CC BY
10ЗАБОН ВА АДАБИЁТИ ТОНИКИ, РУСИ ВА АНГЛИСИ (ТАДЖИКСКИЙ, РУССКИЙ, АНГЛИЙСКИЙ ЯЗЫКИ И ЛИТЕРАТУРА)
НАХ,ЗАТИ ТАР^УМА ВА ШАКЛГИРИИ АНВОИ НАСР
Салимое Н. Ю.
Донишгоуи давлатии омузгории Тоцикистон ба номи С. Айни
Дар падидаи нав чихати истехкоми мавкеи худ дар аввал ба инкори собикаи хеш мепардозад, харчанд аз истикболу пазироии аносири суннатй бархазар нахохад буд. Тасаллути Хуросон аз чониби арабхо ва пазируфтани ислом маънои комилан дар каламрави фархангии мусулмонй карор гирифтани мардумони ин минтакаро дошт [2, с. 118]. ^авми фотехи араб тахмили дини исломро василаи асосии пирузии мафкуравй ва пойдории хукумати худ медонист. Арабхо бар замми васоити мухталифи зуроварй рохи фишори иктисодиро хам пеш гирифтанд. Касе исломро кабул намекард, бояд чизя ва хироч медод. Ин кисм аз рухониёни зардуштию адёни дигар ва ахли хонадонхои кадимй буданд, ки ба ин восита русум ва фарханги кадимии худро махфуз медоштанд. Бо химмати пешвоён ва рухониёни ин табака дар ду-се асри аввали исломият тадвину чамъоварии ахбори кадим, таълифи кутуби мазхабй ва гайра идома ёфт, ки намунаи имрузаи онхо дар хамон замон таълиф шудааст. Аглаби мардум дини исломро ба роху равишхои гуногун кабул карданд. Аз миёни онхо шахсиятхои барчастае ба сахнаи таърих омаданд, ки дар умури мамлакатдорй ширкат варзида, дар низоми сиёсии хилофат таъсиру нуфуз ёфтанд, то чое ки самтхои асосии давлатдории онро муайян мекарданд. Дар сояи корсозии чунин ашхос тадричан давлатдории мустакили кавмхои эронй дар кисми шаркии Хуросон ба вучуд омад. Аз чумла, вузарои хонадони Бармакиён, хонадони Навбахтиён, хонадони Тохириён, Саффориён, Сомониён, шахсияти Абумуслим ва гайра. Дар миёни ин ашхос чехрахои тобноки илмию фархангй тарбият ёфтанд, ки дар хадди имкону тавони хеш адабиёти гании эрониро ба забони арабй накл намуда, ба ин васила на танхо филологияи арабро такмил доданд, балки маснади волои ачдоди худро таъкид намуданд. Сипас ба хотири тасдики бузургии кавми эронй бар аъроб ба таълифи асархои мустакил ба арабию форсй пардохтанд. Ин амал равиш ва акидаи нахзати шуубия хам махсуб мегардид. ^иёми шуубия ба рагми худнамоии араб буд, зеро «баъзе аз суфихо ва мутаассибони араб хеч касро аз ачамон лоики фармонравой намедонистанд ва гуфтй чунин мепиндоштанд, ки Худованд арабро аз миёни халоик баргузидааст, то бар чахон фармонравой кунад ва дигаронро аз он руй падид оварда, ки бандаву фармонбардор ва манкубу макхури вай бошанд ва ба коре чуз бандагй ва фармонбарй даст назананд ва аморату хукумат ва назоири ин умурро ба аъроб бозгузоранд» [10, с. 18].
Ба мукобили ин таассубу нобаробарй нахзати шуубия ба вучуд омад, ки сиёсату низоми ичтимой ва фархангиро фаро гирифт. Ин буд, ки аз миёни маволй шоироне чун Исмоил ибни Ясор, Хураймй, ал-Мутаваккилй ва Башшор ибни Бурди Тахористонй амалан адабиёте ба вучуд оварданд ба забони арабй, вале дар мавзую муфтахароти эронй. Аглаби ин адибон ачдодан аз мардуми Эрон ва Хуросон буданд. Чунончи, Башшор ибни Бурд аз Тахористон, Хураймй аз асли сугдй, суханшиноси маъруф Халафи Ахмад аз Фаргона, Абунувос аз Хучистон ва гайра [3, 4].
