Научная статья на тему 'ЎЗБЕК БАДИИЙ КИНОСИДА ОПЕРАТОРЛИК САНЪАТИНИНГ РИВОЖЛАНИШ БОСҚИЧЛАРИ'

ЎЗБЕК БАДИИЙ КИНОСИДА ОПЕРАТОРЛИК САНЪАТИНИНГ РИВОЖЛАНИШ БОСҚИЧЛАРИ Текст научной статьи по специальности «Искусствоведение»

CC BY
85
12
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Журнал
Oriental Art and Culture
Область наук
Ключевые слова
оператор / санъат / тарих / oбектив / фотокамера / ранг / ёруғлик / композитсия / симметрия / кино / кинооператорлик мактаби / ижодкор / бадиийлик / тасвирий ечим

Аннотация научной статьи по искусствоведению, автор научной работы — Иқбол Мамасодиқович Мелиқўзиев

Мазкур илмий мақола кино овозсиз ёки актёрсиз бўлиши мумкин, аммо визуал образсиз бўлолмайди. Бу эса ҳар қандай экран асарида операторнинг ҳал қилувчи позицияда туришини белгилайди. Ўзбек киносида фильмлар тасвир ечими босқичма-босқич ўсиб-ўзгариб келди ва бунга мувофиқ тарзда операторлар маҳорати узвий равишда ортиб бораверди. Оператор кинода энг муҳим эмас, балки энг зарур шахс сифатида, кўз билан кўриб турилган борлиқни қайтадан яратувчи ҳамда идрок этувчи ижодкор тарзида намоён бўлди. Шу билан бирга, мақолада ўзбек кинооператорлик санъати ўзбек киноси ривожи учун аҳамияти тўғрисида илмий асосланган фикрлар билдирилиб ўзгаришлар ва уларнинг моҳияти ҳақида ҳам сўз боради.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «ЎЗБЕК БАДИИЙ КИНОСИДА ОПЕРАТОРЛИК САНЪАТИНИНГ РИВОЖЛАНИШ БОСҚИЧЛАРИ»

УЗБЕК БАДИИЙ КИНОСИДА ОПЕРАТОРЛИК САНЪАТИНИНГ РИВОЖЛАНИШ БОСЦИЧЛАРИ

Иккбол Мамасодиккович Меликузиев iqbol.1981.nozxon@gmail.com Узбекистон давлат санъат ва маданият институти

Аннотация: Мазкур илмий макола кино овозсиз ёки актёрсиз булиши мумкин, аммо визуал образсиз булолмайди. Бу эса хар кандай экран асарида операторнинг хал килувчи позицияда туришини белгилайди. Узбек киносида фильмлар тасвир ечими боскичма-боскич усиб-узгариб келди ва бунга мувофик тарзда операторлар махорати узвий равишда ортиб бораверди. Оператор кинода энг мухим эмас, балки энг зарур шахс сифатида, куз билан куриб турилган борликни кайтадан яратувчи хамда идрок этувчи ижодкор тарзида намоён булди. Шу билан бирга, маколада узбек кинооператорлик санъати узбек киноси ривожи учун ахамияти тугрисида илмий асосланган фикрлар билдирилиб узгаришлар ва уларнинг мохияти хакида хам суз боради.

Калит сузлар: оператор, санъат,тарих,oбектив, фотокамера, ранг, ёруглик, композитсия, симметрия, кино, кинооператорлик мактаби, ижодкор, бадиийлик, тасвирий ечим

STAGES OF DEVELOPMENT OF CINEMATOGRAPHY IN UZBEK ART

CINEMA

Ikbol Mamasodikovich Melikuziev iqbol.1981.nozxon@gmail.com Uzbekistan State Institute of Arts and Culture

Abstract: This scientific article can be without a film without sound or actors, but not without visual images. This determines the decisive position of the operator in any screen work. In Uzbek cinema, the image resolution of films gradually changed, and according to this, the skills of cameramen continued to grow organically. The cameraman appeared in the cinema as not the most important, but the most necessary person, in the form of a creator who re-creates and perceives the existence seen by the eye. At the same time, the article presents scientifically based opinions about the importance of Uzbek cinematography for the development of Uzbek cinema and talks about changes and their essence.

Keywords: cinematography, art, history, object, camera, color, light, composition, simmetry, cinema, school of cinematography, creativity, art, graphic solution

КИРИШ

Кино овозсиз ёки актёрсиз булиши мумкин, аммо визуал образсиз булолмайди. Бу эса хар цандай экран асарида операторнинг хал цилувчи позицияда туришини белгилайди. Узбек киносида фильмлар тасвир ечими босцичма-босцич усиб-узгариб келди ва бунга мувофиц тарзда операторлар махорати узвий равишда ортиб бораверди. Оператор кинода энг мухим эмас, балки энг зарур шахс сифатида, куз билан куриб турилган борлицни цайтадан яратувчи хамда идрок этувчи ижодкор тарзида намоён булди.

УСУЛЛАР

Кинонинг илк даври техникасидаги узига хослик экран овозсизлиги эди. Бу даврда операторнинг асосий техник цуроли примитив киноаппарат, паст сезувчанликка эга булган плёнка ва шу даражадаги ёритиш оптикаси кабилардан иборат булди. 20-йиллар фильмларини кузатар эканмиз, операторнинг асосий вазифаси суратга олиш нуцталарини белгилаш, ёругликдан фойдалана билиш, йирик планни цуллаш, харакатдаги суратга олиш йуллари ва энг мухими бадиий кинони натурада ва интерьерда суратга тушириш техникасини узлаштириш йулидаги саъй-харакатлардан иборат булгани сезилиб туради.

Бу даврда жахон киноси цалдиргочларининг изланишларида муайян муваффациятлар цулга киритилган. Тадцицотлардан маълум булишича, бу борада Дзиги Вертовнинг "Киноаппарат тутган киши" ("Человек с киноаппаратом" (операторлар М.Кауфман, Г.Троянский, 1929 й.) фильми янги усулларни кашф этишда узига хос энциклопедия вазифасини утаган. Жумладан унда цуйидаги усуллардан фойдаланилган:

1. Юцоридан туриб суратга олиш (масалан, Москва кучаларини панорама цилиш);

2. Пастдан туриб, кадр ичи харакатини цуллаб, суратга тушириш;

3. Хдракатли суратга олиш;

4. Х,аракатли суратга олишдан статикага келиш (бунда оператор харакатланувчи ускуна билан параллел равишда харакатланаётган кадрга юзма-юз келиши назарда тутилади);

5. Субъектив камера;

6. "Яширин камера" да съемка;

7. Тескари йуналган съемка (обратная съемка);

8. Цейтрафер (экранда тезлаштирилган харакат эффектини берадиган секинлашган съемка);

9. Рапид (экранда секинлашиш эффектини юзага келтирадиган тезлашган съемка);

10. Стоп-кадр"1.

Улкамизда суратга олинган кинолавх,алар, илк овозсиз фильмларни куриш жараёнида бу даврда олиб борилган операторлик изланишларининг умумий куринишида куйидаги усуллар кулланилганлиги кузатилди:

1. Йирик планни куп ишлатиш;

2. Муайян планни узок вакт ушлаб туриш;

3. Умумий ва урта планларга эътибор каратиш;

4. Табиий ёритишга суяниш;

5. Бино ичида деярли суратга олинмаганлиги;

6. Панорамалар куллаш;

7. Деталлашган йирик план ишлатилмаганлиги;

8. Камера олдидаги объект ва субъектдан тасвир яратиш.

