRENIWDIN SOCIAL-
FILOSOFIYALIQ TIYKARLARI
Annotaciya: Bul jazilgan maqalada adamzat sonin menen bir qatarda jámiyettiñ rawajlaniwinda kelip shigatugin agressivlik qásiyetlerdin úyreniliwinin áhmiyeti, agressivliktin jámiyet turmisi ushin tásiri haqqinda máseleleri kennen tu'sindirip o'tilgen. Insan hám jámiyet qatnasiqlarinda júzege keliwshi ha'r tu'rli agressiya kórinisleri boyinsha ilimpazlardin kóz-qaraslari social-filosofiyaliq tárepten analizlengen.
Tayanish sózler: Jámiyet, insan, agressiya, mádeniy jantasiw, ruwxiyliq, adaptatsiya processi, civilizaciya, psixologiya, globallasiw processleri, pedagogika.
Alimbaeva L.A. graduate 2 cource specialty philosophy Karakalpak State University named after Berdakh
Republic of Uzbekistan, Nukus
SOCIO-PHILOSOPHICAL FOUNDATIONS FOR THE STUDY OF AGGRESSION IN HUMANS AND SOCIETY
Abstact: This article broadly expresses the importance of studying the features of aggression that arise in the development of human society, as well as humanity, the impact of aggression on the life of society. The views of scientists on various manifestations of aggression in human and social relations are analyzed from a socio-philosophical point of view.
Keywords: society, humanity, aggression, cultural revival, spirituality, adaptation process, civilization, psychology, globalization processes, pedagogy.
Insandi úyreniw, ondagi ózgerislerdi duns bahalagan halda analizlew zárúrligi hár bir dáwir ushin aktual másele bolip tabiladi. Socialliq-filosofiyada jámiyettiñ rawajlaniwi menen bir qatarda ondagi júz bergen processlerdi úyreniw basli máselelerdiñ biri esaplanadi. Jámiyettegi hám adamlardagi agressiyaniñ kóriniwiniñ ózine tánligin obyektiv hám hár tárepleme úyreniw ushin bul processti úyreniwdiñ tiykargi teoriyaliq jantasiwlarin metodologiyaliq
taliqlaw arqali "agressiya" túsiniginin mánis - mazmunin aniqlap aliw zárúr. Kúndelikli sanada hám túsindirme sózliklerde bul túsinink birinshi náwbette xaliqaraliq huquq túsinigi sipatindada geosiyasiy mánini anlatadi. Misali S.I.Ojegov hám N.Yu.Shvedovanin "Rus tili túsindirme sózligi" túsindirme kitabinda bul sózlikke eki túrli aniqlama berilgen. Birinshisi, joqarida qisqasha keltirgenimizdey xaliqaraliq huquq kóz-qarasinan bir mámleket tárepinen basqa mámleket suveriniteti, shegaraliq qol qatilmasligi yamasa siyasiy garezsizligine qarsi quralli kúsh isletiw delingen. Ekinshi mánisi: Dushpanliqti keltirip shigaratugun ashiq dushpanliq[1,54]. Keyingi aniqlama soni kórsetedi geosiyasiy máni menen bir qatarda agressiya túsinigi insannin jámiyettegi buzginshi is-háreketleri menen baylanisli mánis-mazmunnin socialliq-psixologiyaliq hám filosofiyaliq, ontologiyaliq táreplerin de óz ishine aladi.
