Научная статья на тему 'ЗАРУБЕЖНЫЙ ОПЫТ И ИНДИВИДУАЛЬНАЯ ПРАКТИКА В ЗЕМЕЛЬНЫХ ОТНОШЕНИЯХ '

ЗАРУБЕЖНЫЙ ОПЫТ И ИНДИВИДУАЛЬНАЯ ПРАКТИКА В ЗЕМЕЛЬНЫХ ОТНОШЕНИЯХ Текст научной статьи по специальности «Естественные и точные науки»

CC BY
5
3
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
сельское хозяйство / земля / земельные ресурсы / орошаемые земли / мелиорация / плодородие почвы / земельная реформа / концепция.

Аннотация научной статьи по естественным и точным наукам, автор научной работы — Иноятова Манзура

В данной статье описывается зарубежный опыт целевого и эффективного использования земель сельскохозяйственного назначения. Также проанализированы реализуемые в нашей республике программы мероприятий по улучшению мелиоративного состояния земель, внесены предложения по повышению эффективности использования земель и повышению плодородия почв.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «ЗАРУБЕЖНЫЙ ОПЫТ И ИНДИВИДУАЛЬНАЯ ПРАКТИКА В ЗЕМЕЛЬНЫХ ОТНОШЕНИЯХ »

УДК:332:631.6

ЗАРУБЕЖНЫЙ ОПЫТ И ИНДИВИДУАЛЬНАЯ ПРАКТИКА В ЗЕМЕЛЬНЫХ ОТНОШЕНИЯХ

Иноятова Манзура

Национальный исследовательский университет « Ташкентский институт инженеров

ирригации и механизации сельского хозяйства»

В данной статье описывается зарубежный опыт целевого и эффективного использования земель сельскохозяйственного назначения. Также проанализированы реализуемые в нашей республике программы мероприятий по улучшению мелиоративного состояния земель, внесены предложения по повышению эффективности использования земель и повышению плодородия почв.

Ключевые слова: сельское хозяйство, земля, земельные ресурсы, орошаемые земли, мелиорация, плодородие почвы, земельная реформа, концепция.

FOREIGN EXPERIENCE AND INDIVIDUAL PRACTICE IN LAND RELATIONS

This article discusses the foreign experience of targeted and efficient use of agricultural land. The programs of measures implemented in our republic to improve the reclamation state of lands were also analyzed, proposals were made to increase the efficiency of land use and increase soil fertility.

Key words: agriculture, land, land resources, irrigated land, melioration, soil fertility, land reform, conception.

ЕРМУНОСАБАТЛАРИДА ХОРИЖ ТАЖРИБАСИВА УЗБЕКИСТОНАМАЛИЁТИ

Мацолада цишлоц хужалигига мулжалланган ерлардан мацсадли уамда самарали фойдаланиш буйича хориж тажрибалари ёритилган. Шунингдек, ерларнинг мелиоратив уолатини яхшилаш борасида республикамизда амалга оширилаётган чора-тадбирлар дастурлари таулил цилиниб, ердан фойдаланиш самарадорлигини ошириш ва тупроц унумдорлигини яхшилаш буйича таклифлар берилган.

Калит сузлар: цишлоц хужалиги, ер, ер ресурслари, сугориладиган ерлар, мелиорация, тупроц унумдорлиги, ер ислоуоти, концепция.

Кириш. ^ишлок хужалигида ер ресурслари ишлаб чикариш муносабатларини ташкил этишнинг устувор ахамият касб этувчи омилларидан хисобланиб, унинг узига хос хусусиятлари ушбу сохада махсулот ишлаб чикариш кобилиятини белгилаб бериш имкониятини вужудга келтиради. Ер ресурсларининг бу турдаги хусусиятлари кишлок хужалигида махсулот ишлаб чикаришнинг микдор ва сифат курсаткичларига бевосита таъсир курсатади. Шу сабабли мамлакатимизда мавжуд ер ресурсларидан окилона фойдаланиш унумдор худудлар ва урмон фондини мухофаза килиш нафакат иктисодий жихатдан, балки экологик нуктаи-назардан мухим ва долзарб хисобланади.

Мавзуга оид адабиётлар тахлили. Ердан самарали фойдаланиш буйича назарий ва методологик асослари куплаб чет эл ва республикамиз олимлари, назариячи ва мутахассис-амалиётчилари томонидан яратилган. Хусусан, мазкур муаммо Max Weber ва хозирги замон тадкикотчи олимлари Karen E., Steve Padgett Vasquez, Jaap Jan Schröder, Dunstan Gabriel Msuya, Mohamed Ali Mohamed, Tilman, D., Cassman, K.G., Matson, P.A., Naylor, R. and Polasky, S, Kotschi, J, Gerbens-Leenes, P.W. and Nonhebel, S., Oleson, J.E. and Bindi, M. ва бошкалар томонидан тадкик этилган [10].