НАТИЖАЛАР ВА МУНОЗАРА

Дастлабки фильмларда операторнинг асосий вазифаси режиссёр курсатмаси асосида кетма-кетликда суратга олишдан иборат булгани сезилиб туради. Зеро, муайян бир планни узайтириб олиш ёки планларни характерли хусусиятига кура узгартириб бориш кадр композициясини мураккаблаштириб юбориши мумкин эди.

Кинематографга овознинг кириб келиши кино ишлаб чикариш фаолиятининг янги даврини бошлади. Тасвирга тушириш ва овоз ёзиб олиш амалиётининг кушилиши оператор ишида айрим чекловларни юзага келтирди. Бу даврда оператор фаолиятида катта, камхдракат ва ишлатишга бир кадар нокулай булган камера билан, овозли ёзувлар пайтида павильонда ва сузсиз хрлатларда натурада ишлаш, колаверса, павильонда олинган сузловчи персонажлар йирик планини, натурада олинган умумий планлар билан узаро бирлаштириш сингари янгиликлар юз бера бошлади. "Чирок билан ишлашдаги изланишлар давом этаркан, оператор Б.Волчек портретли ёритиш концепцияси (концепция портретного освещения)ни ишлаб чикди"2. Унинг афзаллиги шунда эдики, портретли ёритиш концепцияси операторга шахсий муносабатини билдириш, узидаги ижодий имкониятни тула ифодалаш имконини беради. Мазкур метод операторлик амалиётига тездагина таркалиб кетди ва хрзирга кадар замонавий кинематограф, телевидение ва фотографияда кенг кулланилиб келинади.

1Чернова О.С. Формирование и развитие экранного соиск. уч. ст.канд. искусств. - М. 2013.

2Чернова О.С. Формирование и развитие экранного соиск. уч. ст.канд. искусств. - М. 2013.

образа в операторском искусстве. Автореферат дисс. на образа в операторском искусстве. Автореферат дисс. на

Мамлакатимизга кинооператорлик сохасининг кириб келиши ва шаклланиши куплаб ижодкорлар фаолияти билан боглик. Утган асрнинг йигирманчи йиллари охирида кириб келган операторлик сохаси санъат даражасига кутарилгунига кадар мураккаб йулни босиб утди. Унинг тараккиёт йули аввал таъкидланганидек, турт боскичдан иборат булди.

Иккинчи жахон уруши йилларида мамлакатимизга эвакуация килинган куплаб рус, украин, белорусь ижодкорларнинг фаолияти, соханинг сир-асрорларини ургатишдаги амалий ёрдами уз ахамиятини курсатди. Ана шундай махоратли кинооператорлардан бири, куплаб узбек ижодкорларига соханинг етакчи жихатларини ургатган йирик санъаткор Д.Демуцкий эди.

Д.Демуцкий 1928 йил "Арсенал" (реж.А.Довженко), 1930 йил "Земля" (реж.А.Довженко), 1931 йил "Фата моргана" (реж.Б.Тягно), 1932 йил "Иван" (реж.А.Довженко) каби катор фильмларда кинооператор сифатида уз иктидорини курсатган эди. Унинг Узбекистонда суратга олган "Насриддин Бухорода" (реж.Я.Протазанов, 1943й.), "Тохир ва Зухра" (реж.Н.Ганиев, 1945й.), "Насриддиннинг саргузаштлари" (реж.Н.Ганиев, 1946й.) каби дурдона фильмлари узига хос махорат намуналари булди.

Бадиий кинода Д.Демуцкий поэтик, образли кинематограф асосчиларидан бири саналади. Унинг фильмларида тасвир яратишда ёруглик гаммалари ва оптикадан мохирона фойдаланиш, турли усул ва воситалар куллаш санъати, борликни куриш ва оламни идрок этишдаги юксак кобилияти кенг намоён булади. Д.Демуцкий мамлакатимизда суратга олган кино дурдоналарида кинооператорликнинг энг зарур хусусиятлари яъни ёритиш, йирик ва орка план, персонажлар мимикаси, кечинмалар ифодаси каби соханинг нозик жихатлари уз аксини топган.

Режиссёр Я.Протазановнинг "Насриддин Бухорода" фильмини суратга олишда Д.Демуцкий рассом В.Еремян билан ижодий хамкорлик килди. Мазкур фильмда Д.Демуцкий илк бор Шарк фольклори мавзуси билан тукнашади. Ушбу илк учрашув сценарист В.Виткович, режиссёр Н.Ганиевлар катори оператор Д.Демуцкий ва рассом В.Еремянлар ижодий фаолиятининг кейинги ривожида мухим урин тутди. Сценарий ва фильм марказида узбек халк огзаки ижодида миллий кахрамонга айланган Насриддин Афанди саргузаштларини ёритиш туради. Фильмнинг узбек халкига хос миллий этнографик ва фольклор намунасини ифода этган колорити бир карашдаёк узига жалб килади. Дастлабки кадрлар шахар куриниши билан бошланади, сунгра гавжум кишиларнинг шахар дарвозасига кираётганига утилади. Мазкур тасвирлар беихтиёр томошабинда иштирок эффектини тугдирадики, бу композицион тасвирий мизансценани тугри танланганлигини курсатади. Ана шундан сунг Насриддин Афандининг машхур кушиги янграр экан, у статик тасвирда урта планда шахар дарвозаси олдида

куринади. Оператор махорати оркали камера билан актёрнинг биргаликдаги харакати намоён булиб, пластик композицион узгариш вужудга келади.3

Мазкур фильмда режиссёрнинг гоявий максади оператор махорати билан тулик амалга оширилганини кузатиш мумкин. Шу маънода Гулжон билан Насриддининг ховуз буйидаги учрашуви эпизодини тахлилий урганиш уринли. Эпизод умумий план билан бошланади. Гулжон эшикдан чикиб келади, ховуз буйида Насриддин билан учрашиши лозим. Бу сахнада дастлаб нигохимиз кизнинг сувдаги аксига каратилиб, оператор иши диккатни тортади. Гулжонннинг сувдаги акси аслида реал нуктадан ва камерани 180 градусга айлантириш оркали олинган булиб, томошабинга эса табиий мухитда, ховуз бетида куринаётган тасвир сифатида таъсир килади. Бу эса операторнинг оптиканинг икки узгармас "ёруглик синиши" конуниятларини мукаммал эгаллаганлигини курсатади. Фильмда вокеаларининг кетма-кет тасвирга олинган кадрларида драматургик тасвирий ечимнинг сценарий эпизодларига эстетик ва композицион жихатдан мувофиклашгани хамда бу жихат оператор томонидан тасвирий яхлитликда курсатилганига гувох буламиз.

