Научная статья на тему 'ЭКРАНДА РАНГ ТАЪСИРЧАНЛИГИ'

ЭКРАНДА РАНГ ТАЪСИРЧАНЛИГИ Текст научной статьи по специальности «Искусствоведение»

CC BY
49
9
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Журнал
Oriental Art and Culture
Область наук
Ключевые слова
Атмосфера / бадиий образ / визуал / декоративлик / диапозон / драматургия / колорит / композиция / компонент / контраст / локал ранг / мизансаҳна / мизанкадр / нур-ҳавовий муҳит / персонаж / реквизит / техника / типаж / эпизод / эпик / эскиз

Аннотация научной статьи по искусствоведению, автор научной работы — Сайид-Акмал Расулов

Рангнинг инсон ҳиссиётига таъсир ўтказувчи, уни ҳисҳаяжонга солувчи кучи ҳақида кўплаб тажрибалар ўтказилиб, илмий кашфиётлар яратилгани санъат тарихидан маълум. Шу сабаб турли даврлар рассомлари рангга алоҳида аҳамият билан қараб, ўз асарларида рангни ифодавий-эмоционал восита ҳисоблаганлар. Мақолада шу ҳақида фикр ва мулоҳазалар билдирилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «ЭКРАНДА РАНГ ТАЪСИРЧАНЛИГИ»

ЭКРАНДА РАНГ ТАЪСИРЧАНЛИГИ

Сайид-Акмал Расулов УзДСМИ

Аннотация: Рангнинг инсон хиссиётига таъсир утказувчи, уни хис-хаяжонга солувчи кучи хакида куплаб тажрибалар утказилиб, илмий кашфиётлар яратилгани санъат тарихидан маълум. Шу сабаб турли даврлар рассомлари рангга алохида ахамият билан караб, уз асарларидарангни ифодавий-эмоционал восита хисоблаганлар. Маколада шу хакида фикр ва мулохазалар билдирилган.

Калит сузлар: Атмосфера, бадиий образ, визуал, декоративлик, диапозон, драматургия, колорит, композиция, компонент, контраст, локал ранг, мизансахна, мизанкадр, нур-хавовий мухит, персонаж, реквизит, техника, типаж, эпизод, эпик, эскиз

COLOR PERCEPTION IN SCREEN ART

Sayid-Akmal Rasulov Uzbekistan SIAC

Abstract: It is known from the history of art that many experiments and scientific discoveries were made about the power of color to affect human feelings. For this reason, artists from different periods paid special attention to color and viewed color in their work as a means of expression and emotion. This article discusses the role of color in the screen art.

Keywords: Atmosphere, artistic image, visual, decorative, range, dramaturgy, dramaturgy of the performance, color, composition, component, contrast, local color, shadow and air, the character, props, technique, type, episode, epic, sketch

Тасвирий санъат тарихига назар солар эканмиз, бундай ёндашувни утмишда яшаб ижод килган буюк, ёки хозирда изланаётган куплаб машхур рассомларга дуч келамиз. Улар борлик реаллигини тасвирлашда рангнинг буюк имкониятларини кашф этишди.

П.Брейгелнинг «Йил фасллари» рукнига кирувчи «Кишки ов» (1565) картинасида табиат образининг махобатли гузаллиги шунчалар табиий хис этиладики, бу гузаллик ортида композиция курилмасининг уюштирилишида пухта уйлаб топилган ечим муаммоси ётганлиги хаёлга хам келмайди. Рассом картинада моддий оламнинг кор-кировли, булутли, куёшсиз кунини тасвирлайди. Асосий ёруглик манбаи осмон ва кор булиб, улар мухит ва предметларни текис,

блик ва соялар кескин чегараларисиз ёритади. П.Брейгель манзарадаги бу умумийликни бузмаслик максадида колоритнинг совуц гаммасига ягона иликлик

- цизгиш-тилла рангни карама-карши куяди. Ёруглик таъсирида майинлашган ранг совукдан асрагувчи маскан - хонадон иликлиги. Бу ранг тасвирда турли кури-нишларда такрорланади: гулхан тасвири тонларида, гиштин уйларда, овчи итлар киёфасида, инсон комати ва дов-дарахтларнинг тук силуэтида.