Dushpanliq, agressiya insan is-háreketinin fenomeni sipatinda da hár túrli ilimiy bagdar wákilleri tárepinen izertlewler alip bardi. Olar tiykarinan eki túrli kóz-qarastan agressiyani túsindiriwge háreket etedi. Instinktiv teoriyani alga súriwshi F.Nitche, G.Spense, V.Jeyms, Z.Freyd, K.Lorents. Al bulardan pariqli túrde Monteskey, E.Fromm, D.Levitovlar agressiya sirtqi faktor tiykarinan payda boladi, ol biologiyaliq yamasa psixologiyaliq hádiyse emes degen ideyani alga súredi. Instinktiv teoriyanin tiykarin saliwshilarinan biri Z.Freyd shaxstin agressiv minez-qulqmm kelip shigiwin insan psixologiyasi hám fezeologiyasinda dep túsindiredi[2,79]. Sonin ushin ol agressivlik tek gana tuwma emes, insannin ajralmas múlki esaplanadi dep keltiredi. Ol adamdi haywanliq baslama dep túsindiredi. Turmistm barliq tarawlarinda adam, tiykarinan haywanliq instinktler menen háreketke keledi deydi[3,339]. Freyd ideyalarin dawam ettirgen etolog K.Lorents "Agressiya" kitabinda adamlardin belgili bir jagdaylarda olardin sezimleri hám háreketleri algashqi ata -babalarinan miyras bolip ótken filogenetik tárepten ózgertilgen dástúr degen juwmaqqa keledi. Sogan muwapiq adamlar hám haywanlar ushin tán bolgan instinglerden biri, túrler populiatsiyasi ishindegi bar boliw ushin gúresiw instinktinin kóriniwi, jasaw ushin gúrestin háreketlendiriwshi kúshi sipatinda túsindiredi. K.Lorents "Adam tábiyatinan basqinshiliq, zorawanliq, agressiyaga miyil" degen pikirdi alga súredi. Lorents etologiya (haywan is-háreketin úyreniwshi pán) ni insaniyat jámiyeytine, insan minez-qulqina qarata qollanbaqshi boladi[4,110]. Bul pikirlerge qarama-qarsi túrde E.Fromm eger adamda agressiya payda bolsa, onda bunin sebebi sharayatlar, jaman tárbiya hám jaman, naduris úlgiler dep túsindiredi. Ol algashqi adamlar zamanagóy adamlarga qaraganda aziraq jaman qásiyetlerge iye, mádeniyati tómen socialliq-jámiyet civilizaciyasi rawajlangan házirgi jámiyetke qaraganda aziraq agressiv bolip esaplanadi degen juwmaqqa keledi. Agressivlik adamda tuwma da, onin xarakterine tán da emes, ol civilizaciyanin yagniy miynet bólistiriliwinin payda boliwi, islep shigariwdin ósiwi hám artiqsha ónimnin toplaniwi, irarxiyaliq dúziliske iye mámleketler hám elitar qatlamlar júzege keliwi nátiyjesi dep kórsetedi[5,47]. Biz bul keltirilgen pikirlerdi T.Gobs hám J.J.Russo kóz-qaraslarindagi insan haqqindagi tartisli
pikirler menen túsindiriwimizge boladi. Lorents hám Freyd T.Gobs siyaqli "Adam-adamga qasqir" yagniy tuwma agressiv xarakterge iye dep keltiredi. E.Fromm bolsa, Russo kóz-qarasindagi adamlar tábiyatinan bir-birine miyriban degen ideyani tiykar sipatinda alga súrgenligin kóriwmizge boladi. Usi jerde bul máselege baylanisli kóz-qaraslardi jáne de toliq túsindirip ótetugin bolsaq, misali insan is-háreketindegi agressivliktin rólin asira kórsetken T.Gobstin kóz-qarasin ayriqsha atap ótiwge boladi. Ol adamdi joqarida keltirip ótkenimizdey qasqir menen tenlestirgen. Yagniy adamda egoistlik qásiyetlerinin basim ekenligin bul bolsa o'z-ara qarama-qarsiliqti keltirip shigariwin kórsetpekshi boladi. Shpengler 1931-jilda jazilgan bir