"Насриддин Бухорода" фильмида бир канча мажозий-рамзий кадрлар хам тасвирга олинган. Жумладан, Регистон майдонига Амирнинг кириб келишида ишлатиладиган ракурс образлилик характери билан диккатга молик. Бунда Амир ва унинг аъёнларини тасвирлашда пастдан юкорига, оддий халкни эса тепадан пастга тарзда, худди амирнинг оёк остида эзилаётгандай килиб курсатиш оркали мажозий ифодага эришилган. Шу сюжетнинг давомида жазо киличини халк устида килиб курсатилгани хам бетакрор тасвирий ечим булиб, унда режиссёр, рассом ва оператор ижодий хамфикрлиги уз аксини топган. Мазкур хамфикрлиликнинг охирги хулосаси оператор томонидан акс эттирилиб, яъни ишлаётган оптикадаги тасвир бурчаги камеранинг куйган нуктасида намоён булади. Эпизод мазмунини томошабинга тасвирий ифодада етказиш максадида рельс-тележка кулланилиб, томошабин камера оркали Амир билан биргаликда ёнма-ён бораётгандек маконий вазият яратилган. Бунда оператор тасвирни йирик пландан умумийга кадар очиб боради ва кадрни узмасдан композицион узгариш ясашга муваффак булади.

Фильмда актёр Лев Свердлин яратган Насриддин образи сузга чечан, эпчил, кувнок килиб курсатилган. Оператор уни ёркин, иссик рангларда тасвирлайди. Актёр образ мохиятини курсатишда айрим деталларга таяниб, миллий хусусиятни акс эттиришга интилган. Жумладан, дастлабки сахнада шахарга кириш дарвозасида хаммадан тулов талаб килаётган таъмагир эшикбонларга булган нафратини ифодаларкан, актёр тангани эшак бошидан айлантириб,

3 Современная медиакультура как фактор глобализации в искусстве

И Меликузиев Ученые записки (Алтайская государственная академия культуры и искусств), 123-124 I 598 http://oac.dsmi-qf.uz

лаганга ташлайди. Бу узига хос топилма Насриддин Афанди образига кичик штрих булиб хизмат килади. Таъкидлаш жоизки, бир неча йил утгач, узбек актёри Раззок Хдмроев Лев Свердлин тажрибасига таянган холда, янги сценарий ва режиссура талабларидан келиб чикиб, бу кахрамоннинг заковати ва донишмандлигини курсатишга эътибор каратган.4

Насриддин Афанди хакидаги кейинги фильмни хам оператори Д.Демуцкийдир. Шуниси диккатга моликки, хар икки фильмда хам Д.Демуцкийнинг драматургик тасвирий ечими мухим урин тутиб, асарлардаги етакчи гоя ва бадиий-эстетик максадни амалга оширишга ёрдам берган. Д.Демуцкий режиссёр айтганларини тугридан-тугри бажарувчи оператор эмас, балки тасвирга олаётган материалини асосли урганиб чикиб, уз муносабатини ифодалайдиган ижодкор эканлиги фильмлар тасвирий ечимида кузатилади.

Режиссёр Я.Протазановнинг "Насриддин Бухорода" фильми бир кадар экзотик характерга хам эга булганки, бу мавзуга ёндошишда, тукнашувлар, урф-одатлар, киёфалар ва муносабатлар акс этишида сезилиб туради. Сценарийнинг турли вариантлари талабидан келиб чикиб, оператор хам тасвир мухити тафсилотларини ифодалашда бир кадар экзотикага берилган булса-да, кейинги фильмда у уз хатоларини бартараф этганлигини кузатиш мумкин.

Оператор Д.Демуцкий "Насриддин Бухорода" фильмида Насриддин Афанди роли ижрочиси Л.Свердлин кахрамони портретини ишлашда асосан юз-кузларидаги ифодавийлик, мимикасидаги аникликка эътибор каратган. Уз навбатида кейинги "Насриддиннинг саргузаштлари" фильмида сценарийнинг турли шакл ва вариантларидан келиб чиккан Д.Демуцкий кадрлар мазмуни ва композициясига катта ахамият берган. Актёр Р.Хамроев ижро этган бош кахрамоннинг ташки ва ички мутанносиблиги оператор тасвирларида ёркин, самимий киёфада уз аксини топади.

Режиссёр Н.Ганиевнинг В.Виткович сценарийси асосида суратга олган "Насриддиннинг саргузаштлари" фильми узбек киносида фольклорга ёндошув борасида алохида урин тутган булиб, бу унинг тасвирий ечимида хам уз аксини топган. Оператор Д.Демуцкий томонидан яратилган тасвирларда миллий колорит устуворлик килганлиги кузатилади.

Бош кахрамон ролида суратга тушган театр актёри Раззок Хдмроевнинг образ ифодасида миллий колорит, хиссий-эстетик кувват, халк донишмандлигини акс эттиришга каратилган бадиий ифода воситаларини куллаши йирик, урта планлар хамда турли ракурсларда акс этган. Раззок Хдмроевнинг юксак актёрлик махорати, бадиий образ яратишдаги темпераменти, ижро манерасидаги ёркинлик операторнинг ута сезгир ва зийрак

4 ТАШХ1У Р1ЬМЬАКБА 8УиШТ МУОЛ УЛ КОМРОгШУА I Meliqo'ziev Евразийский журнал социальных наук, философии и культуры 3 (2), 126-133

I 599 http://oac.dsmi-qf.uz

объектида уз аксини топа билиши нихоятда мухим эди. Мазкур вазифа оператор Д.Демуцкий томонидан етарли даражада амалга оширилган.

Фильмда узбек менталитетига хос бадиий-эстетик хусусиятлар оммавий сахналарда, кахрамонлар талкинида, конфликтларда, услубий жихатлар ёритилишида, вокеаларнинг динамик ривожида ифода этилади. Бундан келиб чикиб, оператор Д.Демуцкий илгариги фильмдан фаркли уларок, ракурс, монтаж линияси, поэтик тасвирни пайдо килишда махсус линзалардан фойдаланган холда тасвирда аникликка диккат каратган ва кадрни ортикча жихозлар билан калаштириб юбормасликка, перспектива талабларини хисобга олишга эътибор берган. Фильм эпизодларидаги мухит, табиат, образлар талкини барчаси фотографик хакикат булиб, бир тасвирдан иккинчисига утиш билан миллий колоритнинг узига хос жилоси пайдо булади. Шуни таъкидлаш жоизки, бу фильмда Д.Демуцкий ва рассом В.Еремянларга бу асарга кадар режиссёр Наби Ганиев билан "Тохир ва Зухра" фильмида хамкорлик килганлиги нихоятда кул келади. Х,ар икки ижодкор "Тохир ва Зухра" фильмида миллий образ, киёфа, колаверса, узбек фольклори материали устида ишлаш борасида муайян тажриба орттирган эдилар.

"Тохир ва Зухра" фильмида режиссёр Наби Ганиев билан ижодий хамкорлик килар экан, Д.Демуцкийнинг образлар мохиятини очишда ракурслар танлай билиш, драматургик тасвирий ечим излаш борасидаги янги кирралари очилади. Булар узбек кинооператорлик жабхасида янгилик эди. У тасвирга олган кадрларда операторнинг суратга тушириш махорати билан бир каторда, вокеа-ходисалар мохиятини очиб беришга хизмат киладиган ёркин, эсда коларли деталлар ярк этиб кузга ташланарди. Жумладан, "Тохир ва Зухра" фильмидаги куплаб кадрлар катта поэзия, ёруглик, табиатга нисбатан мухаббат билан тулдирилган. Мазкур фильм тасвирларидан операторнинг табиий мухитни урганиши ва бунда куёш харакати, ёругликни аксланиши, тундаги ой жилваларини тулаконли махобати билан хис килиш даражаси нихоятда мухим эканлигини сезиш мумкин. Бу уринда Тохир ва Зухранинг окшомда богдаги учрашув сахнасини эслаш кифоя. Маълум булишича, мазкур эпизод кундуз куни суратга олинган. Режиссёр Н.Ганиев ва оператор Д.Демуцкий бу кадрларда хар икки севишганларнинг ички олами, мухаббатга тулик калбини, нозик хис-туйгуларини акс эттира билганлар. Булар Зухранинг чакнок кузларидаги нурни, Тохирнинг севги утида ёнган утли нигохини бера олган йирик планларда ифода этилади.