Тасвирий санъатда романтизм «отаси» Э.Делакруа рангнинг ифо-давий восита сифатидаги алохида урнини курди. У рангнинг инсон туйгуларига таъсир курсатиб, у ёки бу кайфиятни юзага келтириши, турфа хиссиётларни уйготиши, сюжет билан узвий богликдикда асар мазмунини очиши, вокеликка кайфият бахш этиши лозим деб хисоблаган.

Э.Делакруанинг замондоши Поль Манц рассом 1854 йилда яратган «Марокашда арслон ови» картинаси хакида «Зангори ва яшил ранглар оркали томошабинда шундай дахшат уйготиш мумкинлигини билмас эканман» деб ёзади. Картинанинг умумий колорити таъсир этувчи юксак эмоционал кучга эга, у томошабинни муайян кайфият, асар рухига хос кечинмаларга созлайди.

В.Ван Гогнинг рангга муносабати кузатувчи эъиборини жалб этади. Рассом палитрасидаги буёклар мусикадаги каби минорли ва мажорли икки хил курилмага эга. Унинг назарида ранглардаги илицлик ва совуцлик турмушдаги хаёт ва улимдек. «Уримчи» (1889) картинасида рассом палит-расидаги карама-карши курашувчи «лагерларда» сариц ва зангори ранглар «сардорлик» килишади. Х,ар иккала ранг рамзий. Лекин, бу рамзийликда В.Ван Гогнинг гузаллик идеалидаги каби тирик вужуд мавжуд. Сарик гаммада рассомга кайсидир «ёруг ибтидо» сезилади: унинг учун бу куёш ранги, нон, калб кури, рушнолик ва мухаббат, бошкача айтганда - уаёт ранги. Зангори буёкар унингча андух ранги, тубсизлик, изтироб, мах-кумлик мукаррарлиги ва охир-окибатда улим ранги. В.Ван Гог ижодининг кеч давридаги картиналари айнан мана шу икки ранг орасидаги узаро туцнашув майдони. Бу тукнашувлар адолат ва кабохат кураши, кун ёруглиги ва тун зулмати, умид ва талваса курашидир.

Рассомлар асарларида инсоннинг рангдан оладиган хиссиётларини назарда тутиб, рангнинг бадиий-ифодавий хусусиятларидан фойдалани-шади, образнинг маънавий кучини очишада, рангни гоявий-образли ифодага айлантиришади. К.Петров-Водкин «Кизил отни чумилтириш» картинасида чукур уйлаб, топилган тебранмаслик ва харакат, чизик ва хажм, яссилик ва чукурликнинг узаро мувозанатларини уюштириш махоратини намойиш этади.

Тасвирда рассом топган, ифодавий воситалар тизимига кирувчи туйинган ва декоратив ранг алохида ахамиятли булиб, улар муносабати анча мураккаб ва узига хос уйгунликка эга. К.Петров-Водкин фалсафий фикрловчи рассом булган

- асарларида тасаввуридаги булса хам уз идеалидаги образлар яратиш устида

изланган. Лекин, карама-каршиликларга ва ижтимоий курашларга лиммо-лим реал хаётдан четга чикишни сира истамаган, рассомнинг интилишлари у яратган бетакрор картиналарида яккол уз ифодасини топади. Унинг ички тугёнлари, огрикли уй-фикр-лари мураккаб композицияли картиналар рангли тизимининг рамзий-ликда уюштирилишида уз ечимига эга.

Айнан шу сабаб 1912 йилда яратилган картина композициясидаги марказий, рамзий бадиий-пластик образли шакл - махобатли, оловранг, келбати билан картина текислигини буткул эгаллаган от ва уз фикрлари огушига чумган суворий-успирин тасвирланган бу асар босиб келаётган, хаяжонга солаётган драматик узгаришлар рамзи сифатида кабул килинади.