Дар баробари ба макоми расмию маъмурй расидани забони арабй ва интиколи хонадонхои зиёди араб дар кисми шаркии хилофат хам шеъри арабй ривочу равнак ёфт. Дар ин замина аз китоби «Ятимат-уд-дахр»-и Абумансури Саолабй ахбори зиёде ба даст меояд. Дар кисми чоруми «Ятимат уд-дахр» Саолабй рочеъ ба 124 нафар шоирони Хуросон ва Мовароуннахр маълумот дарч кардааст. Баъди анчоми китоб Саолабй ковишхои худро идома дода, ба унвони «Татиммат-ул-ятима» китоби дигаре навишт, ки дар кисми чоруми он дар бораи 103 шоир маълумот ва ахбор омадааст. Дар «Ятимат-
yд-даxp» исми 47 шоиpи бyхоpой, 7 хоpазмй, 9 6устй, 29 нишопypй ва амсоли онон ёдоваpй шудааст. Ба кавли мyxаккики ин китоб И. Абдуллоев, аз pyи нисба баpомади шоиpон аз чунин шаxpxо будааст: Бyхоpо, Хоpазм, Маpв, Маpвpyд, Насаф, Шош, Фоpоб, Балх, Тус, ^ум, Буст, Рай, Диноваp, Диpот, Исфаpоин, Ч,увайн, Зyзан, Fазна, Дамадон, Ч^чон ва Fайpа [1, с. 57-58].
Ин xама шаxодат баp он медиxад, ки бо интишоpи ислом ва мyxочиpати аpаб ба Эpонy Хypосон забону адабиёти аpаб ва таълими динию адабй даp ин каламpав домон гyстаpид ва тадpичан адабиёти аpабй ё кисман аpабизабон xам ташаккул ёфт. Иддае аз шyаpо бо такозои мyxит ба ду забон - аpабй ва фоpсй шеъp мегуфтанд Датто даp асpи Х кисме аз шоиpон, амсоли Абyлxyсайн Мyxаммад ибни Мyxаммади Мypодй - шоиpи xамзамони Рyдакй, Абyтайиби Мусъабй ва Абyлфатxи Бустй ба xайси шоиpони зуллисонайн маъpyфият доштанд.
Даp OFOЗи давpаи исломият ва то каpнxои III-IV x^pï падидаи мyxими фаpxангии олами хилофат истикболи илму фаpxанг ва таpчyмаи осоpи кавмxои соxибкитоб ба забони аpабй буд. Даp натича аpабxо аз як кавми кабилавии бадавй аз макоми, ба кавли худашон, чоxилият ба макоми илмй ва фаpxангии баpои чаxони он pyзгоp пешоxанг чаxиш каpданд. Ощо ахбоpy таъpихи ибpониpо даp шакли киссаи паЙFамбаpон ва xакоики дигаpи мазxабй пазиpyфтанд, ки он ба андешаи маънавии дини нави ваxдонй умку вусъати таъpихии pивоятй ва xамосивy достонй бахшидааст. Таpчyмаи кутуби зиёди юнонй даp бахши xикматy фалсафа, мантику табииёт, тиббу ЧyFpофй, нучуму pиёзиёт олами исломpо бо зеxнy афкоpи илмие пайванд каpд, ки то имpyз бунёд ва асоси xамаи донишxои башаpй маxсyб меёбанд. Даp ин замина донишмандони машxypе аз кабили ал-Киндй, Фоpобй, ал-Хоpазмй, Ибни Сино, Беpyнй, Ибни Рушд ва дигаpон ба камол pасиданд. Онxо ба диду шинохти завкй ва маънавии динй заминаи фи^ию аклонй ва зеxнй фаpоxам оваpданд. Дигаp аз манобеъи иpшоди илмию фаpxангии давpони исломият илм ва адаби эpонии тоисломй ба шyмоp меояд. Аз паxлавй ба аpабй вокеан xам осоpи касиpе таpчyма шудааст. Мyтаpчимони имpyз ба мо маълум хеле зиёданд. Ба Fайp аз афpоди чудогона аxли хонадонxо низ ба ин ^p иштиFOл доштанд. Чунончи, Ибни Мукаффаъ, хонадони Навбахтиён, писаpони Холид - Мусо ва Юсуф, Алй ибни Зиёди Тамимй, Дасан ибни Саxл, Аxмади Балозypй, Исxок ибни Язид, Мyxаммад ибни Чдоми Баpмакй ва дигаpон мyтаpчимони машxypи кутуби паxлавй буданд [4, 6].