Оператор ишк манзарасини ёритишда табиат куринишидан мажозий фойдаланади. Кахрамонларни пейзаж багрига ташлаб, севишганлар учун ажойиб мухит яратар экан, бунда ёритиш чироклари, нур кайтаргичлар операторга катта имконият берганлигини кузатиш мумкин. Д.Демуцкий йирик план ва кадрлар

композицияси оркали драматик таъсирчанликка эришиш борасида муваффакиятларга эришган. Ушбу эпизодда табиат гуё экранда кайтадан жонланади, у кайфиятнинг сезилар-сезилмас узгаришига хам уз ранг-баранглигини бахшида этади - гох кахрамонларга ачинади, гох уларнинг бахтини куриб маъсумона кулимсирайди, гох кахрамонларнинг душманларига нафрат билан карайди.

Мазкур фильм хакида киношунослар куплаб тадкикотлар яратганлар5. Фильм муваффакиятини С.Абдулла ва А.Спешневлар сценарийсининг тулаконлилиги билан боглаган ХАбулкосимова жумладан бундай дейди, "Фильм ижодкорлари сценарийдаги вокеани кандай булса шундай суратга олганлар, факат кахрамонлар йирик планда берилган. Хуллас, муаллифнинг иши канчалик пишик булса, операторлар томонидан бузмай суратга олинган, актёрлар томонидан жонли ижро этилган, энг мухими режиссёр томонидан нозик талкин этилган булса, бу сценарий томошабин томонидан хам марокли кабул килинади ва бой тасаввурлар уйготади"6. Чиндан-да, сценарий фильмнинг асоси, унинг манбаидир. Бирок шундай булса-да, "Тохир ва Зухра" фильми муваффакиятини сценарийнинг узи билан боглаш, тасвир ечимидаги бетакрор топилмаларни эътироф килмаслик бизнингча, мумкин эмас. Бадиий фильм сценарийсига мувофик иш олиб борган Д.Демуцкий хар бир эпизодда "уз сузини" айтишга, операторлик мухрини колдиришга харакат килгани кузатилади. Фильмда Тохир, Зухра, Нозим, Бохир ва уларга карама-карши булган, Бобохон, Коработир образларининг хусусияти хамда мохиятини очишда ранглар, йирик планлар, силуэтлар, чироклар, соялар оркали драматургик тасвирий ечимга эришилган.

Коработирнинг Тохир билан киличбозликни машк килиш эпизодида характерларни ёркин курсатиш максадида карама-карши бузилмас монтаж (восьмёрка) конуниятига асосланиб иш курилган. Бунда персонажлар диалоги йирик планлар оркали таъкидлаб курсатилган. Машк авжида киличлар синиб кетади ва Коработир ёнидан ханжар чикариб, хамла килишга шайланади. Машкнинг бу тарздаги кескин узгариши Тохирга таъсир килиб, узини йукотади. У "Ниятингиз бузилдими устоз", дея савол нигохи билан бокаркан, Коработир бунга жавобан, "Сен тугилгандаёк ниятим бузилган, вактлар келиб, хаммасини тушуниб оласан", дея Тохирнинг хайратини янада оширади. Сунгра айёрона жилмайиб, буларнинг барчаси хазил эканлигини айтиши билан диалог хотималанади. Мазкур эпизодда Коработир ролидаги Ш.Бурхоновнинг шогирдига булган ички нафрати хамда Тохир образидаги Г.Тожиаьлоевнинг

5Абулкосимова Д.Кино асослари. - Тошкент: УзМЭ, 2002 ; Акбаров X,. "Тохир ва Зухра"- кино дурдонаси. Тошкент: F.Fулом нашриёти, 2016.

6Абулкосимова Д.Кино асослари. - Тошкент: УзМЭ, 2002. - 24 б.

бегуборлиги хар иккисининг кузларида намоён булиб, булар тулдирувчи (заполняюший) ва аник йуналтирувчи (блик) нур оркали ёритиш воситасида ифода этилган.

Фильмнинг умумий тасвирий ечимини яратишда оператор ёркин тоналликка суяниб, куёшнинг майин нури ва юмшок соялар сингари табиий шароитлардан фойдаланган хамда чукур ифодага эга булган композициялар яратган. Маълумки, фильм ок-кора тасвирда суратга олинган. Шунга карамай рассом В.Еремян томонидан ишланган хон Бобохон саройидаги хашаматли декорация оператор тасвирларида хам уз хайбатини топганлиги диккатга сазовор. Оператор Д.Демуцкий сарой тасвирларида "сепия" яъни олтинсимон тондан фойдаланиб, тахт, тож, либослар, заррин тунларнинг бутун махобати, шохона куркини курсата билишга муваффак булган. Маълумки, "сепия" тони кинонинг ок-кора даврида кулланилган булиб, тилла - жавохирлардаги ялтирокликни ифодалашда махоратли операторлар томонидан ишлатилган. Д.Демуцкийнинг мазкур фильм тасвир мезансахналарида колоритни ёркинрок ифодалаш учун олиб кирган бу янгилиги узбек кинооператорлигидаги илк ходисалардан бири эди.

"Тохир ва Зухра" фильми эпизоддан-эпизодга утгани сайин бадиий воситалар динамикаси усиб борганлиги кузатилади. Фильмнинг кульминацион эпизодларидан бири Тохир ва Зухранинг айрилиши саналади. Маълумки, асар сюжети буйича Тохир ва Зухра болалик чогиданок бирга катта булиб, бир-бирига мехр куядилар. Вазир саройдаги фитналар туфайли халок булганидан сунг хон Бобохон узининг мунофиклиги, колаверса, атрофдаги хасадгуйлар таъсирида кизини етимча Тохирга бериш фикридан кайтади. Сарой фитналари туфайли Тохир тухматга колади ва Бобохон уни сандикка солиб, дарёга окизишга фармон беради. Тохирни сандикда окизиш эпизоди узининг бадиий ифодавий воситалар билан бойитилганига кура фильмнинг энг таъсирчан лавхаларидандир. Ушбу эпизодда мизансценани белгилаш хам диккатга молик. Унда кадр урта пландан умумийгача очилиб бораркан, олдинда золим шох, унинг ортида хаммасидан мамнун Коработир, локайд мулозимлар, узокда эса буларни кузатиб, ожиз булиб турган халк куринади. Мазкур мизансцена образлар мохиятини хам белгилай олган. Яъни шохнинг золим ва конхур эканлиги, Коработирнинг хасадгуй ва мугомбирлиги, хон аъёнларининг бефарклиги, халкнинг эса хукуксизлиги уларнинг жойлашувида акс этиб, мизансцена ифодавийлигини оширган. Ушбу эпизодда суз деярли ишлатилмай, асосан тасвир хамда мусиканинг кучига таянилган булиб, кадр композицияси нихоятда ифодали ишланган. Табиат куринишидаги хар бир деталь, жумладан сув буйидаги куриган дарахт, дарёнинг асов тулкинлари ва киргокда турган сандик драматизмни кучайтиришга хизмат килган. Мулозимлар сандикни дарёга ташлаганларидан кейин эса умумий ва

урта планларда табиат исёни акс эттирилиб, булар осмонни кора булутлар коплаши, кучли шамол эсиши, чакмок чакиб, ёмгир куйиши каби деталларда курсатилади. Зухранинг йиглаши йирик планда куриниб, унинг юзига куяётган ёмгир, сочларини учираётган шамол оркали табиат исёни ифода этилади. Бирданига хаммаёк ларзага тушади. Ушбу эпизоддаги ифодавийлик яна шундаки, табиатнинг нохакликка килган исёни Зухранинг кечинмаси сифатида акс этади ва шу боис томошабинга узига хос иштирок эффекти учун замин яратилади.