Бу каби изланишлар Театр, Кинематограф ва Телевидениеда ижод килувчи етакчи режиссёр, оператор ва рассомлар томонидан азалдан олиб борилади. Тасвирий тизими ранг таъсирчанлигига курилган, ёки рангнинг колористик ва ифодавий имкониятларига бадиий-образли максадларда мурожаат этилган талай экран асарлари мавжуд.

С.Эйзенштейннинг «Иван Грозный» (1944) фильмида ранг драма-тургик ифодавий восита сифатида тушунилади. Фильм сюжети марказида Иван Грозний ва Ефросиня Старицкая бошчилигидаги боярлар уртасидаги конфликт ётади. Персонажларга Л.Наумова эскизлари асосида тикилган либосларда рассом конфликтни ранг контрастлари оркали хал этади.

Опричниклар тушаётган ракс тезкор ритмида чакнаган ёркин ранг эпизод сюжети тугашида содир буладиган дахшатнинг эмоционал-умум-лаштирувчи рамзи сифатида ифодаланади. Бу боскичнинг ва композицион нуктаи-назардан шунга ухшаш булган Иван ва Анастасиянинг никох базмида улар фонидаги контраст соялар канчалар сезиларли булса, Вла-димирнинг улими билан якун топувчи, коронгулик ва сукутда ривож-ланувчи кора кучлар харакати ута ифодали тасвирланади.

1972 йилда Б.Васильев уз повести асосидаги сценарийси буйича тасвирга туширилган «А зори здесь, тихие» («Х,ур кизлар». Реж. С.Рос-тоцкий, оп. В.Шумский, рас. С.Серебрянский) фильми фашизмга карши курашиб, жонини фидо килган хотин-кизларга багишланган. Мамла-катнинг олис шимолидаги кимсасиз манзил реал манзараси фонида шахид-лар абадий хотираси рамзи -Мангу оловни эслатувси, алангаланаётган машъаланинг чизилган-шартли, харакатдаги тасвирига шунга мос, ухтин-ухтин бонг урувчи мунгли мусика оханги остида титрлар инкрустация килинади, фильмнинг узига хос марсия сифатида кабул килинишига йуналтиради.

1970 йиллар реал хаётини акс эттирувчи илк кадрлар кахрамонлар-ча халок булган уур цизлар кабрлари устидаги эпизод хакида баён килади. Бир гурух фашист купорувчиларига карши «махаллий ахамиятга эга» жангда тирик колган

взвод сардори Ф.Васьков «хур кизлардан» бири, Р.Осянинанинг углига у оркали томошабинга вокеалар тафсилотини бирма-бир баён килади.

Фильмнинг ахамиятга молик жихати шундаки, осуда йиллар хаё-тини акс эттирувчи лавхалар ананавий рангли тасвирда берилса, унинг «баёний», яъни уруш вокеалари хакида хикоя килувчи барча эпизодлари ок-кора тасвирда булиб, томошабин тафаккурида урушга хос хис-туйгулар уйготади. Унинг онгида уруш образини тиклайди, кахрамонларга хамдард килади. Кадрлар занжирининг бу усулдаги монтажи оркали муаллифлар ранг-баранг борлик ва коронгуликни узаро карама-карши куядилар. Бу тукнашув кун ёркинлиги ва тун зулмати, хаёт ва мамот кураши. Унинг ифодаси сифатида рангтасвир колоритни гризайль, яъни ок-кора тасвирга зидлайдилар.

Аксинча, икки кисмли форматда уруш образига мос мана шу «рангсиз» тасвирда намойиш этилувчи эпизодларга карама-карши хотира-мизанкадрлар мухити локал ранглардаги шартли, услубий-декоратив хусусиятда -кинематограф телевизион тилда сузлайди. Зеро шартли киё-фадаги тасвир «хур кизлар» хотирасида бирма-бир тикланувчи, фронтдан аввалги бахтли онларининг пластик образли иллюстрациялари эди.