Аз pyи накли Н. Зоxидов, даp заминаи андешаxои К. А. Иностpансев мyтаpчимони мазкyppо ба якчанд rypyx дастабандй каpдан мумкин аст: Гypyxи аввал мyтаpчимони кутуби таъpихй ва илмй буда, намояндаи баpчастаи онxо Ибни Мукаффаъ мебошад. Гypyxи дувум - аxли хонаводаи Навбахтиён Мусо ибни Холид ва баpодаpаш Юсуф, Алй ибни Зиёди Тамимй ва Дасан ибни Саxл, ки ба таpчyмаи кутуби нучум машFyл буданд. Балозypй - мyтаpчими китоби «Аxди Аpдашеp» ва Чдбала ибни Солим - мyтаpчими «Рустам ва Исфандиёp» ва достони «Баxpоми Чубин» шеваи таpчyмаи асаpи адабиpо пеш гиpифтаанд. Таpчyмаи китобxои таъpихии паxлавй, ба монанди «Худойнома» аз чониби таpчyмонxо Исxок ибни Язид, Мyxаммад ибни Чдоми Баpмакй, Дишом ибни Крсим, Мусо ибни Исои Кисpавй, Зодуя ибни Шодуя, Мyxаммад ибни Баxpом ибни Mrn^p ва Баxpом ибни Маpдоншоx ба сомон pасидааст [4, с. 24-25].
Аз чумлаи кутубе, ки аз паxлавй ба аpабй таpчyма шудаанд, даp навбати аввал «Хyдойнома»-pо ёдоваp бояд шуд, ки даp маохиз бо номxои «Шоxнома», «CMp-ул-мулук», «Сияp мулук ал-фypс», «Таъpих мулук ал-фypс» сабт шудааст. Абдyллоx ибни Мyкаффаъpо яке аз мyтаpчимони ин китоб донистаанд, ки китоби «Калила ва Димна»-pо низ у аз паxлавй ба аpабй оваpдааст. Аз чумлаи дигаp китобxои маъpyф «Достони Искандаp» аст, ки аз юнонй ба паxлавй ва даp замони ислом ба сypёнию аpабй ва баъдан аз аpабй ба фоpсй баpгаpдон шудааст. Китоби «Бyлyxаp ва Будосаф» аз санс^ит ба паxлавй ва аз паxлавй ба аpабй таpчyма шуд. «Китоб yс-сyваp» китоби сypати бисту xафт маpдy зан аз хонадони подшоxии Сосонй даp шакли pyзи маpг мавчуд буд ва ахбоpи зиёде аз аxволи он мулук дошт. Даp ахбоpи паxлавонони Систон
«Китоб ус-сах сихим» бахс мекард ва аз таълифоти пурарзиши хамосй махсуб меёфт. «Матолиби ин китоб, - менависад Забехуллохи Сафо,- иборат бyдааст аз аъмоли Кайхyсpав ва гирифтор кардани котилони Сиёвyш, чоpачУихо ва чангхое, ки миёни эрониён ва туронжн вучуд дошт, ахбори Исфандиёр ва катли y ба дасти Рустам, достони катли Рустам ба василаи Бахмани Исфандиёр ...» [12, с. 133-134].
Китобхои «Ойиннома» ва «Гохнома», ки дар мавзyъхои мухталифи ахлоку сиёсат бахс мекарданд ва хамчунин достони «Бахроми Чу6ин» низ ба арабй тарчума шуда, мазмуни он дар «Таърихи Табарй» ва «Шохнома»-и Фирдавсй омадааст. Аз чумлаи достонхои маъруф «Достони Рустам ва Исфандиёр», «Достони Пирани Виса», «Достони Доро ва Бути заррин» низ аз чумлаи ба арабй баргардонидаи осори хамосии пахлавист. Забехуллохи Сафо дар радифи осоре, ки аз пахлавй ба арабй накл шудаанд, «Китоби Зодонфаррух дар таъдиби писараш», «Ахди Кисро ба писараш Дурмуз ва посухи Дурмуз бад-он», «Ахди Ардашер ба писараш Шопур», «Китоби мyбадони мyбад» дар хукм ва чавомеъ ва одоб, «Китоби Маздак», «Китоб-ут-точ» дар сирати Анyшеpвон, «Китоби сирати Ардашер», «Китоби Бунёндухт», «Китоби Бахромдухт», «Китоби зачр ул-фурс», «Китоб-ул-фол», «Китоб-ул-ихтилоч», «Ойини тирандозй» аз Бахроми Typ ё Бахроми Чу6ин, «Ойини чавгон задан», «Китоби сутури пизишкй», «Корномаи Анyшеpвон», «Достони Шахрибур», «Лухроспнома», «Китоби Ч,омосп», «Гузориши шатранч», «Номаи Тансар», достони «Хусрав ва Ширин» ва боз китобхои зиёдеро дар бахшхои мухталифи илму дониш зикр кардааст, ки кисме бокй монда, кисме то замони мо нарасидаанд, вале дар мачмyъ ба илму фарханги арабй накши мухиме гузошта, тамаддуни исломии арабро такмили чиддие кардаанд [11, с. 133-134].