Узининг тасвирий ечими билан эътибор каратган эпизодлардан яна бири "Зиндон"дир. Мазкур эпизод образлилик характери хамда кахрамонлар портретини тулаконли талкини билан диккатга молик. Бу эпизодда Д.Демуцкий павильонда суратга олиш оркали иккиёклама махсус мураккаб эффектлар ясаш, ёруглик фильтрларидан тасвирий бадиий ечимларда фойдалана билиш махоратини курсатган. Кадр умумий планда мутаносиб ёруглик эффекти билан бошланади. Коронгуликдаги панжаралар орасидан куёшнинг нури хира булиб тушиб туради, ташкарига олиб чикадиган зинанинг пилапоялари эса кадр сатхини чукурлаштириб туради. Ичкаридан Зухранинг гавдаси аранг куринади. Бу уринда хира, нурсиз ранглар ва коронгуликни кулланиши Зухранинг кунгил кечинмаси, калбида кора кунлар хукм сураётганининг рамзий ифодасидир.

Хийлакор Бобохон узини мулойим тутиб, кизининг олдига фонус кутариб кириб келади. Унинг максади Зухрани уз измига солиш хамда Тохирдан бутунлай воз кечишга кундиришдан иборат. Олов ёруглигидан пайдо булган соялар тасвирда Бобохон кизининг ёнига утиришини акс эттиради. Шундан сунг камера рельс тележка билан хоннинг йирик планигача боради, гуёки хозирда буладиган мавзуни ичига кириб бораётгандай. Вахоланки режиссёр ва оператор шу планни алохида тасвирга олиши хам мумкин эди, лекин бу тасвир эпизодда кечаётган умумий холатдан томошабинни бироз узоклаштирарди.

Ота-бола сухбати бошланар экан, камера гох Бобохон, гох Зухранинг юзини курсатади. Оператор кадрларнинг эмоционал мазмундорлигини кучайтириш учун метафорадан уринли фойдаланган. Зухра отасининг сузларидан нафратланади, у огир изтиробда булишига карамай, уз севгисини химоя килади. Хон Бобохон кизидан рад жавобини эшитаркан, жахл билан кулидаги фонусни учиради, атроф янада коронгулашади. Ушбу рамзийлик остида Бобохоннинг карори катъийлашгани берилади, яъни фонуснинг учиши - Тохирни улдириш хамда Зухранинг бутун орзу-умидларидан жудо килиш ниятини ифодалайди.7

Бу тарздаги бадиий ифода воситалари оркали режиссёр Н^аниев хамда оператор Д.Демуцкий тасвирий ечимни бойитиш, эмоционал-рухий

7TARIXIY FILMLARDA SYUJET RIVOJI VA KOMPOZISIYA I Meliqo'ziev Евразийский журнал социальных наук, философии и культуры 3 (2), 126-133

таъсирчанликни оширишга муваффак булганлар. Мазкур фильм нафакат кино режиссёрининг улкан ютуги, балки тасвирий ечим яратиш борасида узига хос операторлик намунаси сифатидаги янгилик эди.

Д.Демуцкий ишларига бахо бераркан, кейинчалик Х,.Файзиев мана бундай ёзган эди, "Бу ижодкорнинг фильмларидаги куплаб ижобий кахра-монларнинг портрет планлари юмшок каламларда чизилгандек, улар шаффоф ва мусикавийлиги билан ажралиб туради. Куёш шуьласини нозик уйната билиш, персонажларнинг енгил, харир либослари - буларнинг бари мусаввир-импрессионистларнинг хаёт кувончларига тула ижод намуналарини эслатади"8.

Д.Демуцкий мамлакатимизда ишлаган даврида куплаб шогирдларга устозлик килиб кинооператорлик махорат сирларини ургатди. Унинг муносиб шогирдларидан бири Малик Каюмов кейинчалик уз эсдаликларида шундай ёзади, "Мен Даниил Демуцкийдан куп нарсани ургандим. Биз роппа роса икки йил елкама-елка ишладик. Ёдимда, илк бор дарахтлар гуллашини суратга олганмиз. Ушанда аввал унинг узи дарахтни суратга олиб, менга кузатиб туришни буюрди. Кейин эса шу ернинг узида, худди шунака аппарат ва штатив куйиб, мен хам суратга олдим, тасвирларни биргалашиб курдик. Бир хил шароитда, битта объект хар икки тасвирда икки хил намоён булган эди. Ана шунда тасвирдан тасвирнинг фаркини ажрата билиш, бадиий дидни шакллантириш борасида сузлаб берди. Шу тарика устоз билан хар бир ижодий мулокот кинооператорлик махоратини эгаллашимда уз урнига эга булди"9.

Д.Демуцкий ижоди киркинчи йилларга келиб узбек киносида хам режиссёрлар ва операторлар хамкорлиги борасидаги изланишлар бошланганини курсатди. Бу хамкорлик муваффакиятлари куп жихатдан муайян гоялар бирлиги, карашларнинг аниклиги, максадга эришиш йулидаги уйгунлик, ифода воситалар танланишдаги хамфикрлик теграсида кечди. Д.Демуцкийнинг режиссёр Наби Ганиев билан хамкорликда суратга олган фильмларида ана шундай жамоавийлик, тандем муносабатини кузатиш мумкин.

Узбекистонда кинооператорликнинг санъат даражасига олиб чикиш, ижодий мактаб яратилишида хисса кушганлардан яна бири Михаил Краснянский эди. "Алишер Навои", "Пахтаой", "Опа сингил Рахмоновалар", "Мафтунингман", "Фаргоналик беш углон", "Утган кунлар" кинокартиналари оркали операторлик махорати сабокларини берган М.Краснянский уз услуби, йуналишига эга ижодкор булган. У хамкасби Д.Демуцкий билан катор фильмларда биргаликда ишлади.

М.Кранянский услубининг узига хослиги томошабинга тушунарли, кабул килиши осон булган тасвирий ечим яратиш, кинематографик усул ва

8Файзиев Д. Овозсиз кинематографдаги операторлик санъати тарихидан. - Тошкент: УзДСМИ, 2008. -25 б.

9Каюмов М. Жизнь моя - кинематограф. - Ташкент: изд.Г.Гуляма, 1982. - С.12.

ГГлЦ^^Ш! 604 http://oac.dsmi-qf.uz

технологиядан унумли фойдаланган холда бадиий ифода йулларини намоён килишдан иборат булиб, оператор миллий характер, турмуш тарзи ва энг мухими самимий рухиятни экранда ифода этишда махорат курсатди. Ижодкор санъатидаги узига хосликни биргина "Алишер Навоий" фильми мисолида атрофлича куриб утиш мумкин.