Шунингдек, ер муносабатлари ва ердан самарали фойдаланиш масалалари Долматова О.Н., Захарова А.Е., Югай А.М., Милосердов В.В., Петриков А., Узун В., Садков В., Попова О., Юданов А.Ю. ва бошкаларнинг ишларида куриб чикилган [10].

Ер муносабатларини ривожлантириш ва такомиллаштириш масалалари республикамиз олимлари РДусанов, У.Умурзоков, Х,.Абулкосимов, А.Алтиев, А.Рахимов, Б.Султанов, Р.Ташматов ва бошка олимлар тадкикотларида уз аксини топган [4-9].

Тадкикот методологияси сифатида мамлакатимизда кишлок хужалигида ислохотларни жадаллаштириш, жумладан ер ва сув ресурсларидан самарали фойдаланиш буйича Узбекистон Республикаси Президентининг фармон ва карорларида белгиланган тадбирлар, илмий асарларда илгари сурилган гоялар, лойиха мавзуси буйича илмий тадкикот изланишларини олиб бораётган хорижий ва республикамизнинг йирик аграр иктисодчи олимларининг илмий карашлари хизмат килади.

Ушбу макола мавзусини ёритишда статистик, таккослама, гурухлаш, эксперт бахолаш, тахлил ва бошка усуллардан фойдаланилган.

Тахлил ва натижалар. Узбекистон Республикасида мавжуд булган ер тоифалари буйича кишлок хужалиги максадлари учун мулжалланган ерларга хам худуди, хам ахамияти жихатидан устуворлик берилган.

2022 йил 1 январь холатига кура, Узбекистон Республикасида кишлок хужалигига мулжалланган ерларнинг умумий майдони 20236,3 минг гектарни, шундан хайдаладиган ерлар 3988,5 минг гектарни, куп йиллик дарахтзорлар 383,1 минг гектарни, буз ерлар 76,0 минг гектарни, пичанзор ва яйловлар 11028,3 минг гектарни, бошка ерлар 4760,4 минг гектарни ташкил этади [3].

Сунгги йилларда мамлакатимизда ер ва сув муносабатларини такомиллаштириш, кишлок хужалигига мулжалланган ер майдонларини оптималлаштириш ва уларни ажратишнинг соддалаштирилган тартибини куллаш, ер-сув ресурсларидан фойдаланишда бозор механизмлари, инновацион ва ресурстежамкор технологияларни жорий килиш борасида изчил ислохотлар амалга оширилмокда. ^ишлок хужалигида фойдаланилмаётган сугориладиган ерларни фойдаланишга киритишнинг давлат томонидан хар томонлама куллаб-кувватланиши, паст рентабелли, сув таъминоти огир булган худудларда агрокластерларнинг ташкил этилиши хисобига республикамизда кишлок хужалиги ишлаб чикаришининг ракобатбардошлиги таъминланмокда ва экспорт имкониятлари кенгаймокда.

Шу билан бирга, сохада олиб борилаётган изчил ислохотларга карамасдан, ердан самарали фойдаланиш ва кишлок хужалиги экинларини окилона жойлаштириш йуналишида бир катор муаммо ва камчиликлар мавжудлиги уларнинг баркарор ривожланишига тускинлик килмокда.

Хусусан кишлок хужалиги ер майдонлари буйича мавзули электрон хариталарнинг яратилмаганлиги ва кишлок хужалигини ракамлаштиришнинг сустлиги хамда кишлок хужалик ерларида етиштирилаётган кишлок хужалиги махсулотларининг турлари ва хажмлари буйича электрон маълумотлар базасининг яратилмаганлиги мавжуд майдонларга кишлок хужалиги экинларини окилона жойлаштириш имкониятини пасайтирмокда;

- кишлок хужалиги экинларини етиштириш агротехникаси, ер ва сув ресурсларидан фойдаланиш холатини геоахборот тизими оркали мониторинг килиш, ерни масофадан зондлаш тизимларидан кенг фойдаланишнинг йулга куйилмаганлиги сохада ишлаб чикариш хажмларини ошириш имкониятларини бермаяпти;