Рангга ифодавий восита сифатида мурожаат этган экран асар-ларидан яна бири «Навоий» (Реж. М.Юнусов, оп. К.Максудхужаев, T.бурбонов, С. Умаров, рас. С.Расулов 1982) видеофильми булиб, унда экранлаштирувчи рассом айрим, пластик-образли ифодалиликка мойил эпизодлар декорация ва костюмлари эскизларини яратишдарангнинг рууий-эмоционал кучини синовдан утказган.

Видеофильмнинг биринчи кисмида гудак Алишер, унинг мактабдош уртоклари ва томошабинни ларзага солувчи катл сахнаси мавжуд: Х,иротнинг Чорсу майдонида икки севишганлар дорга тортиладилар. Рассом назарида бу вокелик бадиий эътиборга лойик эпизод булиб, унинг тасвирий-пластик талкинига алохида эътибор билан каради. Майдонни Х,ирот панорамасини акс эттирувчи йирик форматли оркапарда фонида махобатли меъморий элементлардан ташкил топган иншоатлар воситасида ёпиц занжирли, босим утказувчи тизимга йигиб, оламонни шу дахшат билан юзма-юз ожиз кимсаларга айлантирди.

Шу эпизод учун бажарилган эскизларни кузатиб, унинг марказий персонажлари - махкумлар цон рангли либосларга, майдон марказида урна-тилган дор, уз катлини кутаётган ошик-маъшукларни куршаб турган сок-чилар ва жаллодни эса цора рангдаги либосларга кийинтирганини курамиз. Бу билан рассом, бирламчи - сюжет кахрамонларининг шауидлар макомида эканликларига шама килса, иккиламчи - шу машъум реалликниинг гудак Алишер тафаккурида шаклланаётган пластик-образли инъикоси сифатидаги иллюстратив аксини уюштиради.

Кизил ва цора ранглар контрасти хамда декорацион цурилма ва персонажлар улчамлари контрасти оркали рассом асар вокеаларига уз бадиий-эмоционал муносабатини билдиришини фильмнинг туккизинчи кисмида хикоя килинувчи мотам сахнасида хам куллайди.

Куну-тун кайф-сафо билан вакт утказувчи подшох Хусайн Бойка-ронинг мастлигидан фойдаланган ганимлари, унинг набираси Мумин Мирзо катли хакидаги Фармонга мухр бостириб, уни амалга оширишади. Сургундаги Навоий мотам сабаб Астрободдан кайтиб, дусти Хусайн билан учрашувида кечувчи конфликтли мизансахна хакида хикоя килувчи эпизод учун бажарилган эскизни кузатиб, унда рассом колоритни цизил ва кора ранглар контрастига курганини сезамиз.

Адиб Ойбекнинг «Навоий» романи Уттиз бешинчи боб, учинчи кисмида куйидаги эпизод бор: «... Хусайн Бойкаро Мургоб киргогида, хашаматли чодирда шоирни йигисиги билан кутиб олди. У маст эди. Бутун сиймосидан набирасининг хасрати барк урарди. Шоирни узига якин утказди. Узок вактгача гапира олмади - аччик аламли йиги нафасини бугарди».

Хусайн Бойкаро ва Алишер Навоийнинг драматизмга бой учрашувини рассом роман матнидаги каби уашаматли чодирда эмас, бу фожеанинг учоги -Хирот саройи саломхонасига кучирди. Зеро бу ер фитна ва цонхурлик макони, унинг хожаси - шох уз набирасини катл эттириб, унинг цонига ботиб утирибди. Бу рассом учун мухим эди, у тахт тагига цизил рангдаги мато тушаб, мизансахна драматургиясини нигоуан шакллантирди, Бойкрони кон рамзини ифодаловчи кизил рангли матога утказди .

« - Багоят огир гунохга ботдим... Тангри узи кечирмаса, ахволим мушкул, -деди куз ёшини артиб Хусайн Бойкаро.

- Юзкоралик булибди! - деди Навоий алам ва жахл билан. - Тангрим хеч бир бандасининг бошига бундай кунларни солмасин!

- Аклу-хушдан, ихтиёримдан айрилган вактда ноинсофлар...»