miynetinde "adam jirtqish haywan" hám onin pútkil ómiri jinayatshiliq ústine qurilgan" degen pikirdi alga súredi. O.Shpengler adam haqqindagi usi túsinigine tiykarlanip, bul hádiysenin socialliq dereklerin hesh qanday názerge almagan halda, urislar sebebin túsindirgen. Ol "Jirtqish haywan hámmenin dushpani, ol óz aymaginda óz túrlesine shidam bere almaydi[6,208]. Jekke jalgiz jirtqish haywanlar ortasindagi duellerden "uris" payda boladi. Erkin jirtqish haywannin xarakteri ózinin tiykargi qásiyetlerine kóre jalgiz adamnan jámlesken adamga ótedi. Sol menen birge, kúshli rassaliq jirtqish haywan, jirtqish agressiv qásiyetin saqlap qalgan xaliqlar júzege kelgen" dep keltiredi. Bul keltirilgen pikrilerdi analizley otirip, biz "jirtqishliq" yamasa "agressiya" haqiyqattan da adamga tán qásiyetpe hámde uristin payda boliwinin tábiyiy sebepleri barma? degen sorawlardi ortaga taslaymiz. Bul sorawlarga juwap beriw ushun bolsa, adamlarda agressiya júzege keliwin, onin sebeplerin toligi menen analizlew hám hár tárepleme kórip shigiw kerek. Insan agressivliginin sebepleri haqqinda aytilganda izertlewshiler kópshilik jagdayda bul quramali multifikatorial hádiyseni qanday da bir sebeplerge kóre analizleydi. N.Alkok hám R.Ardri bul sebepti óz aymaqlarin qorgaw niyetinde kóredi. "Adamlardin tiykargi milliy qádiriyatlari dep - jazadi Alkok olardin jasaw orinlari, aymagi hámde adamlardin agressiv is-háreketlerin hám jámiyet turmisinda hár túrli kelispewshiliklardin payda boliwinda dál usi sebepten baslaw kerek dep túsindiredi. R.Ardri bunday is-hárektelerdi insannin biologiyaliq xarakteri menen baylanisliligin kórsetip, adamlarda instinktiv "aymaqli imperative" bar ekenligin aytip ótedi[7,4]. Demek insandagi agressiyanin júzege keliwi biologiyaliq tárepten degen kóz-qaraslardi jáne bir ingliz zoologi D.Morris tárepinen de berilgen. Ol adamlarga qarata hákimiyatqa bolgan tábiyiy qálew agressiyaga alip keledi dep esaplaydi. Húkimranliq agressiv is-háreketlerdin tiykargi maqseti hám bul tárepten adam basqa tiri maqluqlardan pariq qilmaydi"[8,175]. Biraq bul jerde soni da aytip ótiw zárúr hákimiyatqa umtiliw toligi menen agressivlikti keltirip shigarmaydi. Insanda basqariwshiliqqa, húkimranliqqa umtiliw qásiyeti bar álbette, biraq bul agressiv boladi dew durisliqqa kelmeydi. Sebebi umtiliw processinde insanga tásir etiwshi basqa faktorlar onin agressiv jagdayga keliwine sebepshi boladi. Húkimdardin jaman yamasa jaqsi boliwi qol astindagi adamlardin ogan qarata qatnasinda bolip esplanadi. Aymaqliq iyelik etiw haqqinda jánede toliqraq
túsindirme beretugin bolsaq, Amerikaliq sociolog D.Staydiñ aytip ótiwinshe "Hár bir shaxs ádette bir neshe aymaqliq birlikke iye". Ol jumista, úyde, dem alista hám basqada. Ol solardi sirtqi agressiyadan saqlawga hám qorgawga miyil" Zamanagóy psixologiya soni kórsetedi adam basqa adamniñ aymagina qarata instenktiv "húrmet" kórsetiwi múmkin. Demek adamlar hesh qanday biologiyaliq yamasa psixologiyaliq sebepler nátiyjesinde agressiv jagdayga kelip qalmaydi. Olar tek gana sirtqi ortaliq, sirtqi tásir etiwshi faktorlar natiyjesinde agressiv boliwi múmkin.