Дар баробари вусъати тарчума, нашъунамои улум ва вазъи куллии фикрй улуми адабй хам, ки ба иншою таълиф ва китобат, инчунин шеър ихтисос дорад, дар масири тахаввулу таквин рох паймуд. Улуми адабй кавонини хатту иншо, нигориш, харфу калима, луготу иштикок, сарфу нахв, маъонй, баён, бадеъ, сохтори шеър чун аpyзy кавофй, таворих ва гайри онро дар бар мегирифт. Кдбули хатти арабй татбики конунхои дастурии улуми мазкурро дар забони форсй дар заминаи таълифоти манзуму мансури форсии нав имконпазир гардонид. Як омили ташаккули назму насри хирфаиву таълифии забони форсии дарй хам корбандии хамин кавонин ба амалияи хаттии забони форсй махсуб мешавад. Забехуллохи Сафо сабаби аслии ривочи улуми адабиро дар он мебинад, ки эрониён ба хадамоти сиёсй рах ёфтанд «ва чун ин кавм савобики мумтадде дар фунуни адаб ва таълифи кутуб дошта ва дорои мачмyаи осори адабии комил будаанд, табъан фасохатро аз забони хеш ба забони арабй накл кардаанд ва онро ба сурати комил даровардаанд» [11, с. 120].
Сабаби дувуми тавсеаи улуми адабй накли китобхои адабиву таърихй ва асархои ахлокию тарбиявй ба забони арабй ба василаи мутарчимони эронй мебошад, ки тачрибаи амалии адабиёти арабиро ба маротиб дорой афзудаанд ва барои густариши кавоиди дастуриву назарй заминахои мусоид фарохам овардаанд. Ба ин тарика, калима ва истилохоти зиёди эронй ба забони арабй ворид шуданд. Дар пешрафти улуми адабй забон ва илму фарханги юнонй ва сурёнй хам таъсири ба назар намоёне гузоштааст.
Ба ин маънй, ошной бо забон ва улуми адабии юнонй, сурёнй, пахлавй ва то чое хиндй ба рушди улуми адабии арабй ва тамомият ёфтани бунёди назариву амалии он, ки дар асрхои миёна дар фарханги исломй ба хайси кавоиди мабсути дастурй риоя мегардид, рохро хамвор намуд.
Иншо ва таълиф дар миёни кавми араб то даврони исломият бар мабнои хатти оромй сурат мегирифт, вале маданияти мактуби онхо дар ду карни аввали хичрй дар заминаи мероси хаттии Эрони сосонй ва Рум (Византия) арзи хастй кард. То ин даврон онхо наклу ривоят, хикоя ва афсонахоро дар ёд нигох медоштанд ва ба усули шифохй ба пасовандон интикол медоданд. Бо китобати Куръони мачид осори мактуб макоме мукаддасро дарёфт намуд. Халифа Муовия (661-680) ба такмили хатти арабй ва фаъолияти тарчумонхо эътибори хос мабзул дошт. Дар шахрхои Мадина, Куфа ва Басра марказхои филологй ба вучуд омаданд, ки барои таквину пешравии хат ва иншо
мусоидат каpданд. Даp замони хилофати Аббосиён шаxpи БаFдод ба конуни улуми адабии аpаб табдил ёфт ва даp айёми кишваpдоpии Доpyнаppашид (792-809) ва Маъмун (814-833) маpказxои илмии ин шаxp шyxpати азиме пайдо каpданд. Даp xамин айём буд, ки китобxои мутааддиди илмй таълиф шуданд ва аз забонxои дигаp ба аpабй накл гаpдиданд [9, с. 216-217].
Бино ба таъйиди донишманди эpонй Мyxаммади Мyxаммадй даp чомеаи тоисломии аъpоб ду навъи насp мутадовил буд: як навъ насpи мусаччаи коxинонy мачомеи динй, ки ба «сачъи кyxxон» маъpyф буд ва даp сатxи иншову услуб ба баъзе сypаxои К^ъон, ба вижа ба сypаxои нахустини он шабоxат дошт. Навъи дигаp «насpи сода ва фоpиF аз тазйину оpоиш, ки даp yмypи ичтимой ва муносибати иктисодии аpабxо ба коp меpафт» [7, с. 321].
Намунаи беxтаpини насpи аpабй Кypъони мачид аст, ки бо мазомин ва шеваи нигоpиш ба адабиёти давpаxои баъдй, аз чумла ба адабиёти фоpсй таъсиpи бисёp амик гузоштааст. Аxли балоFат даp асpxои миёна даp эъчози Кypъон баxсy мyнозиpаxои зиёде оpоста сабку услуби онpо нотакpоp ва баpои таклиду пайpавй дастноpас донистаанд.