- давлат хусусий-шерикчилик шартлари асосидаги уругчилик кластерларини ташкил килиш ва уларни давлат томонидан куллаб-кувватлашнинг самарали механизмларини жорий этилмаганлиги сабзавот-полиз экинлари жойлаштириладиган асосий ва такрорий майдонларга экинларни навлар буйича жойлаштиришда кийинчиликлар тугдирмокда;

- кишлок хужалиги махсулотлари маркетинги буйича ишончсиз маълумотларнинг мавжудлиги ва маркетинг тадкикотлари натижалари асосида башоратлаш тизимининг такомиллашмаганлиги кишлок хужалиги экинларини жахон бозори конъюнктураси талабларидан келиб чикиб жойлаштириш имкониятларини пасайтирмокда;

- махаллий хокимликларнинг кишлок хужалигида фойдаланилмаётган сугориладиган ерларни фойдаланишга киритиш буйича инвесторларни жалб килиш ишларига жиддий ёндашмаётганлиги кишлок хужалиги махсулотлари хажмини ошириш ва экспортга чикариш имкониятларини кенгайтиришга тусик булмокда.

Ушбу холат ердан самарали фойдаланиш ва мухофааза килиш борасида жахон тажрибасини урганиш хамда илгор ютукларни мамлакатимиз шароитига татбик этишнинг объектив зарурат эканлигидан далолат беради.

А^Шда ер муносабатларини жадал ривожланишида ерга давлат эгалигининг йуклиги, Гарбий Европадан келган мухожирларга ер хусусий мулк сифатида берилиши, фермер билан давлат уртасида ер муносабатларининг доимий равишда такомиллашиб бориши мухим рол уйнади. Аникса, "Ер тугрисида" (1796 й.) ва "^арзга бериш тугрисида" (1841 й.), "Тупрокларни консервация килиш тугрисида" (1935 й.), "^ишлок хужалиги тугрисида" (1936 й.)ги федерал конунларнинг кабул килиниши, скваттерликка нисбатан багрикенглик муносабати, ерларни конуний асосда мухожирларга имтиёзли шартларда ва устувор шартларда берилиши ер муносабатлари борасида самарали ва ишловчан механизмнинг яратилиши учун асос булди.

А^Шда ер муносабатларини тартибга солиш тажрибаси экологик соглом ва иктисодий самаарали кишлок хужалигини ривожлантириш, кишлок жамоалари ва истеъмолчилар учун кулай шарт-шароит яратиб беришга мулжалланган. Ерларнинг унумдорлигини тиклаш ва консервация килиш иккита вазифани бажаради:

биринчидан, кишлок хужалиги махсулотларини ортикча ишлаб чикаришни олдини олиш ва америка фермерларига инкироз холатларидан чикишга ёрдам бериш;

иккинчидан, кишлок хужалигида табиатни мухофаза килиш тадбирларини амалга ошириш хисобланади.

Хусусан, 1936 йилда кабул килинган "^ишлок хужалиги тугрисида"ги конунда тупрокларни консервация килиш талаблари ва кишлок хужалиги экинларининг тупрокларга таъсири нуктаи - назаридан таснифланган. Буларга: тупрок унумдорлигини пасайтирувчи (дон, пахта ва бошка хайдаладиган экинлар) хамда тупрок унумдорлигини оширувчи (консервацияловчи) экинли (беда, яйлов ут-уланлари экиладиган) ерлар киради. Агар фермерлар экин майдонларини маълум бир кисмини биринчи категориядан иккинчи категорияга утказсалар, улар учун субсидиялар ажратилиб, тупрокни тиклаш тадбирларига давлат томонидан компенсация туловлари амалга оширилади.

1957 йил кабул килинган Ер банки дастурининг кабул килиниши кишлок хужалигини экологиялаштириш борасида янги йуналишни бошлаб берди. Уни амалга ошириш жараёнида 11 млн гектардан ортик, эррозияга дучор булган ерлар оборотдан чикарилди. Асосий кишлок хужалиги экинларини ишлаб чикаришни чеклаш тадбирлари амалга оширилди.

XIX асрнинг 70-йилларга келиб, ерларниг холати муаммоси асосий миллий муаммога айланди. А^Ш конгресси томонидан тупрок ва сув ресурсларини мухофаза килиш буйича махсус конун кабул килинди. ^онун кишлок хужалиги вазирлиги зиммасига тупрок ва сув ресурсларини миллий микёсда бахолаш буйича махсус вазифаларни юклади.