Agressiya - deviant minez-quliqtiñ bir túri. Agressiyani aniqlaw mashqala bolip tabiladi. Sebebi, "agressiya" termini hár qiyli háreketlerdi añlatadi. Sol sebepli, basqinshi minez-quliqti úyrenip atirganda, bul hádiyseni aniq túsiniwge erisiw zárúr. A.Bassom tárepinen usinis etilgen ta'riyiplerden birine kóre, agressiya - bul basqalarga qáwip salatugin yamasa ziyan keltiretugin hár qanday minez-quliq bolip tabiladi. Geypara izertlewshilerdiñ pikirine kóre, ayrim háreketler basqinshiliq retinde bahalaniwi ushin olar tek gana ziyan jetkeriwi, bálki kemsitiw yamasa naraziliq komponentin óz ishine aladi. Insanniñ basqinshiligi kóplegen social, milliy hám basqa dawlardiñ deregi. Sol sebepli basqinshiliq mashqalasin úyreniw zárúrli bolip tabiladi. Bunnan tisqari, jámiyet haqiyqattan da oniñ barliq kórinislerinde basqinshiliqtan qorgawdiñ nátiyjeli mexanizmlerine mútáj. Jáne bul, óz gezeginde, insan basqinshiliginiñ tábiyati, insan basqinshiliginiñ dárekleri hám motivlari haqqinda tereñ hám hár tárepleme biliwdi názerde tutadi.
Zamanagóy jámiyette asocial minez-qulqlarda (alkogolizm, náshebentlik, tártipsizlik, vandalizm hám basqalar) kórinetugin deviant minez-quliqqa iye bolgan jaslar júdá kóp. Ekstremal sirtqi kórinislerde ayawsizliq hám basqinshiliq payda bola baslaydi. Jaslar ortasinda jinayatshiliq júzege keledi. Jaqin ótken dáwir menen salistirganda, agessivlik penen baylanisli jinayatlar kóbeygen, bunnan tisqari, jaslar ortasinda kelispewshilikler hám zorawanliq jagdaylari sezilerli dárejede artqani kózge taslanadi. Agressiv minez-quliq mashqalasi oniñ tarqaliwi hám biyqararlastiriwshi tásiri sebepli insaniyattiñ pútkil turmisi dawaminda aktual bolip qalip atir. Jaslar ortaliginda basqinshiliq tendenciyalariniñ kusheywi jámiyetimizdiñ eñ ótkir social máselelerinen birin sáwlelendiredi. Insandagi agressivlikti izertlew de tek gana antropologiyaliq, ontologiyaliq yamasa social-filosofiyaliq tárepten emes, oni gnoseologiyaliq, sociologiyaliq sonday-aq psixologiyaliq jaqtan analizlew kerek. Agressiya adamlarga adamlar toparina qarata fizikaliq hám ruwxiy ziyan jetkeriwge qaratilgan individual yamasa toparliq is-háreketler esaplanadi. Búgingi kúnde agressiya shaxs hám jámiyet turmisiniñ ajralmas bólegine aylandi. Insan xarakteri tuwma boliwi múmkin, biraq ol jámiyetke aralasqannan soñ ogan sirtqi faktorlar tásir etiwi nátiyjesinde ózgeris júzege keledi. Agressivliktiñ tuwma instinkt emesligi bálki oniñ júzege keliwine qatal tárbiya, socialliq ortaliqtiñ normada bolmawi, fizikaliq jaza, psixologiyaliq basim, socialliq jekkeleniw, sezimlerdiñ shigariliwiniñ shekleniwi, átraptagi basqada tásir etiwshi derekler,
alkogol hám náshebentlik ónimleriniñ qabil qiliniwi sebep boladi. Sonday-aq mádeniy hám socialliq sistema jeterli dárejede integraciyalanbagan bolsa hám birinshisiniñ ekinshisi tárepinen tosqinliq qilatugin is -háreketlerge qoyilatugin talaplardi óz ishine algan bolsa, normalardi buziw, ásirese agressivlik is-háreketlerdi kórsetiw qálewi payda boladi. Agressivliktiñ júzege keliwin túsindiregende submádeniyat teoriyasi tiykarinda kóriwge boladi. S.Lamnek teoriyasinda agressiya submádeniyat hádiysesi menen baylanisli. Bul teoriya avtori agressiv formadagi