Даp асpxои VII-VIII мелодй насpи xиpфаии аpабй ба вучуд омад, ки бyнёдгyзоpони он нависандагони эpонитабоp Абдyлxамиди Котиб ва Ибни Мукаффаъ эътиpоф шудаанд. Абдyлxамид ибни Яxё ибни Саъди Омиpй адиб ва нависандаи маъpyфи даpбоpи Маpвон ибни Мyxаммад - охиpин халифаи Умавия буд, ки даp соли 750 мелодй бо фаpмони халифаи мазкyp мактул гаpдид. Абдyлxамид насpи таpассyлpо даp xадди камол сайкал ва такомул бахшид. У даp насpи аpабй pавиши комилан тозае вазъ намуда, то чое ки мyxаккикон замони зиндагияшpо «OFOЗи фанни нависандагии аpабй» номзад каpдаанд. Абyxилол ал-Аскаpй даp китоби «ас-Саноатайн» бо ишоpа ба бунёди эpонии сабки Абдyлxамид фаpмyдааст: «Касе, ки истеъмоли xаp лафзеpо ба мавpиди худ даp як забон бидонад ва сипас ба забони дигаp мунтакил шавад, даp он забон низ асбоби сyханпаpдозй баpои вай омода бошад. Оё намебинй, ки Абдyлxамиди котиб намyнаxое, ки даp фанни нависандагй баpои ояндагон бокй гузошт, аз забони фоpсй истихpоч каpд ва ба забони аpабй баpгаpдонид» [7, с. 324]. Забеxyллоxи Сафо pочеъ ба сабки Абдyлxамиди котиб менависад: «Абдyлxамид нахустин устоди бyзypг даp таpассyл шyмоpида шуд ва аввалин касе аст, ки китобати pасоилpо баp мизони саxеxе ниxода ва онpо аз эчоз беpyн оваpда ва даp баъзе мавоpид ба итолаи калом паpдохта ва даp поpае мавоpид pоxи ихтисоppо нишон дода ва тамxидотpо даp садpи номаxо бо сyваpи хосе маъмул сохтааст. Маpтабаи Абдyлxамид даp китобат ба даpачаест, ки нокидони сухан ибтидои китобати аpабиpо маpбyт ба у донистаанд» [11, с. 184].
Дувумин нависандаи маъpyф аз дабиpони эpонй, ки насpи аpабиpо ба макоми олии шyxpат ва фасоxатy балоFат гузошт, Абдyллоx ибни Мукаффаъ маxсyб мешавад, ки даp фоpсй Рyзбеx писаpи Додуя ном дошт. Аз паxлавй ба аpабй кутуби «Гоxнома», «Ойиннома», «Калила ва Димна», «Худойнома», «Китоби Маздак», «Китоби точ» ва боз чанде дигаppо баpгаpдон намуд, xамчyнин китобxое, амсоли «ал-Адаб yл-кабиp», «ал-Адаб yс-саFиp» ва «ал-Ятима»^ ба забони аpабй таълиф каpд. Муаллифи «Таъpих yл-xyкамо» даp боpаи xайсият ва шахсияти у навиштааст: «Ибни Мукаффаъ нависандае фозил ва комил буд. У аввалин касе аст, ки даp миллати исломй баpои Абyчаъфаpи Мансyp ба таpчyмаи китоби мантикй паpдохт» [5, с. 10].
Таълифот ва таpчyмаxои Ибни Мукаффаъ даp камоли балоFат ва фасоxат навишта шуда, даp адабиёти аpаб иштиxоpи афзуне ёфтаанд. АFлаби осоpи у бо доштани чанбаи кавии адабиву бадей даp баpобаpи истеxкоми бунёди филологияи аpаб, баpои такмили чамеъи улуми адабй pOxpO xамвоp каpдаанд.
Абдyлxамид ва Ибни Мукаффаъ ба иншои аpабй мазмуни достонй, андешаи xикмати амалй, дониши эpонивy юнониpо афзуда, бо таxмили сужаву мавзyъxои нав ба фаpxанги забонй ва фазилати адабии аъpоб иктидоpи тоза бахшиданд. Ба кавли Мyxаммади Мyxаммадй, «даp муншаоти Абдyлxамид ва Ибни Мукаффаъ чамоли
фанну зебоии услуб ва xyсни таъбиpy диккати таpкиб ва инсичоми маъонй бо фаxимати мавзуъ ва баландии афкоp ва боpикандешагии нависанда ва бисёpе аз латоифи дигаp даст ба xам дода ва O^OpO аз осоpи гузаштаи аpаб мутамойиз месозад» [7, с. 335].