Режиссёр Комил Ёрматовнинг "Алишер Навоий" фильми миллий киносанъатимизда давр ва шахс талкинини ифода этган узига хос тарихий жанрни бошлаб берди. Фильм муваккиятининг асоси нафакат экран санъати ва тасвир маданияти олдинга чикканлигида, балки кино ижодкорлар махорат даражаси усганлигида булди дейиш мумкин. "Алишер Навоий" фильми дунё тарихий фильмлари орасидаги энг яхши намуналарнинг биридир.

Фильмда аник мухитни, реал вокеаликни тулаконли акс эттирувчи декорациялар, либослар, реквизитларни тугри ва ифодали курсата олиш, кахрамонлар образини экранда яратиш, давр мухитни замонавий кинематография воситасида пайдо килишда, утмиш лавхаларини тугри ва хакконий курсатишда операторнинг урни бекиёсдир. Фильм кахрамонларининг тахт учун очикдан очик ва пинхона курашлари, турли интригалар тарихий фактлар асосига курилган. Буюк Алишер Навоий образи адолатпарвар, халкпарвар, зиё таркатувчи шоирнинг киёфасини тулаконли очиб беришга каратилган. Навоий фильмнинг баъзи эпизодларида жамиятнинг оддий бир фукароси сифатида гавдаланган, айримларида миллати ва халки хакида кайгурадиган жамоат арбоби, узининг адолатли давлат куриш хакидаги юксак идеалларини тараннум этувчи фаол шахс тарзида намоён булган. Фильмда Хусайн Бойкаро салтанатидаги тарихий мухит, унинг карама- каршиликлари, тахт теварагидаги турли олишувлар характерини бурттирмасдан, содда, самимий рухда курсатишга харакат килинган.

Комил Ёрматов бу даврга кадар бир канча йирик киношедеврлар яратилишида ижодий гурухда катнашган, устозлари Яков Протазанов ва Наби Fаниевларнинг махорат мактабини утаган эди. "Алишер Навоий" фильмида унга Н^аниев хамрежиссёрлик килди, сценарий В.Спешнов томонидан яратилди, рассом В.Еремян ва оператор М.Краснянскийлар таклиф этилди.

Умуман олганда Алишер Навоий яшаган давр бир томондан илм-фан, санъат, меъморчилик сохаси юксак ривожланган давр булса, иккинчи тарафдан Амир Темур салтанатининг парокандаликка юз тутиши, кудратли давлатнинг парчаланиб кетиши, узаро низолар, ички ва ташки душманликлар билан шиддатли урушлар кечган ута мураккаб тарихий жараён сифатида эътироф этилади. Фильм тасвирий ечимида мана шу мураккаб мухит узининг бадиий ифодасини топа олган. Ушбу фильмда табиий манзаралар тасвири салмокли урин тутган.

Фильм сценарийсига Алишер Навоийнинг ёшликдан бирга таълим олиб вояга етган дусти Хусайн Бойкаро бошкарувидаги хукумат кечмишлари асос килиб олинган. Икки дуст, хамкор, хамфикр булган Навоий ва Бойкаро уртасида нифок уйготиш ва шу тарзда кучларнинг таркокланиши хамда салтанатнинг заифланишига эришиш йулидаги курашлар фильмнинг драматик конфликтларига асос булган. Маълум булишича, В.Еремян режиссёрга Алишер Навоийнинг дусти, маишат ва ичкиликка муккасидан кетган Хусайн Бойкоро билан "Сарой мехмонхонасидаги учрашув" эпизодини суратга олишда ушбу жойни тулалигича кора рангга буяшни таклиф этади. Оппок либосдаги Алишер Навоий бунингдек фонда бамисоли зулматдан чикиб келган нур, жахолат багридаги фаришта булиб таъсир этади. Оператор М.Краснянский фон ва образни шу тарика узаро уйгунлаштирганки, натижада экранда нафакат куримли, балки ута таъсирчан лавха акс этган. Шу тарика мазкур сахна фильмнинг етакчи гояси ва бош фалсафасини узида акс эттирган. Фильмда режиссёр, актёр, рассом ва оператор махоратини узида жамлаган бунингдек таъсирчан тасвирлар куп.

Алишер Навоий хамда вазир Мажиддин уртасидаги тукнашувлар харакат динамикасига кура фильмнинг драматик холатларини вакти- вакти билан пайдо килувчи сюжетлар ук илдизидир. Бу икки образ оркали умрбокий конфликт -яхшилик ва ёмонлик, ок ва кора, эзгулик ва ёвузлик уртасидаги кураш уз ифодасини топган. Халкнинг фаровонлиги ободлиги йулидаги Навоийнинг жахд ва шижоати Мажиддин тарафидан каттик каршиликларга учрайди. Бу карама-каршиликлар тарихий вокеаликка хос булган реал ходисотларга уланиб кетади. Сценарийдан келиб чиккан холда фильмда сюжетлар алохида- алохида яхлит эпизодлар, йирик вокеалар кетма-кетлиги асосига курилган. Бунинг натижасида вокеалар Алишер Навоийнинг Хусайн Бойкарога нисбатан таъсири ва Ёдгорнинг хийласига курилган тукнашувларга асосланади. Бу мураккаб драматик зиддият натижасида Навоий Астрободга сургун килинади.

Тарихий вокеаликни экранда реал хаётга якинлаштириш, фильм эртакнамо, хаёлий сюжетлар йигиндисига айланмаслиги учун режиссёр Комил Ёрматов ижодий гурух оператор хамда рассомлар билан биргаликда кадрнинг ички динамикасига ахамият берадилар. Хар бир эпизоднинг ички драматургик холати, келгуси сюжетларга уланадиган рухий карама-каршиликлар ходисалари асосига курилган. Сюжетларнинг ривожланиш схемаси фильм драматургиясидан келиб чиккан асосий мазмунини соддалаштиради, уни эмоционал жозибасини оширади ва ихчамлаштиради. Куп холатларда айрим режисёрлар умумий хулосалардан келиб чикиб, фильмнинг асосий драматургиясига хизмат киладиган диалогларга катта ахамият бермайдилар, вахоланки худди ана шу диалоглар режиссёрнинг фильм оркали айтмокчи булган, ифода этмокчи булган фикрларини

кахрамонлари оркали айтиш имконини беради. "Алишер Навоий" фильмида худди мана шу жихатга ахамият каратилган. Фильмда Навоийнинг чукур маънога эга, хар кандай замон ва маконда хам уз киймати, долзарблигини йукотмайдиган монолог ва диалоглари бу борада узига хос намунадир.

Алишер Навоий ролини ижро этган Р.Хдмраев режиссёр Н.Ганиев, Я.Протазановларнинг "Тохир ва Зухра", "Насриддиннинг саргузаштлари" фильмларида уз кобилиятини намоён килиб улгурган эди. Шунинг учун у яратган Алишер Навоий образида залворли, донишманд шахс акс этиб, охиста хатти-харакатлари, гапираётган жумлаларнинг киска ва маънодорлиги, халк манфаати учун жон куйдириши ортикча тулкинланишсиз, ички вазминлик билан ижро этилган. Фильмнинг тадрижий ривожида унинг талабалик давридаги фикр мулохазалари ёши улугланиши билан янада серкирра, маънодор кечади. Шу уринда биринчи маротаба тарихий серкирра шахс образи хакконий яратилишида операторнинг улкан махорати сезилиб туришини таъкидлаш лозим. Михаил Краснярский сюжетни мазмунан очиб бера оладиган барча техника, ёритиш, плёнканинг сенсионометрик холатини тулаконли куллаган холда операторлик махоратини курсата билган. Оператор тасвирга туширишга боглик булган барча воситаларни куллашда узига хос топилмаларга эришган. Фильм сюжетидан келиб чиккан холда курилган композицион яхлитлик, ёритилишнинг мазмунли ифодаси, топилма деталларнинг маънодорлиги, оптиканинг кадр мохиятини очиб бериш кудратини курсатишга каратилган.