submádeniyattiñ bahaliqlar hám normalari socialiq normalar hám máplerge qarama-qarsi keledi, dep esaplaydi[9,184]. Submádeniyat tu'sinigi (latinsha: sub-"asti" hám mádeniyat) ámeldegi mádeniyatqa qarata fundamental bahaliq múna'sebetleriniñ qarama-qarsi momentlerin añlatadi. Submádeniyattiñ tiykargi xarakteristikasi agressiya formasinda añlatilgan naraziliq, kelispewshilik, aktiv qarsiliq. Bul teoriyaga muwapiq, tu'rli rásmiy bolmagan háreketler payda boliwiniñ deregi socialliq krezisler, jámiyetshilik múnásebetlerindegi disgarmoniya bolip esaplanadi. Jaslar háreketi hám mádeniyat, hám diniy, siyasiy hám basqa hár qanday bagdarga iye bolip, óz poziciyasin agressivlik kórinisinde kórsetiwge miyel boladi. Submádeniyatqa kirip, adam basqa socialliq shekelewlerden erkin bolip kórinedi, bunnan tisqari, olardiñ buziliwi kópshilik jagdayda jinayiy normalardan biri bolip esaplanadi. Zorawanliqti túsindiriwde stigma teoriyasida jaratilgan. I.Goffman tárepinen jaratilgan bul teoriyaga muwapiq, agressiyaniñ toliq belgileri joq, ol yamasa bul is-ha'rekettiñ zorawanliq dep táripleniwi tek gana adamlardiñ reakciyasina baylanisli. Belgili bir shaxlar hám toparlarga jaman, unamsiz qásiyetlerdi "jabistiriw" tendenciyasi agressivliktin' qaytalaniwina alip keledi. Belgili bir waqittan soñ, shaxs ózinen-ózi birktirilgen sipatlamaga muwapiq háreket qila baslaydi[10,92]. Stigmatizatsiya - bul belgili bir shaxs yamasa adamlar topari menen qandayda bir qásiyetli (a'dette jaman) baylanisliliq, bul baylanis bolmasada, yamasa dálillenbegen bolsada, bul shaxsti kemsitiwge alip keledi hám agressivlik payda boliwina alip keletugin unamsiz bolgan jagdaylardi keltirip shigaradi. Adamdagi qásiyetler haqqinda filosoflar (Zenon, Seneka, Mark Avreliy) insan aqilli bolip tuwiladi hám oniñ qálbinde agressiya bolamydi, insan jaqsi islerge umtiliwi menen ajralip turadi dep kórsetedi. Agessiyaniñ insan tuwma tábiyatina tán emesligi Sharl Luy Monteskeydiñ "Nizamlar ruwxi haqqinda" degen miynetinde tolig'iraq jaritilgan. Miynette "issi hawa rayi húkim súrgen aymaqta jasawshilar agressiv xarakterge iye boladi" dep keltiredi[11,184]. Demek insan agrissivlik qásiyetler menen dunyaga kelmeydi, ogan sirtqi faktorlardiñ tásir etiwi nátiyjesinde onda áste-aqirin agressivlik qásiyetler payda bola baslaydi. Agressivlik haqqindagi kóz-qaraslardi analizlew nátiyjesinde qanday da bir adamga yamasa jámiyetke qarata sipatlama bergende agressiv dep ataw naduris esapalanadi.
Paydalanilgan ádebiyatlar dizimi: 1. С.И.Ожегов, Н.Ю.Шведова «Толковый словарь русского языка»-1992
2. З.Фрейд «По ту сорону принципа удовльствия бессознательного» Москва -1990
3. A.Berdimuratova "Filosofiya" Nokis -2010
4. Viktor Alimasov "Inson tanazuli" Toshkent- 2007
5. "Yangi va eng yangi davir garbiy evropa falsafasi" oquv qo'llanmasi. Toshkent-2002
6. O.Shpengler "Insan ham texnika" -1931
7. N.D.Subbotina "Inson agressiyasining tabiyiy va ijtimoiy dastlabki shartlari".
8. Morris D. "Zoologtin adamnin haywanliq tarepin üyreniwi" -1968
9. Ламнек С. «Теории девиантного поведения» Мюнхен, 1993.
10. Гоффман И. «Стигматизация-это процесс, когда реакция других портит нормальную личность» 1979
11. Sharl Luy Monteskey "Nizamlar ruwxi" -1748.