Ба дунболи ин ду саpомади насpи нави аpабй дигаp муаллифони эpониасли аpаб, амсоли Абyxанифа Аxмад ибни Довуд, Саxл ибни Доpyн, Абузайди Балхй ва Fайpа даp такомули илми адаб накши мyxимме гузоштаанд. Аз удабо ва нависандагони маъpyфи ин давpон Ибни Кyтайбаpо (820-890) метавон зи^ намуд, ки аз донишмандони бyзypги улуми адабй ва динй ба шyмоp меояд. Осоpи у «Адаб ул-котиб», «Китоб маъонй аш-шеъp», «Уюн yл-ахбоp» ва «Китоб yш-шеъp ва-ш-шyъаpо», ки даp онxо кавоиди дабиpй ва иншои назму насp даp маъpази таxкикy баppасиxо каpоp гиpифтаанд, даp тамаддуни исломй макоми хоссае даpёфт намудаанд.
Дигаp аз нависандагони баpчастаи аpаб ал-Ч^из (777 - 869) аст, ки завк ва xyнаpи у аз бисёp чиxатxо даp мактаби адабии сyханваpони эpонй ва сypёнй таpбият ёфта буд. 4,Oxro ба Fайp аз кутубу pисолаxои «ал-Асном», «ал-Бухало», «ал-Баён ва-т-табйин», «ат-Точ фи ахлок-ил-мулук», ки бо содагии иншою фасоxат ва камоли балоFат имтиёз мекунад, даp баxсxои каломй низ чандин китоб таълиф каpдааст. Аз ин миён китоби «ал-Баён ва-т-табйин» маъpyфияти бештаpе доpад ва мyхтасаpе аст аз адаб ва оёти Kypъонивy аxодисy ашъоp ва xикматy хутаб, ки бо оpоъ ва акоиди нависанда омезиш ёфта, масоили мухталифи адабй, аз кабили ихтилофи аpаб даp истеъмоли алфоз, Fалатxои забон ва баёну балоFат даp назму насp ва дигаp матолиби чолибpо фаpо гиpифтааст.
Даp замони хулафои аббосй xам бештаpи дабиpон аз миёни эpониён баpгyзида мешуданд. Аxли ин пешаpо лозим буд, ки даp баpобаpи адаби аpабй даp адаби эpонй xам табаxxypи комил дошта бошанд ва котиб мебоист аз xиками Бyзypгмеxpy Аpдашеp ва ахбоpи Анyшеpвонy Шопypy Паpвиз ва улуму иттилооти эpониён xам вокиф бошад.
Даp давpаи тулуи исломият насpи аpабй даp пайpавй аз насpи паxлавй сайpи такомули хyдpо OFOЗ намуд. Ба ин сабаб мyxаккикон баъзе асаpxо, аз чумла «Адаб ул-кабиp» ва «Адаб yс-саFиp»-и Ибни Мyкаффаъpо гоxе таpчyма ва гоxе асаpи мустакил донистаанд. Даp номаxои Абдyлxамиди котиб xам чун даp кутуби паxлавй сухан аз тадбиpи мулк ва кишваpдоpй аст, ки xамаи ин даp дидаи аpабxо тозаю бадеъ менамуд. Даp адабиёти паxлавй таълифи пандномаxо аз номи шоxонy акобиpи давлат ба pасмият даpомада буд ва ин суннат даp адабиёти аpаб xам истикболи гyстаpдае пайдо каpд. Рисолаи дигаpи муаллифи мазкyp даp боpаи xyнаpи дабиpон ва адабу pyсyми онxо «манбаи тамоми одоб ва pyсyме шуд, ки дабиpони даpбоpи хилофат pиояти онpо заpypй мешyмypданд [7, с. 339].
Hасpи Ибни Мyкаффаъpо, ки даp он xyсн ва матонати калом даp мавкеи мувофики кавоиди дастypй каpоp доpад, «насpи мypсал» мавсум каpдаанд. Ч,олиб ин аст, ки тамоми осоpи Ибни Мукаффаъ ба як сабк ва ба як дастypy таpтиб иншо шудаанд. Мyxимтаpин хасоиси кутуби ин давpон ба xам омадани ахбоp, pивоят, ансоб, таъpих ва анвоъи дигаp аст, ки муаллиф аз шунида ва мутолиоти хеш чамъ оваpдааст. Даp миёни ин осоp шеваи нигоpиши Ибни Мукаффаъ бо он тафовут мекунад, ки у даp иpоаи мазмун ва сабки иншо комилан мустакил буда, андешаи сyханваpиаш чомеътаp аз гyфтоpи дигаpон аст. БалоFати сухан ва пайванди кавию мантикии матолиб аз камоли андеша баpхостааст.