Операторнинг тасвирга тушириш нуктасини топиши, аппарат объективи тугрилигини таъминлаши, актёрлар билан биргаликда харакатланишга эришиши "Алишер Навоий" фильмида узига хос намуна була олган. Фильм тасвирий ечими аник ритмда, куплаб операторлик топилмаларининг ягона тизимига курилган. Жанг сахнасидаги тасвирлар икки карама - карши тарафнинг кескинлашуви, узаро зиддиятли тукнашувни пайдо килиши асосида тасвирга туширилган. Вахоланки бундай эпизодлар киска-киска бир-биридан алохида вазиятда, турли вакт ва холатларда тасвирга олинади. Эпизодниннг бу каби харакатдан таркиб топганлиги операторнинг монтаж асосларини муккаммал билганлигини хам курсатади. Зеро режиссёр хамда рассом мехнатининг юзага чикиши эпизодлардаги холатни канчалар суз билан ёки оптика композициясини хисобга олган холда тасвирга туширилиши билан боглик.

Мазкур картина "Тохир ва Зухра" фильмидан фаркли уларок, поэтик тасвир услубида олинган булиб, бунда ок-кора тасвирга бирмунча сайкал берилган. Навоий ва Гули тасвирларидаги ёруглик маънодор композицияга эга булиб, кадр унинг мохиятини очиб беришга хизмат килган. Турли эпизодлардаги ёругликни узгаришида, кадр сахнасига фильм тарихий мазмунини ифодалашда ягона ёруглик туси (тоналностъ)дан фойдаланилган. Фильмлардаги планларнинг

кулланишига келсак, уларда суз мохияти, ижрочиларнинг кунгил олами уз аксини топганини кайд этиш лозим. Актёрларнинг чукур драматик холатлари, уларнинг хаёлидан кечаётган кечинмалари, айтаётган сузларидан ташкари юз ифодаси, карашлари, нигохлари оркали намоён булиб, вокеаликка муносабатида акс этган. Планларнинг бундай кетма-кетлиги актёрлар ижросидаги махоратни тулаконли кабул килиниши, монтаж лойихасидаги ритмни оширган. Вакти билан узун метражли умумий планлар драматик ижронинг юкори нуктасини белгилайдиган йирик планларга алмашади.

Фикримиз исботи сифатида фильмнинг Мумин Мирзо билан Мажиддинларнинг жаллод ертуласидаги эпизодини келтириш мумкин. Бу сухбатни тасвирлаш учун куйилган ёритиш чукур маънодорликка эга. Фильм сценарийсида улар уртасидаги сухбат факатгина Мажиддининг уз кирдикорларини очикдан-очик Муминмирзога сузлаш билан кифояланган булиши мумкин. Лекин кинонинг театр ёки китобдан фаркли равишда тасвирий восита ва ечими деган узига хос тили, услуби бор. Шу услубдан бири ёритиш махоратидир. Бунда актёрга фокус нуктасига келиб туриши белгиланган хадчизикларда кадр чегарасидан чикиб кетмаслик, ясси экранда хажм яратиш учун зарур булган белгиланган ёругликка келиб туриш ёки маълум нуктага нисбатан карама-карши туриш вазифаси куйилади. Бу услубларнинг деярли хаммаси драматургиянинг экранда тулаконли намоён булишига хизмат килади. Ертуладаги драматик сахнада актёрлар диалоги ва хатти-харакатларига кушимча тарзда ёругликдан тасвирий ечим сифатида фойдаланилган. Мойчирокка урилиб кетган найзадан харакатга келган фонус (ёруглик манбаи) келгусида актёрлар харакатланаётган жойда уларнинг юз ифодасида уз маъносини тулаконли акс эттирган. Бир ёругда бир соя остига кирган юзлар нафакат жаллод кулига тушадиган Муминмирзо, балки томошабин рухиятига хам кучли таъсир курсатади. Мажиддининг огзидан чикаётган унинг килмишлари, бобоси Хусайн хамда Навоий уртасига солинаётган душманликни руйи-рост айтаётгандаги юз ифодасини иккиюзламачи килиб тасвирлаш операторнинг тулаконли тасвир махоратини намоён этади. Бунингдек тасвирий ечим яратишда рассом В.Еремян ишлаган декорация хам мухим ахамият касб этган, лекин плёнкага тушаётган ролик хисобини факат оператор белгилайди. У ишлатаётган объектив светосила (ёругликутказиш кучи)си, масштаб бурчаги ва махсус операторлик билими мана шундай мураккаб драматик эпизодларда айникса купрок сезилади.

"Алишер Навоий" фильми узбек кинематография санъатида бадиий тасвирий жихатдан намуна була олган йирик мумтоз картиналардан биридир. У узининг тасвирий ечими билан мамлакатимизда операторлик санъати уз бадиий мактабига эга булаётганини ифода этди.

М.Краснянский махорат чуккисини курсатувчи фильмлардан яна бири режиссёр Й.Аъзамовнинг "Утган кунлар" (1968 й.) картинасидир. Абдулла Кодирий романи асосида олинган мазкур фильмда Отабек ва Кумуш севгиси хамда фожеаси билан боглик вокеалар тафсилоти акс эттирилган. Рассом В.Синиченко яратган декорация ва костюмларда фильм сюжети содир булаётган давр мухитининг тулаконли яратилиши, эпизодлардаги вокеалар рухиятининг пластик воситалар оркали очилиши, мухит куриниши, костюмлардаги буёклар ранг-баранглиги диккатга молик. В.Синиченко кинематографик фазони яратишда режиссёр ва оператор учун кулай булган, актёрлар томонидан яхши узлаштириладиган куп планлилик ва кулай планировкалардан унумли фойдаланувчи рассом сифатида танилган булиб, "Унинг фильмларида пластик концепция, пластик ва колористик тузилишдаги муносабат кузга ташланади."10 Бундан келиб чиккан оператор М.Краснянский декорацияни сюжет мухитини белгилаб, унга характер берувчи, макон ва замон муносабатларига хизмат килувчи элементлар сифатида эмас, балки фильмнинг бутун мазмуни, унинг образ ечими билан боглик булган моддий мухит тарзида кабул килган. Булар операторнинг уз ишининг устаси сифатида фильм тасвирий-ифодавий жихатларини белгилаши, миллий колоритни очиш ва тулаконли тасвирлаш, нур ва соялардан образли талкин йулида фойдаланишида куринади.