1980 йилларга келиб, Миллий фанлар академиясининг Миллий табиий ресурслар буйича Кенгаши Тупрокларнинг трансформацияси ва махсулдорлиги буйича Махсус ^умита ташкил килинди. Унинг асосий вазифаси сифатида тупроклар эррозияси ва унинг окибатларини урганиш фаолиятини ривожлантириш килиб белгиланди. Тупрок эррозиясига эътиборни кучайишига кишлок хужалиги махсулотларига талаб ва экспорт хажмининг кескин ортиши,

фермерлар моддий манфаатдорлигининг кутарилиши хамда экин майдонларини кенгайиши каби катор омиллар сабаб булди.

Германияда ер хукуки кишлок хужалиги ер ва урмон ресурслари айланмасини хукукий тартибга солишни кузда тутади, бу эса урмон ва кишлок хужалиги ерларини таксимлашни, фойдаланиш максадларини узгаришини такиклайди ва жамият манфаатлари йулида юкори самарали агросаноат ишлаб чикаришни ривожлантиришни таъминлайди. ^ишлок хужалиги ишлаб чикарувчиларига кишлок хужалиги билан шугулланмайдиган кишиларга нисбатан ер сотиб олишга устувор хукук берилади. Бундан ташкари, Германияда кишлок хужалиги ер ижараси шартномасининг шартлари катъий конунлар билан белгиланади. Германияда ердан фойдаланиш ва мухофаза килишни режалаштириш тизими умумий ердан фойдаланиш дастурини мажбурий ишлаб чикиш ва барча ер эгалари томонидан уз худудидаги ердан фойдаланишни ривожлантириш бош режасига асосланади.

Италияда ер муносабатларига оид конунчилик XIX аср охирлари ва XX асрда шакллана бошлаган. Утган давр мобайнида соха изчил равишда ислох килинган ва такомиллаштирилган. Бунда мулкни хисобга олиш, уни руйхатдан утказиш, зарур холларда, тегишли узгартириш киритиш хамда адолатли ва шаффоф солик сиёсатини юритишга устувор ахамият берилган.

2012 йилда ер ва кучмас мулк кадастр тизими Италиянинг солик идораси, яъни Даромадлар агентлиги таркибига утказилган. Мазкур агентликнинг худудларда 33 мингдан зиёд ходимлари ва шаходатланган 50 минг нафар кадастр мухандислар фаолият олиб боради. Мамлакат солик тушумининг 94 фоизи агентликнинг кучмас мулк билан боглик фаолияти натижаси оркали таъминланмокда.

Францияда ерларни давлат манфаати йулида кайта таксимлашнинг режали механизми, шунингдек, кишлок хужалиги худудларидан бошка максадларда фойдаланишдан химоя килиш давлат назорати мавжуд. Францияда замонавий бошкарув усулларидан фойдаланадиган кичик-кичик тармоклар рентабеллигини ошириш максадида давлат имтиёзли шартлар асосида кушимча ер майдонларини сотиб олиш имкониятини беради. Францияда ердан фойдаланишни режалаштиришда икки ёндашув кулланилади: жорий тенденциялар ва преференцияларни экстраполяция килиш хамда кишлок хужалигини ривожлантиришнинг график усуллари. Давлат кичик бизнесни ташкил этишга ундайди иктисодий рагбатлантириш чораларини куради.

Финляндияда ер тузиш буйича асосий кадастр фаолияти мамлакатда телекоммуникацияларнинг ривожланишини хисобга олган холда Финляндиянинг бутун худуди хакида маълумотга эга булган миллий ер хизмати томонидан амалга оширилади.

Венгрияда ер ислохоти узига хос. Бу мамлакатда факат компенсация усули ислох килишнинг асосий ёндашувидир. Махсус ташкил этилган ер участкалари аукционларда сотиб олиш механизми жорий этилган.

Белорусь Республикасини 2016-2020 йилларга мулжалланган ижтимоий-иктисодий ривожлантириш дастурида ерларни мухофаза килиш ва баркарор фойдаланиш сохасида, асосий эътибор ер деградацияси олдини олиш учун Миллий харакат режасини амалга ошириш белгилаб олинди. Шунингдек, илгор технологияларни (жумладан, ерни масофадан зондлаш) жорий этиш асосида турли даражадаги маъмурий-худудий бирликлар доирасида ягона режалаштириш тизимини яратиш, ер турлари буйича ер классификациясини соддалаштириш кузда тутилган.