Нависандагони эpониасл на факат бо интиколи матолибу маохизи адабй, балки аз таpики коpбандии андyхтаxои xyнаpии насpи паxлавй даp услуб ва бунёди xyнаpии насpи аpабй таxаввyлоти азиме ба вучуд оваpданд. Тазйини ^OpO^ тафсил даp баёни матолиб ва xамоxангии чyмлаxо, ки баъдтаp бо истилоxи «тавозун» мушаххас гаpдидааст, аслан паpваpидаи насpи паxлавист, ки заминаxои xyнаpй ва xиpфаии насpи аpабиpо yстyвоp намуд, «зеpо аъpоб ба муктазои зиндагии сода ва бадавии худ доpои насpи сода ва холй аз xаp гуна пиpоя ва pангомезй буданд» [7, с. 244].
Даp даpбоpи шоxаншоxони сосонй нависандагй пешаи pоичy маъмул буд ва нависандагон ба иктизои даpёфтани макоми пешоxангй баpои xyœy зебоии муншаоти
худ саъй менамуданд. Дар натича кавоиди чомеъи таълифу иншо ва меъёрхои шинохти сухан ба вучуд омада буд ва дабирон мекушиданд дар хадди камоли он сухан гуянд. Баъди пирузии ислом котибони эронй бо он ки ба забони арабй такаллум мекарданд, ба ин суннати щадима ручуъ карданд ва хулафою ашрофони навхези араб хам бо эхсоси макоми нави табакавии худ сухани муносибро такозо менамуданд. Ба ин сабаб эътибори хосса ба дебочаи муншаот, ки дар ахди Сосониён маъмул буд ва он дар «Шохнома»-и Фирдавсй низ фаровон мушохида мешавад, то чое асоси хусни сухан шинохта мешудааст. Дар муншаоти арабй хам тадричан муросилоти расмй маъмул гашт. Дар номахои арабй, ки бо матлаб шуруъ шуда, бо матлаб анчом меёфтанд, аз давраи Абдулхамид навиштани чунин дебочахо расм шуд ва онхо майдони хунарнамоии суханварй гардиданд.
Метавон аз омилхо ва чанбахои дигаре низ ёдовар шуд, ки аз таъсири амики насри тоисломии эрониён ба адабиёти араб ва хидматхои бузурги нависандагони арабзабони эронй дар шаклгирй ва равнаки тамаддуни исломй шаходат медиханд. Еарази мо аз ин баррасихои ичмолй таъкиди он нукта аст, ки ба василаи насри арабй хамзамон бо нуфузи чахоншиносии нави вахдонй ва асотиру адаби исломй суннатхои адабиёти бостонии эронй ба насри классикии форсу точик рох ёфт ва дар гано афзудани мазмун, шакл ва анвои он накши багоят мухим гузошт.
Адабиёт:
1. Абдуллоев И. Поэзия на арабском языке в Средней Азии и Хорасане Х - начале XI веков. - Ташкент: Фан, 1984.
2. Бартольд В. В. Сочинение. Том 2. - М.: Восточной литературы, 1963.
3. Бахор Мухаммадтакй. Сабкшиносй. Ч,. 1. Техрон: Амири Кабир, 1370.
4. Зохидов Н. Адабиёти арабизабони форсу точик аз истилои араб то ахди Сомониён. - Хучанд: Рахим Чалил, 1999.
5. Ибни Мукаффаъ. Адаб-ул-кабир ва адаб-ус-сагир. - Техрон: Замон, 1373.
6. Иностранцев К. А. Сасанидские этюды. - СПб, 1909.
7. Мухаммади Мухаммадй. Фарханги эронй ва таъсири он дар тамаддуни исломй ва адабиёти араб. - Техрон: Интишороти Тусй, 1374.
8. Мучмал ут-таворих ва-л-кисас / бо тасхехи Маликушшуаро Бахор. - Техрон, 1370.
9. Очерки истории арабской культуры X-XV вв. - М.: Восточной литературы, 1989.
10. Сафо Забехуллох. Таърихи адабиёт дар Эрон ва дар каламрави забони форсй аз огози ахди исломй то давраи салчукй. Ч. 1. - Техрон: Интишороти Фирдавсй, 1371.
11. Сафо Забехуллох. Таърихи адабиёт дар Эрон. Ч.2. - Техрон: Амири Кабир, 1371.
12. Сафо Забехуллох. Хдмосасарой дар Эрон: аз кадимтарин ахди таърихй то карни чахоруми хичрй. - Техрон: Чопи худкори Эрон, 1364.