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

Отабек ва Кумуш учрашуви акс этган дастлабки эпизоддаёк улар муносабатидаги софлик ва самимият нозик ранглар оркали тасвирланиб, танланган манзара томошабинда поклик хиссини, инсоний рухни уйготишга каратилгани сезилиб туради. Бунда операторнинг кадр мазмунини белгилашда фазовий-конструктив тасвирий ечим яратишга булган эътибори, биринчи план учун махсус танланган деталларни ишлатиши диккатга молик. "Илк учрашув", "Туй", "Кутилмаган бахт", "Айрилик", "Сайил" каби катор эпизодлардаги бадиий топилмалар фильм тасвирий ечимини яратишдаги операторнинг бетакрор услубини ифода этган. 11

Фильм мазмуни, кахрамонлар рухиятидаги узгаришлар тасвирий ечимнинг экспрессив йуналиши, жушкин ёруглик, фазонинг гохида узлуксиз, гохида узук курилганлиги оркали томошабин диккатини мураккаб драматик эпизодларга тортади. Картинадаги энг таъсирчан эпизодларидан бири "Сайил"дир. Бу эпизод бир томондан бош кахрамонларнинг узаро муносабатини ифодаласа, иккинчи томондан драматик вазиятни янада чукурлаштиришни кузда тутган. Унда Зайнаб ва Кумуш уртасидаги драматизм юкори нуктасига чикиб, финал эпизоди учун

10 Расулов С.Экран санъатида тасвирий ечим ва унинг асослари. - Т.: УзМЭ, 2008. - 119 б.

11 . New epoch in uzbek cinematography: manifestations of neorealism in camera art I.M Melikuziev

Innovations in technology and science education 2 (7), 61-71

шарт-шароит хозирланади. Кумуш ва Отабек чиройли жуфтлик эканлиги, бир-бирига нихоятда муносиблиги четдан кузатиб турган эпизодик персонаж тилидан айтилади. Бу вактда сузлаётган персонаж эмас, балки уни тинглаётган Зайнаб йирик планда курсатилади. Унинг сузларидан Зайнаб калбидаги хасад янада кучайиб, уч олиш истагини тугилади. Оператор М.Краснянский мазкур учлик уртасидаги кучли драматик конфликтни йирик, урта ва умумий планлардан нихоятда кенг камровда фойдаланиш оркали ифода этади.

Маълумки катта экран киносида оператор йирик планга куп мурожаат килмайди. Йирик план бир карашда илгаб булмайдиган драматизмни фош этишда кулланилади. Мазкур эпизодда хам умумий планда тог манзараси, отига миниб турган Отабек хамда унга жавоб килаётган Кумуш сухбати курсатилгани холда урта планда Зайнабнинг куллари титраётгани акс этиши вазиятнинг тулаконли мазмунини бериб, драматик зиддиятни юзага келтиради. Фильмда йирик ва урта планлардан фойдаланишда уларни турли функция бажаришга йуналтирилгани кузатилади. Мазкур эпизодда Зайнабнинг титраётган кули, юзидан думалаган ёш, сувнинг галаёнли тулкини, Кумушнинг жилмайган чехраси, Отабекнинг кулиб турган кузлари, эпизодик аёл кузларидаги хайрихохликни ифодалаган катор йирик ва урта планлар уз функциясига кура аникловчи, йуналтирувчи, тахмин килувчи, куллаб-кувватловчи, фош этувчи, белгиловчи, рад этувчи, сифатловчи вазифаларни бажарган. Бу эса оператор М.Краснянскийнинг хар бир воситадан драматик элемент сифатида фойдаланиши ва шу тарика тасвир оркали "сузлаши", узига хос тилда билими, дунёкараши, фикри ва муносабатини ифодалашининг ёркин намунасидир.

М.Краснянский ушбу фильмда узининг эмоционал ва поэтик кобилиятини курсатиб, инсоний кечинмалар драматизмига диккатни кучайтириш, томошабин хиссиётига чукур таъсир этишга эришади. Эпизодлар мазмунини бойитган чироклар уйгунлиги (светотональностъ), колористик ечим, суратга олиш нукталари, ракурслар, оптик трактовка ва ёругликларни танлаб олишда оператор М.Краснянский Д.Демуцкий куллаган ва фильмдан фильмга утиб келаётган тасвир маданияти сохани ривожлантириш ва шу тарика мамлакатимиз операторлик мактаби анъаналарини тараккий эттиришини яна бир карра исботлаган.

ХУЛОСА

Кузатилганлардан куринадики, узбек кинооператорлик сохасининг санъат даражасига кутарилиши ва уз анъаналарини яратилишида иккинчи боскич катта ахамият касб этди.

Мамлакатимизда операторлик санъатининг шаклланиши, узига хос анъаналарини юзага келиши, бадиий мактаби пайдо булиши, ижодий услублар яратилиши кино санъатининг хар бир даврига хос бадиий ифода тили билан

богликликда кечди. Шу уринда таъкидлаш жоизки, техник имкониятларнинг чекланганлиги хамиша хам юксак профессионал бадиий фильмлар яратишга монелик килган деб булмайди. Куп уринларда айнан ана шундай мураккаб мухит янгича воситалар топиш, кутилмаган усуллар киритишга хам сабабчи булган.

Операторнинг тафаккур даражаси техника воситаси такомилидан устун туради. Юксак ривожланган техника хамиша ижодий муваффакият гарови деб билиш операторлик сохасини бирёклама тушунишдир.

Фойдаланилган адабиётлар

1. Ikbal Melikuziev. (2020). CINEMATOGRAPHER'S ABILITY IN THE CREATION OF GRAPHIC IMAGE IN UZBEK HISTORICAL FILMS. International Journal of Advanced Science and Technology,29(05),1554-1567.Retrievedfrom http: //sersc.org/j ournal s/index.php/IJAST/article/view/10078

2. Ikboljon, M., & Tirkashaliyevich, K. S. (2019). Creative researches of young cameramen on the creation of graphic image in modern uzbek feature films. International Journal of Engineering and Advanced Technology, 9(1), 5230-5236. doi:10.35940/ijeat. A2948.109119

3. Abul-Kasimova X. Кино и художественная култура Узбекистана. - T.: "Fan",-1991.

4. Abulqosimova X. Kino san'ati asoslar i/ X. Abulqosimova; mas'ul muharrir H. Ikromov; O'zbekiston Davlat san'at instituti. - T.: "O'zbekiston milliy ensiklopediyasi" Davlat ilmiy nashriyoti, 2009. - 100 b.

5. Akbarov H. Adabiyot va kino. - T.: G'. G'ulom nomidagi adabiyot va san'at nashriyoti, -1984 y.

6. Akbarov H. Sehrli yog'du. Yillar va filmlar, yetuklik bo'sag'asida, ekran va ikki muammo. - T.: Adabiyot va san'at nashriyoti, 1977. - 176 b.

7. Aliev M. Xalq sevgan san'at. - T.: Adabiyot va san'at nashriyoti, 1973. 134 b.

8. Aliev M. Kino asoslari: O'zbekiston Respublikasi Madaniyat vazirligi madaniy-ma'rifiy ixtisosdan bilim olayotgan talabalar uchun o'quv qo'll. - 2-qayta ishlangan va to'ldirilgan nashr. - T.: O'qituvchi, 1993. - 160 b.

9. TARIXIY FILMLARDA SYUJET RIVOJI VA KOMPOZISIYA I Meliqo'ziev Евразийский журнал социальных наук, философии и культуры 3 (2), 126-133

10. Современная медиакультура как фактор глобализации в искусстве И Меликузиев Ученые записки (Алтайская государственная академия культуры и искусств), 123-124

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.