Дастурга мувофик, ердан фойдаланиш самарадорлигини ошириш ва тупрок копламини давлат ер сиёсатининг стратегик максади сифатида химоя килиш, ер муносабатларини яхшилаш ва кишлок хужалиги ерларидан фойдаланишни оптималлаштириш билан бир каторда, энг долзарб вазифалар: радионуклидлар билан ифлосланган ерларни реабилитация килиш, тупрокларни сув ва шамол эрозиясидан химоя килиш, кайта ишланган ерларни саклаш, бузилган ерларни окилона мелиорация килиш ишлари амалга ошириб келинмокда. Эрозияга

карши тадбирлар хар йили 600 минг гектарда амалга оширилади. Узлаштирилган ерларнинг умумий майдони 3 млн.гектардан ортик (мамлакат худудининг 16,4%и).

Хулоса ва таклифлар. Юкоридагилардан хулоса килиб, тахлил килинган хориж тажрибаларини умумлаштирган холда Узбекистон Республикасида ер муносабатларини такомиллаштириш, сохани экологизациялаш масалаларини долзарблигини назарда тутиб, куйидагиларга эътиборни кучайтириш зарур, деб хисоблаймиз:

Ер ресурсларидан окилона фойдаланиш ва мухофаза килиш учун: -окилона ердан фойдаланиш ва тупрокни мухофаза килиш учун зарур иктисодий, хукукий ва ташкилий шарт-шароитлар яратиш, шу жумладан экологик хавфсиз фермерлик тизимларини жорий этиш;

- кишлок хужалиги ерларига давлат мулкчилигини саклаб колган холда ва кимматли ва ноёб экотизимлар худудида ерларни хусусийлаштиришнинг самарали хукукий ва нарх механизмини яратиш;

- давлат ер кадастри ва мониторинги фаолиятини янада такомиллаштириш;

- кишлок хужалигида фойдаланилган ерларнинг таркибини такомиллаштириш ва тупрок экологиясини яхшилашга эътиборни кучайтириш.

Ердан фойдаланишни режалаштириш иктисодий ривожланиш истикболларига мувофик ер таксимотини яхшилаш, худудни ташкил етишни такомиллаштириш ва аниклаш максадида амалга оширилади Барча хорижий мамлакатларда иктисодиётнинг энг мухим сегменти сифатида агросаноат мажмуасида талаб киладиган узок муддатли прогнозлар ва дастурларнинг нормал ривожланиши учун умумий ухшашлик мавжуд. Факат узок муддатли прогнозлаш кишлок хужалиги ишлаб чикаришининг асосий сохаларига окилона инвестиция киритиш имконини беради.

АДАБИЁТЛАР:

1. Узбекистон Республикаси Президентининг "^ишлок хужалигида ер ва сув ресурсларидан самарали фойдаланиш чора-тадбирлари тугрисида"ги ПФ-5742-сон Фармони. 17.06.2019 й.

2. Узбекистон Республикаси Президентининг "Ер муносабатларида тенглик ва шаффофликни таъминлаш, ерга булган хукукларни ишончли химоя килиш ва уларни бозор активига айлантириш чора-тадбирлари тугрисида"ги 6243-сон Фармони Фармони. 08.06.2021 й.

3. Узбекистон Республикаси ер ресурслари, геодезия, картография ва давлат кадастри давлат кумитасининг Миллий хисоботи. - Тошкент, Давергеодезкадастр кумитаси, 2020. - 102 б.

4. Абулкосимов Х,.П., Абулкосимов МД. Узбекистон кишлок хужалиги ерларидан унумли фойдаланиш масалалари. // Иктисод ва молия илмий журнали. 9-сон. 2015. 10-16-б.

5. Алтиев А. Ер ресурсларидан фойдаланиш тизимини тартибга солишнинг механизмларини такомиллаштириш. Дисс. и.ф.д. 2017. - 238 б.

6. М.Д.Махсудов. Ер фондидан фойдаланишни диверсификация килиш юзасидан хорижий тажрибалар. Scientific progress. Volume 2, Issue 1. 2021.

7. Sultanovich, A. A., & Ugli, M. M. D. (2019). Methods of forecasting and management of land fund diversification in local areas. International Journal of Recent Technology and Engineering, 8(3), 403-411.

8. Султанов Б.Ф., Сайитмуродова Н.Б. ^ишлок хужалигида ер ресурсларидан самарали фойдаланишнинг ижтимоий ахамияти. // "O'zbekiston zamini" илмий-амалий ва инновацион журнал. 3-сон. 2020. 20-22-б.

9. Ташматов Р. Худудларда ер ресурсларидан фойдаланиш самарадорлиги тахлили. // "Иктисодиёт ва инновацион технологиялар" илмий-электрон журнали. 4-сон, июль-август, 2017. 10-б.

10. https://cedr.tsue.uz/index.php/journal/article/view/779

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.