Бойкаро сузини давом эттиролмай, уксиб йиглаб юборади. Диалогдаги айнан шу, «Аклу-хушдан, ихтиёримдан айрилган вактда ноин-софлар...» деятуриб йиглаб юбориш холатининг образли талцини учун Хусайн Бойкаро роли ижрочиси З.Мухаммаджонов рассомга ички куйлак ва абодан (калта енгли, чопонсифат, калин матодан устки кийим) иборат либос тиктириш, абонинг тугмаларини кадаган иплари осон узиладиган булишини таклиф килди. Максад, «Аклу-хушдан, ихтиёримдан. » сузлари айтилаётганда абони тилка-пора цилиб, куксига мушт уриш эди. Рассом уз навбатида фикрни ривожлантириб, «тилка-пора» тушунчасининг ниго-уий-пластик ифодасини шакллантирди, цора рангли або тагида ички куй-лакнинг цизил рангда булиши шартлигини хис килди. Зеро

бу уринда «тилка-пора» сузи ифодаси «багри цонлик», унинг тасвиирий ифодаси эса факат цизилдир !

Кора оц ва кул ранглар каби ахроматик ранглар сирасига кириб, у тонлардан махрум. Коранинг туслари йук. Бошка рангларга аралашмаси уша ранг тусларини беради. Бурттириш максадида рассомлар хроматик ранглар ёркинлигини ошириш учун улар билан ёнма-ён цора ранг куйиб, максадга эришишади. Шу билан бирга унинг ифодалаш имко-ниятларини хам ёдда тутишади. Халк ичида «бахти царо», «цора куч-лар», «юзи цора», «цора зулмат» каби иборалар юриб, улар эшитувчида негатив ассоциацияларни уйготади, бу бежиз эмас. Рассомлар купинча шу ва шу каби тушунчаларни нигохан шакллантирганда купинча цора рангнинг мана шу рамзий хусусиятига таянишади.

Бу икки ранг ва улар муносабати кузатувчи онгида уйготувчи ассо-циатив кечинмалар рассом максадининг амалга ошишида мухим булган-лиги аник. Зеро америкалик санъат психологи Р.Арнхейм «ART end vizual percepsion» («Санъат ва визуал англаш») китобида куйидагиларни ёзади: «Ранг ифодалиги ассоциацияларга асосланган деган фикр кенг таркалган. Таъкидлайдиларки, гуё кизил ранг жунбушга келтиради, чунки у бизга ут-олов, цон ва галаёнлар билан боглиц воцеликларни эслатади... Яна: барчага аёнки, кучли ёритилганлик, ранг туйин-ганлиги ва узун ёруглик тулцинлари чайцалишига мос тушувчи ранглар туслари инсонда хая-жонланиш туйгусуниуйготади.»

Рассом уз асарида унинг мазмуни ва образини очишга керак булган ранг доглари ифодалилигини бурттиради. Картинада бу компонент абадий мухрланади - ранг рассомга асар эмоционаллигини ифодалашда мухим омилга айланади. Натижада томошабиннинг асар образли гоясини англа-шига кумаклашувчи, унинг бадиий-ифодавий тилини шакллантиради, тас-вирнинг эмоционал таъсирчанлигини ошириб, томошабинни унда вокелик холатига мос кайфият уйгонишига созлайди.

Фойдаланилган адабиётлар

1. М.В.Мюнц, А.Г.Сосновская. Художники театра и кино. Т., Г.Гулям, 1982.

2. Н.В.Вульферт, ТА.Силантьева. Художники кино. M., «^в. xудожник», 1972.

3. Ф.Я.Сиркина, Е.М.Костина. Руское театрально-декорационное искусство. M., «Искусство», 1978.

4. Художник и зрелище. М., «Сов. художник», 1990.

5. Л.Дарден. За спинами наших картин. М. «Роузбад Интерэктив». 2016.

6. С.Кудрявцев. 3500. М. «Печатный двор». 2008.

7. Jason J.Tomarik."Behmd the screen. Directors Craft (master the art of directing actorsand the camera)" - USA, San Bernarfino C.A. 2016.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.