ЗАРОЖДЕНИЕ ПЕРЕВОДА И ФОРМИРОВАНИЕ ВИДОВ ПРОЗЫ
Аннотация. Автор статьи, ссылаясь на исторические и литературные источники, анализирует предпосылки развития арабской и в дальнейшем персидской прозы, начиная со времён зарождения исламской религии. Здесь же он отмечает значительный вклад персидских переводчиков в развитие литературной прозы и указывает на то, что произведения, переведённые из пехлевийских, греческих и сирийских языков сыграли важную роль в формировании содержания арабской прозы.
Ключевые слова: арабская проза, персидская литература, развитие прозы, арабская письменность, перевод.
THE ORIGIN OF TRANSLATION AND THE FORMATION OF TYPES OF PROSE
Abstract. The author with a focus on historical and literary sources tried to analyze the basis for the development of Arabic prose and future Persian prose during the emergence of the Islamic religion. In particular, the author considers the decisive contribution of Persian
Arabic-language interpreters in the development of modern Arabic prose and the role of works translated from Pahlavi, Greek and Syriac languages in shaping the content of Arabic prose.
Key words: Arabic prose, Persian literature, the development of prose, Arabic writing, translation.
Сведения об авторе: Салимов Носир Юсупович - доктор филологических наук, профессор, академик Академии наук Республики Таджикистан, ректор Таджикского государственного педагогического университета им. С. Айни, e-mail: tgpu2004@mail.ru
Information about the author: Salimov Nosir Yusupovich - Doctor of Philology Sciences, professor, academician of Academy of science of the Republic of Tajikistan, rector of the Tajik State Pedagogical University named after Sadriddin Aini
ОМИЛХРИ ТАШАККУЛИ ШАХСИЯТИ АДАБИИ С. АЙНЙ
Салимов Н. Ю., Солевое Ш.
Донишгоуи давлатии омузгории Тоцикистон ба номи С. Айни Китобхонаи миллии Тоцикистон
Рушди адабиёти точикии садаи ХХ аз бисёр чихат ба ному осор ва кору пайкори адабию эчодии Садриддин Айнй вобастагию алодаи бевосита дорад. Вале мутаассифона, дар замонаш ин пайванду хамбастагии поягузори адабиёти точикии давраи нав бар асари таассуби мафкуравй ва меъёрхои тахмилии тахдиди адабиёт ба таври комилу мачмуъ мавриди тахдид дарор нагирифтанд. Аглаби пажухишхои айнишиносони ахди шуравй аз нигохи равишу усулхои дар хамон давра роичи табадотию синфиятчуй ва адабиётшиносии ичтимоъгаро анчом дода мешуданд, ки дар натича бисёре аз чанбахои мухими зотию хунарии эчодиёти нависанда ва умуман феномени шахсияти адабии С. Айнй то имруз норавшан мондааст. Чунон ки мебинем, кулли самтхои пайкороти сиёсй ва ичтимоию фархангии устод Айнй хоху нохох ба фаъолияти адабии у гирех мехурад, ки ин бе замина нест. Зеро вай аз мухити адабии Садри Зиё сар карда то ошной ба осори Дониш, Дайрат, Шохин ва дигар адибони гузаштаю муосир ба камол расида, бо ашъори навгароёнаи хеш мадому мартабаи баландро сохиб гашта буд. Бехуда нест, ки ному осори уро тазкиранависони маъруфи муосираш Абдй,Афзал,Мухтаром ва Садри Зиё дар датори адибони баркамоли замон зикр мекунанд. Аз чумла, Садри Зиё, ки мураббии бевоситаи С. Айнй буд, дар бораи ин шогирди шоистаи хеш дар «Тазкори ашъор» чунин менигарад: Ба тарзи наве чун сухангустар аст, Зи аркони худ дар сухан бартар аст. Чи мазмуни ашъори у чумла бикр, Ки харгиз касеро нарафтаст фикр. Агар бингарй сар ба сар шеъри у, Зи мазмуни пешин набинй дар у. Суханро сазад гар дихй ихтисос, Мар -уро, ки бошад варо тарзи хос. Мазомини бикраш чу будй баланд. Суханхои у гашт шоирписанд,
Датто назму насри Айниро диёс карда чунин менависад: Ба насру ба назми сухан довар аст, Зи насраш вале назми у хуштар аст.
Аммо баъдтар Садри Зиё бо намунахои насри Айнй аз наздик ошно шуда, аз ин фикраш даст мекашад ва дар наср хам дудрати комил доштани шоирро эътироф менамояд. Дар ин маврид С.Сиддидов гуфтаи Садри Зиёро аз давли худи С.Айнй чунин
